Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.2001, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. APRÍL 2001 13
öðru sjónarhorni. Nú er það maður að nafni
Moran sem talar. Í ljós kemur að Moran er út-
sendari manns að nafni Youdi, sem kemur þó
aldrei fram í eigin persónu heldur kemur boð-
um til Morans í gegnum sendisvein sinn Gab-
er. Það er Gaber sem kemur til Morans með
boð frá Youdi um að fara strax af stað og finna
Molloy. Engin skýring er gefin á því hvers
vegna Moran á að leita Molloy, enda krefst
hann engra skýringa en heldur umsvifalaust
af stað í ferðina og tekur son sinn með.
Moran er í flesta staði algjör and-stæða Molloys, viljasterkur maðursem þó er þrælbundinn á klafavanans og kúgar af list þá sem
næst honum standa, soninn sem er á unglings-
aldri og aldraða vinnukonu sína. Moran er
haldinn ofsóknaræði, stjórnsemisáráttu og
kvalalosta, en heldur fast í borgaralegar sið-
venjur, sækir kirkju og heimtar röð og reglu á
heimilinu. Hann virðist þó bera „sannar til-
finningar“ í garð hæsnanna og býflugnanna
sem hann ræktar heima í garði. Frásögn Mor-
ans er skýr, hröð og skipuleg og fer fram í rök-
legu samhengi. En hann er þó ekki fyrr lagður
af stað í ferð sína þegar smám saman fer að
molna úr hinni regluföstu sjálfsmynd hans.
Líkt og hjá Molloy lýsir ferðalag hans því
hvernig sjálfið leysist hægt og hægt upp um
leið og líkaminn bregst honum. Fætur hans
hætta að gagnast honum, hann verður að
dragnast áfram líkt og Molloy – og líkt og
Molloy ræðst hann á ókunnugan mann í skóg-
inum og að lokum liggur hann hjálparlaus og
niðurlægður í skurði – það eina sem eftir lifir
er rödd hans skýr og há og óbugandi viljinn.
Sonurinn yfirgefur hann, en Gaber birtist og
skipar honum að boði Youdi að fara heim. Þeg-
ar þangað er komið er heimili hans í rústum,
garðurinn eyðilagður, hænurnar og býflug-
urnar dauðar. Hann endar einn, staulast um á
hækjum, talar við fugla og hlustar á rödd í
höfði sínu sem talar tungumál sem hann skilur
ekki en lærir smátt og smátt. Líkt og Molloy
eyðir hann deginum við að skrifa niður frá-
sögn sína. Örlög Molloy og Moran eru svipuð
en fundum þeirra hefur aldrei borið saman.
Vafalaust má leggja út af þessum tveimur
frásögnum á ýmiss konar táknlegan máta. Það
verður þó ekki gert hér að öðru leyti en því að
nefna athyglisverða tilgátu Hugh Kenners að
Molloy og Moran séu tákngervingar hins írska
og hins franska sjálfs höfundar. En vert er
líka að minnast lokaorða fyrri skáldsögu Beck-
etts, Watt (skrifuð á árunum 1942-45, gefin út
á ensku 1953): „No symbols where none inten-
ded.“ Eftir stendur að í Molloy er lýst ferða-
lagi tveggja ólíkra manna sem bæði lýsa and-
legri og líkamlegri upplausn. Alvarez hefur
lýst því sem svo að það ferðalag sem skiptir
mestu máli eigi sér stað í vitund höfundarins
sjálfs, frásagnir Molloys og Morans séu aðeins
tvær mismunandi leiðir að sama ástandi hins
fullkomna hruns. Verkinu mætti allt eins lýsa
sem aðskildum aríum tveggja radda sem undir
lokin sameinast í ómstríðum, sjúklegum
hljómi.
