Morgunblaðið - 02.06.2002, Qupperneq 12

12 SUNNUDAGUR 2. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
LÍFIÐ er saltfiskur“ er fræg setning ííslenskum bókmenntum. Svo frægað manni kemur á óvart að saltfiskurskuli ekki hafa verið líf fólks í þess-um skilningi á Íslandi nema í tvö
hundruð ár. Þessu komst ég að þegar ég las
samantekt Jóns Þ. Ólafssonar sem hann birti í
tímaritinu Ægi fyrir nokkrum árum.
Þar segir að undir lok 19. aldar hafi salt-
fiskverkun fyrst hafist að einhverju marki til
útflutnings.
„Elstu handbæru heimildir um saltfiskverk-
un hér á landi eru frá 16. öld, en þá kærðu
þýskir kaupmenn til fulltrúa Hansakaup-
manna í Brugge að enskt herskip hefði ráðist á
skip frá Hamborg sem var að koma hlaðið salt-
fiski frá Íslandi,“ segir Jón er ég ræði við hann
um þær heimildir sem hann hefur dregið sam-
an um þetta efni.
Jón Þ. Ólafsson fæddist í Reykjavík 21. júní
1941. Faðir hans stundaði heildsölu fyrir stríð,
verslaði mikið við Þýskaland, en svo kom stríð-
ið og þá réðst hann til starfa hjá Lýsi hf.
„Afi hafði verið umsjónarmaður með lýsis-
bræðslu Geirs Zoëga úti í Örfirisey. Sjálfur
kom ég mest lítið nálægt neinu sem laut að
fiski eða sjó fyrr en ég réðst til starfa hjá Fisk-
mati ríkins 1962,“ segir Jón.
Hann hafði þá lokið námi frá Héraðsskól-
anum á Laugarvatni og varð nú gjaldkeri og
bókari fyrst en var skipaður skrifstofustjóri
hjá Fiskmati ríksins 1966.
Á árunum 1975 til 1983 var hann skrifstofu-
stjóri Framleiðslueftirlits sjávarafurða og svo
skrifstofustjóri hjá Ríkismati sjávarafurða til
1992, eftir það hefur hann verið starfsmaður
Fiskistofu.
„Ég fékk árið 1989 árs leyfi til þess að draga
saman heimildir um fiskmat og vöruvöndun.
Samhliða því sá ég margt annað sem mér þótti
merkilegt, svo sem ýmislegt sem laut að salt-
fiski og frystingu fisks,“ heldur Jón áfram.
Jón er raunar þekktari fyrir önnur afrek en
að draga saman heimildir um fiskverkun.
Hann var á árum áður þekktur íþróttamaður,
fyrst lék hann knattspyrnu með Víkingi en hóf
svo frjálsíþróttaiðkun hjá Íþróttafélagi
Reykjavíkur og setti á þriðja tug Íslandsmeta í
stökkgreinum.
Átti Norðurlandamet í hástökki
innanhúss í aldarfjórðung
„Ég fór á námskeið hjá ÍR 1957 í frjálsum
íþróttum. Þá tók við ferill sem stóð til 1970
samfellt. Síðan hef ég keppt af og til sem „old
boys“ og haft gaman af því,“ segir Jón.
Hann er óvenjulega hávaxinn maður og ég
spyr hvort hann hafi getað „stokkið hæð sína í
fullum herklæðum“.
„Þú ert þarna að vísa í Gunnar á Hlíðarenda.
Ég trúi því að hann hafi getað stokkið þetta,
enda eflaust ekki verið stór maður – sjálfur var
ég lítið í að stökkva í jakkafötum,“ segir hann
og brosir.
En í sannleika sagt þá stökk Jón meira en
hæð sína, hann sigraði m.a. glæsta íþrótta-
menn í hástökki í Þýskalandi með því að
stökkva 2,03 m meðan þeir stukku þetta 1,90
m.
„Jarðvegurinn var gljúpur og þeir áttu erfitt
með að ná viðspyrnu en þá kom mér til góða að
hafa vegna aðstöðunnar hér heima æft stökk
með þriggja skrefa atrennu,“ segir Jón
hæversklega.
Hann keppti á tvennum Ólympíuleikum,
1964 í Tókýó og 1968 í Mexíkó, þremur Evr-
ópumeistaramótum og þremur Norðurlanda-
meistaramótum, fyrir utan landsmót og alls
konar keppni hér og þar út um allan heim.
