Morgunblaðið - 27.10.2002, Page 11

aldir og þá rann jökulvatn í Langasjó.
Þá rann sennilega drýgsti hlutinn af
hlaupvatninu í Langasjó, sem var
kolgruggugur. Árið 1966 hafði jökul-
sporðurinn hopað svo að allt jökul-
vatnið náði sér austur fyrir Fögru-
fjöll og Langisjór varð nánast tært
fjallavatn. Það er margt sem vitnar
um að hlaupanna hafi ekki orðið
verulega vart fyrr en jökullinn hopaði
og Skaftá hætti að renna í Langasjó.“
Vel er fylgst með Skaftárhlaupum
af hálfu ýmissa aðila. Vegagerðin,
Orkustofnun og Landsvirkjun fylgj-
ast t.d. vel með stærð hlaupanna og
einkennum. Að sögn Sigurðar Reynis
er hlutverk Raunvísindastofnunar
Háskólans að skilgreina magn upp-
leystra efna í vatni Skaftár í hlaupi.
Þetta hefur sérstaka þýðingu vegna
hugmynda Landsvirkjunar um að
veita vesturkvísl Skaftár í Langasjó,
þaðan í Tungnaá og loks í Þjórsá.
„Sum uppleyst efni og gastegundir í
vatninu eru hættuleg lífríkinu, önnur
eru jákvæð. Sumir uppleystir málm-
ar eru hvetjandi fyrir umhverfið upp
að vissu marki, en verði styrkur
þeirra mikill verða þeir eitraðir. Það
er mikilvægt að athuga hvort efnin í
vatninu eru hættuleg lífi. Enn frem-
ur geta efnagreiningar á hlaupvatn-
inu sagt til um hvort eldgos verði í lok
hlaupa eða ekki.“
Meiri styrkur í logni
Sigurður fór ásamt fleirum inn að
Skaftá og varð var eituráhrifa jökla-
fýlunnar, eins og fyrr segir. „Þegar
ljóst var að ekki væri hægt að vera í
efstu mælistöð var tekin ákvörðun
um að við Sverrir Elefsen og Þór-
arinn Jóhannsson færum frá Sveins-
tindi að upptökum árinnar til að taka
sýni og mæla brennisteinsvetnið. Við
ókum inn Breiðbak og þegar við fór-
um að finna lykt settum við upp gas-
grímur. Þegar við ókum niður Breið-
bak jókst styrkur gassins eftir því
sem við komum nær upptökunum.
Niðri við vatnsflötinn var styrkurinn
50 ppm (einingar af milljón). Þá var
stafalogn. Gasið flæddi undan hall-
anum niður í átt að Langasjó og nið-
ur með Skaftá. Niðri á sléttunni
sáum við hvorki fugla né flugur.
Þegar við komum upp í svona 100
metra hæð ofan við sléttuna fórum
við aftur að sjá flugur.“
Um leið og vatnið sleppur undan
jöklinum losna brennisteinsvetni og
koltvíoxíð úr vatninu og súrefni (O2)
kemur í staðinn. Loftskiptin eru ör,
að sögn Sigurðar, og er súrefnið
strax orðið 30% af mettun miðað við
andrúmsloft í vatninu við Fögrufjöll
og 70% niðri við Sveinstind. Loft-
skiptin eru hröðust í fossum og flúð-
um því lofttegundir þurfa að fara í
gegnum filmu sem myndast við yf-
irborð vatnsins sem rofnar í iðuköst-
unum. Í stillum getur styrkur eitr-
uðu lofttegundanna í andrúmsloftinu
því verið meiri þar sem flúðir og foss-
ar eru í ánni.
Hættumerkin
En hvað eiga ferðamenn að varast,
ef skyndilega kemur jökulhlaup þar
sem þeir eru á ferli?
Þeir Oddur og Sigurður segja að
fólk eigi auðveldast með að greina
mögulega hættu af lyktinni – jökla-
fýlunni – en hana er raunar að finna
víða um land. Lyktarskynið gerir
ekki mikinn greinarmun á litlu og
miklu magni brennisteinsvetnis í
andrúmsloftinu. Menn finna lykt þótt
magnið sé lítið, en þegar styrkur efn-
isins verður mikill lamast lyktar-
stöðvarnar. Eitruðu lofttegundirnar
eru þyngri en andrúmsloftið og safn-
ast í lægðir og dældir í landslaginu.
Ef hreyfir vind dreifast efnin fljótt í
andrúmsloftinu. Hættan á eituráhrif-
um er því meiri í stilltu veðri.
Sigurður segir að brennisteins-
vetnið sé óstöðugt í andrúmslofti og
vatni og með tímanum oxist það í
brennisteinssýru. Hann telur líklegt
að þoka sem læddist niður með
Skaftá í hlaupinu nú í september hafi
verið súr af völdum oxunarinnar. Sig-
urður taldi sig hafa séð sýrubrunninn
mosa niður eftir ánni og helst þar
sem tangar lágu þvert út í ána. Auk
alvarlegra áhrifa sem eitruðu loftteg-
undirnar geta haft á lífríkið, m.a.
blindu og í versta falli dauða manna,
mynda lofttegundirnar útfellingar á
öllum þungmálmum nema gulli: Það
skemmdi t.d. eina fartölvu sem
vatnamælingamenn voru með á vett-
vangi.
Oddur benti á að nú þegar væru
gefnar út viðvaranir vegna náttúru-
hamfara. Sjálfvirkur búnaður í
Skaftá við Sveinstind hringdi í Neyð-
arlínuna sem aftur hafði samband
m.a við Orkustofnun og Vatnamæl-
ingar. Neyðarlínan varar einnig Al-
mannavarnir við og fréttastofur
segja frá því sem er á seyði. „Það er
ekki okkar hlutverk að hafa vit fyrir
almenningi. Ef hætta er á ferðum
kemur til kasta almannavarna og
sýslumanna hvort þeir setja skorður
við ferðum almennings.“
Ljósmynd/Sigurður Reynir
Ljósmynd/Oddur Sigurðsson
Fögrufjöll skilja að Langasjó (t.v.) og Skaftá (t.h.). Myndin er tekin í hlaupinu í september sl. Til vinstri
við Langasjó eru Tungnaárfjöll. Skaftárjökull og Síðujökull í baksýn.
Ljósmynd/Sverrir Elefsen
Sigurður Reynir Gíslason jarðfræðingur og Þórarinn Jóhannsson vatnamælingamaður búnir gas-
grímum. Þórarinn heldur á gasmæli.

  

 
&
% 
'!
 


 



 

(#
&#






 




  

  
    




 
 


 
  
!
"""
#$

#
  










 
$ 







!"#






 






 
  # !# 
  $
"#




 
%
 
  &  ' 
&  '  ( 
 " #
% 




$



$





 
 (  )

 &
'!
%&
'!
%& 






   
*+),- 
./)*, 
0).+ 
/)1 
-)+ 
2!
#
3 
4
#
3 
5&!

"! 




!# 
  





       

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27. OKTÓBER 2002 B 11