Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.2001, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. JÚNÍ 2001
Þau samfélög þar sem réttindi (manna) eru
ekki tryggð né aðskilnaður valdsins ákveðinn,
hafa alls enga stjórnarskrá.
16. grein frönsku mannréttindayfirlýsingarinnar,
samþykkt 26. ágúst 1789.
I.
F
YRIR réttum 57 árum voru Ís-
lendingar enn þegnar Danakon-
ungs og bjuggu við stjórnarskrá
konungsríkisins Íslands frá árinu
1920. 17. júní árið 1944 tilkynnti
Gísli Sveinsson, þáverandi forseti
sameinaðs þings, að lýðveldið Ís-
land hefði litið dagsins ljós.
Grundvöllur lýðveldisins var og er stjórnarskrá
sú sem Íslendingar greiddu atkvæði sitt dag-
ana 20.–23. maí sama ár. Niðurstaða atkvæða-
greiðslunnar var nær einróma. Rúm 95%
þeirra sem atkvæði greiddu (98,6% atkvæða-
bærra Íslendinga tóku þátt í atkvæðagreiðsl-
unni) lýstu sig samþykk stjórnarskránni sem
Alþingi lagði til að yrði kjölfesta lýðveldisins.
Þegar umræða hófst fyrir alvöru á hinu háa
Alþingi um stofnun lýðveldis (1941) kom fljót-
lega í ljós að litlar líkur voru á að samkomulag
næðist um nýja stjórnarskrá í bráð og lengd.
Ásteytingarsteinninn var skipting landsins í
kjördæmi. Til að koma í veg fyrir að innbyrðis
ósamkomulag Íslendinga yrði til að hindra eða
seinka stofnun lýðveldisins urðu þingmenn
sammála um að gera aðeins þær breytingar á
stjórnarskránni sem nauðsynlegar væru. Segja
má að þær hafi falist í því að skipta út konungi
fyrir forseta.
Þegar farið var að huga að endurskoðun
stjórnarskrárinnar á bernskudögum lýðveldis-
ins varð kjördæmamálið á nýjan leik svo fyr-
irferðamikið að umræðan um hvert stefna
skyldi í stjórnskipunarmálum náði sér aldrei al-
mennilega á strik. Nú þegar nokkur lausn hef-
ur náðst í kjördæmamálinu er ekki annars að
vænta en að farið verði í alvöru að huga að
heildarendurskoðun stjórnarskrár lýðveldisins.
II.
Umræður um stjórnarskrár, endurskoðun
þeirra og gerð nýrra hafa á liðnum árum sett
mark sitt á stjórnmálalíf víða um heim. Stjórn-
arskráin, í því formi sem við Íslendingar þekkj-
um hana sem afmarkaðan lagabálk æðri lög-
gjafar, hefur á undanförnum árum notið
sívaxandi vinsælda svo vart er við annað líkj-
andi en tímabilið þegar hin ritaða stjórnarskrá
nútímaríkisins kom fyrst fram á sjónarsviðið
við lok átjándu aldar. Eins og gefur að skilja
hefur hlutverk hennar og umhverfi breyst mik-
ið á þessum tvö hundruð árum enda á stjórn-
skipan hins lýðræðislega velferðarríkis nú-
tímans ekki margt sameiginlegt með
stjórnskipun hins frumbernska þjóðríkis.
Stjórnarskrá átjándu og nítjándu aldarinnar
var fyrst og fremst pólitískt tæki til að renna
stoðum undir lögmæti valdakröfu borgarastétt-
arinnar í átökum hennar við einvaldskonunga
og forréttindaaðal (þetta átti einnig við í megin
atriðum þar sem stjórnarskráin var tæki í sjálf-
stæðisbaráttu þjóðar gegn erlendum yfirráðum
sbr. sjálfstæðisbaráttu Bandaríkjamanna og
Íslendinga). Henni var ætlað að þrengja svig-
rúm framkvæmdavaldsins (konungs) með því
að styrkja löggjafarvald þjóðþinga viðkomandi
ríkja.
Þannig stuðlaði hún að auknum völdum lýð-
ræðislega kjörinna fulltrúa borgarastéttarinn-
ar.