Hann varð Íslandsmeistari nær 50 sinnum,
auk meistaratitla í stökk- og kastgreinum í öld-
ungaflokki. Jón setti heimsmet unglinga í há-
stökki án atrennu (1,70 m) 1961 og Norður-
landamet í hástökki innanhúss (2,11 m) 1962.
Það met stóð í aldarfjórðung.
Að fengnum þessum upplýsingnum vísar
Jón mér inn í annað herbergi þar sem eru ótal
verðlaunapeningar og ýmsir góðir gripir.
Meðan ég skoða þetta sækir Jón pappaöskju
og sýnir mér.
„Þetta er nú eitt af því sem mér þykir mikils
um vert,“ segir hann og opnar öskjuna.
Meðan hann blaðar í pappírum sem hún hef-
ur að geyma segir hann mér í stuttu máli frá
Ingólfi Esphólín, hvers pappíra askjan geymir.
„Hann var lykilmaður í frystingu fisks á Ís-
landi. Hann átti sæti í stjórn Sænska frysti-
hússins og var helsti frumkvöðull þess að það
tók til starfa, ásamt sænskum aðilum. Þetta
var nokkru fyrir kreppuna, en um það leyti
sem Sænska frystihúsið var í byggingu þá
sinnaðist Ingólfi við samstarfsmenn sína og
hætti þátttöku í undirbúningi að starfrækslu
umrædds frystihús, en stofnaði nokkru síðar
sjálfur frystihús þar sem hann m.a. frysti skyr
og fleira til útflutnings. Minna varð þó úr
þessu en efni stóðu til. Hér í öskjunni er m.a.
umsókn hans um einkaleyfi til frystingar á
skyri og drög að umbúðum utan um hið frysta
skyr sem selja átti erlendis. Ingólfur var afar
óvenjulegur maður og hugmyndaríkur,“ segir
Jón.
„Þegar ég var að draga saman heimildir um
fiskmat og vöruvöndun þá rakst ég hvað eftir
annað á nafn Ingólfs Esphólín, en svo hvarf
hann allt í einu og ekkert var hægt að sjá hvað
olli því. Ingólfur varð því að miklu spurning-
armerki í mínum huga þar til ég fór eitt sinn til
Guðmundar í Klausturhólum sem stundaði
m.a. fornbókasölu. Ég var áður búinn að tala
við ýmsa fornbókasala um Ingólf en án árang-
urs.
En hjá Guðmundi var ekki komið að tómum
kofanum. Hann gróf upp þessa öskju og
hringdi í mig til þess að láta mig vita og leynd-
ardómurinn um Ingólf var leystur.“
Naglakulið var hræðilegt
Jón býður að svo mæltu kaffi og fer að tala
um saltfiskverkunina og þær breytingar allar í
íslensku samfélagi sem hún kom af stað.
„Saltfiskverkunin veitti konum áður óþekkt
atvinnutækifæri,“ segir hann. „En það var
ekki tekið út með sitjandi sældinni. Aðbúnaður
þeirra var hreint hræðilegur oft á tíðum. Ég
talaði við konur sem unnið höfðu við að vaska
fisk, og mér eru þær lýsingar ógleymanlegar,
og las viðtöl við þær. Ein þeirra starfaði fyrr-
um í Oturstöðinni.
Þeir Halldór í Háteigi og Bjarni sem kall-
aður var blikk, áttu þessa stöð. Vinnutíminn
var frá kl. 7 á morgnana og framúr. Í þessari
stöð var vatninu alltaf hellt niður á kvöldin
milli þess sem vaskaður var fiskur en sums
staðar þurftu stúlkurnar að byrja vinnuna á
því að berja sig í gegnum klakann.
„Við vöskuðum á stóru bretti og ef mjög kalt
var í veðri fraus allt á því meðan við vorum í
kaffi. Besta aðferðin við að ná áhöldunum úr
klakanum var að berja burstann fyrst upp og
nota hann síðan við að ná hnífnum. Vatnið rann
iðulega niður eftir svuntunum okkar og í mikl-
um kuldum urðum við allar klambraðar af
frosti.
Á vorin vorum við fyrst í vaskinu og síðan
sendar á reit að breiða, svo fórum við aftur í
körin. Það var heilt víti að fara aftur með hend-
urnar ofan í ískalt vatnið og naglakulið var
hræðilegt meðan hendurnar voru að dofna að
nýju,“ stendur í einu slíku viðtali.