Miðverkið í þríleiknum, Dauði Malones, er
enn róttækara í upplausn forms og efnis. Hér
höfum við eina rödd karlmanns á níræðisaldri
sem er karlægur og bíður dauðans. Malone er
skapstirður, sífellt tuðandi um eigið getuleysi
(hreykir sér jafnvel af því), notar staf til að
kraka til sín hluti sem eru innan seilingar við
rúmið, því hann er gjörsamlega ófær um að
hreyfa sig. Hann hefur enga hugmynd um
hvernig hann lenti þar sem hann liggur en
rámar óljóst í að hafa fengið höfuðhögg í skógi
(er þetta e.t.v. annar þeirra náunga sem urðu
fyrir barðinu á Molloy og Moran?) og við hlið
hans liggur blóðugur lurkur. Einhver óskil-
greind manneskja sér honum fyrir mat og
þrífur í kringum hann og líf hans snýst um að
„éta og skíta“ – og deyja. Malone bíður dauð-
ans og drepur tímann með því að skrifa (að
sjálfsögðu) og sögunni vindur áfram á aðskilj-
anlegum frásögnum sem hann færir í letur.
Stíll bókarinnar (ef manni leyfist að tala um
stíl) er í fullkomnu samræmi við andlegt
ástand þeirrar vitundar sem textinn flæðir úr:
sundurlaus, hikandi, sífellt byrjandi upp á nýtt
en dettur niður í uppgjöf og leysist smám sam-
an upp. Hér er lýst eyðingu sjálfsins allt til
endaloka þess: frásögninni lýkur að sjálfsögðu
með dauða Malones.
Hið ónefnanlega er titillinn á lokaverkiþríleiksins og sú rödd sem hér talarkemur handan grafarinnar, úr undir-heimum, frá vitund sem er á mörk-
um þess að vera mennsk þótt hún hafi útlimi
og augu, en er hárlaus, kynlaus og ófær um að
hreyfa sig. Þetta er vera án fortíðar, föst í
tímaleysi á óskilgreindum stað en úr vitund
hennar streyma sögur, þó ekki átakalaust og
án allrar sannfæringar. Bölvunin sem hvílir á
þessari veru er tungumálið, kvöðin að segja
sögur í þeirri von að geta hætt að segja sögur,
í þeirri von að geta útrýmt þörfinni fyrir að
segja sögur – takmarkið er þögnin. Ef hægt er
að tala um viðfangsefni þessa verks þá er það
tungumálið sjálft og hin óþolandi þörf að tjá
sig með því. En þegar líður á verkið byrjar
tungumálið að leysast upp, setningar brotna
upp og hætta í miðjum klíðum, án þess þó að
hverfa endanlega og þögnin geti ríkt. Lokaorð
bókarinnar eru þessi (í þýðingu Árna Ibsen):
„… ég veit það vel, ég finn það, þau ætla að
yfirgefa mig, það verður þögnin, eitt andartak,
all nokkur andartök, eða mín þögn, sú end-
anlega, sem entist ekki, sem endist enn, það
verð ég, þú verður að halda áfram, ég get ekki
haldið áfram, þú verður að halda áfram, ég
ætla að halda áfram, þú verður að segja orð,
meðan þau endast, uns þau finna mig, uns þau
segja mig, undarleg pína, undarleg synd, þú
verður að halda áfram, ef til vill er því þegar
lokið, ef til vill hafa þau þegar sagt mig, ef til
vill hafa þau borið mig að þröskuldi sögu
minnar, að dyrunum sem opnast inn í sögu
mína, það þætti mér furðu gegna, ef þær opn-
uðust, það verð ég, það verður þögnin, þar sem
ég er, ég veit ekki, fæ aldrei að vita það, í
þögninni veit maður ekkert, þú verður að
halda áfram, ég get ekki haldið áfram, ég ætla
að halda áfram.“
Árni Ibsen segir að í þessari sögu hafi
„Beckett hugsanlega náð lengst í lýsingu á
mannlegri niðurlægingu, mannlegri örbirgð,
þar sem sögupersónan hefur meira að segja
glatað mannsmynd sinni og er nánast aðeins
hugurinn, sálin, sektin, kvölin, eða hvað sem
hægt væri að nefna það annað en Hið ónefn-
anlega“.
Leikritið sem færði Beckett heimsfrægð-ina, Beðið eftir Godot, var skrifað á milliannarrar og þriðju bókar þríleiksins, eftil vill sem „hvíld“ frá þeirri iðju Beck-
etts að murka lífið úr skáldsögunni, eins og
Alvarez kemst að orði um ritun þríleiksins.