Stjórnarskrá nútímans er aftur á móti rétt-
arlegur grundvöllur lýðræðislegrar stjórnskip-
unar og mannréttinda. Undanfarið hefur í sí-
auknum mæli verið litið svo á að stjórnarskráin
sé eins konar samfélagslegt gildaviðmið. Hún
hefur þannig orðið að mikilvægu sameiningar-
tákni hins fjölmenningarlega samfélags nú-
tímans (þ.Verfassungspatriotismus) og grunn-
ur að frekari félagslegri og stjórnmálalegri
samþættingu (þ. Intigration) þess. Það virðist
sama hvert litið er stjórnarskrár eru víðast
hvar umræðuefni áhugasams almennings og
viðfangsefni stjórnmálamanna, fræðimanna og
fjölmiðla.
Á liðnum áratugum hafa æ fleiri ríki nýtt sér
hugmyndafræði stjórnarskrárfestunnar í við-
leitni sinni til að skapa samfélaginu viðunandi
umgjörð þannig að það fái þrifist og þróast inn-
an veggja réttarríkisins án óþarfa afskipta rík-
isvaldsins.
Ríki sem búið hafa við einræði og harðstjórn
af ýmsu tagi hafa tekið upp lýðræðislega
stjórnarhætti á grundvelli skjalfestra stjórnar-
skráa. Nægir þar að nefna Spán, Portúgal og
Grikkland svo dæmi séu tekin frá Vestu-Evr-
ópu; Argentínu, Brasilíu, Chile, Parauay og
Uruguay í Suður-Ameríku svo og Suður-Afr-
íka, Rússland, Pólland, Ungverjaland og flest
önnur ríki Mið- og Austur-Evrópu.
Að undanförnu hafa nokkur eldri lýðræðis-
ríki Vestur-Evrópu endurskoðað stjórnarskrár
sínar að hluta eða öllu leyti (Finnland, Sviss, Ís-
land).
Annars staðar hefur umræða og tilraunir til
stjórnarskrárbreytinga sett svip sinn á stjórn-
málaumræðuna bæði innan þings sem utan
(Ítalía, Holland, Noregur).
Í Bretlandi, sem eitt örfárra ríkja veraldar
býr ekki við nútíma stjórnarskrá, hafa stjórn-
málamenn lýst sig reiðubúna til að kanna kosti
stjórnarskrárfestunnar. Það hefur og varla far-
ið fram hjá þeim sem fylgjast með fréttum og
fréttaskýringum fjölmiðla að margir af leiðtog-
um aðildarríkja Evrópusambandsins telja
framtíð sambandsins velta á því hvort takist á
næstunni að semja því stjórnarskrá að hætti
þjóðríkja.
AF HVERJU
STJÓRNARSKRÁ?
„Það getur verið álitamál hversu þröngan stakk
stjórnarskráin sníður stjórnvöldum en viðmiðunar-
reglan hlýtur að vera sú að ríkisvaldið takmarkist af
frelsisréttindum einstaklingsins og möguleikum hans
til þroska og sjálfstjórnar. Um frelsisréttindin gildir að
þau eru jöfn og söm fyrir alla. Lykilspurningin er þá
hvort stjórnarskránni sé ætlað frekara hlutverk en að
tryggja þessi réttindi.“
Morgunblaðið/Jón Sen
Á Þingvöllum 17. júní árið 1944 tilkynnti Gísli Sveinsson, þáverandi forseti sameinaðs þings, að lýðveldið Ísland hefði litið dagsins ljós. Grundvöllur lýðveldisins var og er stjórnarskrá sú sem Ís-
lendingar greiddu atkvæði sitt dagana 20.–23. maí sama ár. Niðurstaða atkvæðagreiðslunnar var nær einróma. Á myndinni má auk Gísla í pontu sjá frá vinstri Jörund Brynjólfsson, Björn Þórðarson,
Vilhjálm Þór, Einar Arnórsson, Björn Ólafsson og Sveinn Björnsson situr álengdar með regnhlíf en hann var kjörinn forseti á fundinum.
E F T I R Á G Ú S T Þ Ó R Á R N A S O N