Pauf og strit í glórulausu myrkri
Karlarnir sem stunduðu veiðarnar voru
heldur ekki ofsælir af sinni vinnu.
Á meðan róið var til fiskjar á opnum bátum
var það ekki til siðs að sjómenn tækju með sér
nesti í róður. Sýrudrykkur var þó jafnan hafð-
ur með og stundum vatnskútar og sumir höfðu
með sér zink- eða beintölur sem menn veltu í
munni sér þegar á þá sótti þorsti.
„Það er langur vegur frá sjósókn á opnum
áraskipum til skuttogara nútímans,“ segir Jón.
„Menn stóðu við færið von út viti meðan
nokkur branda fékkst á öngul. Síðan tók fisk-
aðgerðin við, stöðugt pauf og strit, oft og einatt
í glórulausu myrkri. Það var ekki fyrr en eftir
aldamót (1900) sem tekið var að nota karbítljós
á fiskiskipum, og sú breyting þótti mjög til
batnaðar, þar eð fiskiaðgerðin fór alltaf fram
að næturlagi,“ segir í bók um Geir Zoëga sem
Gils Guðmundsson skráði. Auðvitað áttu menn
góðar stundir á sjónum hér áður, en erfiðu
stundirnar hafa staðið undir nafni.
Þessi lýsing leiðir tal okkar Jóns að fiskmati.
„Þorsteinn Guðmundsson er annað stórt
nafn í sögu fiskverkunar á Íslandi. Þorsteinn
var skipaður fiskmatsmaður 1904 og svo vel
gekk hann fram í starfi sínu að það dugði er-
lendum kaupendum að sjá nafn hans á vottorði
um fiskinn, þá höfðu þeir ekki efasemdir um
gæði vörunnar,“ segir Jón.
Hann hefur sem fyrr sagði dregið saman
margvíslegar heimildir sem ekki er áformað að
gefa út sem slíkar en menn hafa notað við út-
gáfu bóka um þetta efni. M.a. notuðu þeir
Sveinn Þórðarson höfundar bókarinnar Fæða
fryst og Ólafur Hannibalsson og Jón Hjaltason
í afmælisriti SH heimildir Jóns við ritun bóka
sinna.
„Þeir sem vilja geta fengið að líta í þetta hjá
mér, ég er með þetta allt í möppum og vildi
gjarnan að þetta yrði mönnum að sem mestu
gagni,“ segir Jón. Þess má geta að höfundar
Saltfisks í sögu þjóðar (saga SÍF) fengu líka
aðgang að heimildum Jóns.
Sjálfur hefur hann sinnt útgáfumálum nokk-
uð. Hann hafði m.a. umsjón með útgáfu frétta-
bréfs á vegum Fiskmats ríksins í upphafi og
sýnir mér þessi blöð þar sem margan fróðleik-
inn er að fá sem varðar íslenskan sjávarútveg.
Loks ræðum við nokkuð um helstu saltfisk-
framleiðendur fyrri tíma.
„Með verkun saltfisks opnuðust mönnum
möguleikar á að selja fisk í stórum stíl til út-
landa og þar með að safna auði,“ segir Jón.
„Áður seldu menn vissulega hertan fisk en
varla nándar nærri í þeim mæli sem saltfiskur
var seldur í t.d. til Spánar eftir að verkun hans
hófst. Frá Spáni fengu menn salt, hvernig sem
leið þess var til landsins, eitthvað var framleitt
af salti hér á fyrri tíð en það var sjávarsalt og
framleiðslan ekki mikil
Um tvær söltunaraðferðir fisks var að ræða.
Önnur var kennd við Kaupmannahöfn en hin
við Nýfundnaland, þ.e. „Terraneufs-aðferðin“.
Fyrstur Íslendinga til að senda eigið skip með
saltfiskfarm utan mun hafa verið Ólafur
Thorlacius kaupmaður á Bíldudal um aldamót-
in 1800.
Fyrstir til að hefja saltfiskverkun hér voru
Vestfirðingar og Sunnlendingar. Saltfisksalan
fór fram úr skreiðarsölu um 1840 og eftir 1880
varð saltfiskverkunin umtalsverð í Reykjavík
og um tíma á Álftanesi og eyjunum hér í kring.