Þótt skáldsögur Becketts séu allrar athygli
verðar þá eru það engu að síður leikritin sem
halda nafni hans enn á lofti því þau ganga stöð-
ugt í endurnýjun lífdaga í ótal sviðsetningum
(kvikmyndum og sjónvarpsmyndum) á meðan
óljóst er hversu margir leggja út í lestur á
skáldsögunum.
Beckett hreifst af leikhúsi strax sem ungur
maður og áður er getið um hrifningu hans á
flökkurum hvíta tjaldsins. Hinir heimilislausu
flakkarar ganga aftur í verkum hans á ýmsan
máta og tákngera það hlutskipti mannsins
sem Beckett var svo hugleikið að koma á fram-
færi í skrifum sínum. Flakkararnir Estragon
og Vladimar hafa oft verið túlkaðir sem tákn-
gervingar fyrir manneskjuna: líkamann
(Estragon: maðurinn með skóinn) og sálina
(Vladimar: maðurinn með hattinn) og ýmislegt
í verkinu rennir stoðum undir slíkan táknræn-
an skilning. Verkið lýsir þá hlutskipti manns-
ins í endalausri bið eftir því sem getur fært
þeim merkingu, skilning, sannleika – eða hvað
það nú er sem maðurinn þráir meðan hann
þreyir tilvistina. Kannski er það smækkandi
að reyna að lesa í verkið á slíkan allegórískan
hátt, en þessi skilningur er ekki verri en hver
annar og rímar ágætlega við það inntak í verk-
um Becketts sem ég hef reynt að draga fram í
ofansögðu.
Beðið eftir Godot var ekki fyrsta leikritiðsem Beckett skrifaði, hann hafði áðurskrifað a.m.k. tvö sviðsverk sem ekkivoru gefin út. Leikverkum Becketts er
hægt að skipta gróflega í fjóra flokka: í fyrsta
lagi eru sviðsverk í fullri lengd (Beðið eftir
Godot, Endatafl, Síðasta segulband Krapps,
Ljúfir dagar og fleiri), í öðru lagi eru stutt
leikverk eða einþáttungar (sem oft eru svið-
settir nokkrir saman), í þriðja lagi eru út-
varpsleikrit og í fjórða lagi eru verk sem hann
samdi sérstaklega fyrir sjónvarp. Í öllum
verkum hans má sjá sömu viðfangsefnin út-
færð aftur og aftur. Árni Ibsen segir getuleysi
vera „það meginstef sem gengur í gegnum öll
verk hans, hvort heldur eru skáldsögur, leikrit
eða ljóð“. Og hér er átt við getuleysi í víðasta
skilningi orðsins: „málleysi, skilningsleysi og
bjargarleysi“. En vert er að taka fram að þótt
að höfundarverk Beckett einkennist þannig
öðru fremur af svartnætti, geðveiki og nið-
urlægingu mannsins þá er einnig að finna mik-
inn húmor í verkum hans – og í öllu vonleysinu
og niðurlægingunni verður þörfin fyrir mann-
lega reisn og þörfin fyrir vonina áleitin.
Á næstu vikum gefst íslenskum sjónvarps-
áhorfendum einstakt tækifæri til að kynnast
leikverkum Samuel Becketts af eigin raun. Á
tímabilinu 22. apríl til 13. maí verða 19 verka
hans, lengri og styttri, sýnd í ríkissjónvarpinu
og jafnframt munu tvö útvarpsleikrita hans
verða flutt á rás 1 (21. apríl og 28. apríl). Þetta
einstaka tækifæri ætti enginn áhugamaður
um leiklist og bókmenntir að láta fram hjá sér
fara.
Aðalheimildir: Alvares. Beckett. London:
Fontana/Collins 1973.
Árni Ibsen. Samuel Beckett. Sögur, leikrit,
ljóð. Reykjavík: Svart á hvítu 1989.
Árni Tryggvason og Brynjólfur Jóhannesson í hlutverkum sínum í sýningu Leikfélags Reykjavíkur 1959 á Beðið eftir Godot eftir Samuel Beckett.