Mest var selt til Danmerkur, Spánar, Eng-
lands og Þýskalands. En laust fyrir síðari
heimstyrjöld varð sú breyting (1938) að óverk-
aður fiskur (blautfiskur) var meira seldur og
hefur svo verið allar götur síðan. Raunar datt
saltfisksalan nánast alveg niður í stríðsárunum
en fór svo vaxandi aftur, en vegna frystingar
fisks varð verkun saltfisks aldrei eins mikil aft-
ur og hún hafði verið fyrir seinni heimstyrjöld-
ina.
Ekki hlustað á aðvaranir úr draumi
Ýmsir menn stunduðu saltfiskverkun hér.
H.P. Duus rak t.d. fiskverkunarhús við Sörla-
skjól. Fyrst átti þar bara að fara fram fisk-
breiðsla en svo var ákveðið að fiskurinn skyldi
einnig vera vaskaður. Þá þurfti að leggja frá-
rennsli til sjávar. Fara þurfti með frárennslið
gegnum klöpp og sprengja fyrir því.
Verkstjóri fiskverkunarinnar hafði þungar
draumfarir vegna þessar ráðagerða og sagði
yfirmönnum sínum frá viðvörun sem hann
fékk í draumi. Því var ekki sinnt og klöppin
sprengd.
Skipti þá mjög til hins verra með rekstur
fyrirtækisins, hvert óhappið rak annað. Menn
dóu voveiflega og skip strönduðu og fékk loks
fiskverkunarstöðin í Sörlaskjólinu á sig nafnið
Draugastaðir. Veldi H.P. Duus tók nú mjög að
hnigna og hætti fyrirtæki hans störfum 1930.
Mikil framför í vöruvöndun
Ýmsir fleiri þjóðþekktir menn stunduðu
saltfiskverkun í fyrirtækjum sínum og er of
langt mál að telja þau öll upp hér. Nefna má þó
fyrirtækin Hæng, Alliance, Dverg og Bæjarút-
gerð Reykjavíkur, BÚR. Hjá því síðast nefnda
vann í æsku Guðmundur J(aki) Guðmundsson.
Á þeim árum báru menn spírur (hjallaefni)
tveir saman, en sagt er að Guðmundur hafi oft-
ast verið einn við þennan burð – honum gekk
þó ekki síður en öðrum því hann tók alltaf tvær
spírur í ferð.
Ekki er hægt annað en minnast Kveldúlfs
hf. sem um áratugaskeið rak mjög umfangs-
mikla útgerð, fiskverkun og síldarbræðslur
víðs vegar um landið. Kveldúlfur var eign
Thors Jensens og sona hans, og byggði fyr-
irtækið glæsilegustu saltfiskverkunarhús sem
byggð höfðu verið hér á landi. Húsin voru tvö
en samtengd og voru byggð á svokallaðri Móa-
kotslóð í Skuggahverfi. Þar fór fram fiskþvott-
ur, söltun og vélvædd inniþurrkun auk ýmissa
annarra verka.“
Jón getur þess saltfiskverkun hafi verið og
sé enn í stöðugri þróun.
„Og sú þróun að gera æ ríkari kröfur til
vöruvöndunar hefur m.a. orðið fyrir störf
manna eins og Þorsteins fiskmatsmanns og
Ingólfs Esphólíns. Oft var pottur brotinn í
þessum efnum, það veit ég, því sjálfur hef ég
afgreitt ótrúlegan fjölda af vottorðum um gæði
fisks – ég þekki þessi mál jafnt úr starfi sem úr
heimildum þótt í því síðarnefnda sé ég hreint
ekki sérfræðingur heldur aðeins áhugamaður
um grúsk,“ sagði Jón Þ. Ólafsson að lokum.
Þegar lífið var saltfiskur!
Lífið var saltfiskur hjá miklum
fjölda karla og kvenna á árum áður.
Jón Þ. Ólafsson hefur tekið saman
margvíslegar heimildir um þetta
efni og segir hér Guðrúnu Guð-
laugsdóttur frá þessum aðdráttum
og einnig nokkuð frá ferli sínum í
íþróttum en hann átti mörg met í
frjálsum íþróttum.
Morgunblaðið/Þorkell
Jón Þ. Ólafsson blaðar í öskju með pappírum Ingólfs Esphólíns fyrir framan nokkra af verð-
launagripunum sem hann fékk á farsælum frjálsíþróttaferli sínum.
Fiskþurrkunarhús í Reykjavík 1925—1930.