Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. JÚNÍ 2001 11
þetta síðasta lag Rogers og Hart í söngleikn-
um á Broadway. Hún dáðist að ljóðskáldinu
Lorenz Hart en hún hafði hafnað bónorði hans.
Daginn eftir að Hart dó var sýning á verkinu
og Vivienne byrjaði að syngja þennan síðasta
texta Harts, „To Keep My Love Alive“. Þegar
hún var hálfnuð með lagið, lokaðist hún allt í
einu og mundi ekki hvað kom næst í textanum.
Hún sagði þá við áhorfendur „I’m so sorry“,
mér þykir ákaflega fyrir þessu; hún labbaði af
sviðinu, rifjaði upp textann hjá hvíslaranum,
kom aftur inn á svið og söng lagið til enda. Þeg-
ar hún lauk laginu, stóðu allir áhorfendur upp
úr sætum sínum og klöppuðu ákaft. Vivien
sagði síðar: „Áhorfendur hljóta að hafa gert
sér grein fyrir í gegnum hvað ég var að ganga.“
Sama árið og Hart dó, árið 1943, var fyrsti
söngleikur Rogers og Hammersteins frum-
sýndur. Það var Oklahoma! Margt er frumlegt
í þeim söngleik á þeirra tíma vísu, ekki síst það
að hann byrjar á rólegu lagi „Oh, What a
Beautiful Morning“. Á þessum tíma byrjuðu
söngleikir yfirleitt á hópatriði sem smám sam-
an byggðist upp í mikinn hasar. Frumleikinn í
Oklahoma felst líka meðal annars í því að í
verkinu er klassískur ballett; hann gerist í
draumi. Það var ballettmeistarinn Agnes de
Mille sem samdi dansana í frumuppfærslunni á
verkinu. Eftir þetta urðu ballettar nokkuð fyr-
irferðarmiklir í söngleikjum.
Það er stundum talað um kvartettinn í verk-
um Rogers og Hammersteins, fjögur verk eftir
þá, sem gerðu þá að sjálfstæðri bandarískri
stofnun. Þessir fjórir söngleikir eru Oklahoma!
(1943) – sýndur samfellt í 2.212 skipti á
Broadway, Carousel (1945) – 890 skipti, South
Pacific (1949) – 1.925 skipti og The King and I
(1951) – 1.246 skipti. Eitt mest sungna lag
Rogers og Hammersteins kemur fyrir í söng-
leiknum Carousel. Það er einkennislag breska
fótboltaliðsins Liverpool og heitir „You’ll Nev-
er Walk Alone“.
Þegar Hammerstein dó var Richard Rogers
58 ára. Hann hafði ekki áhuga á að koma sér
upp öðrum samstarfsmanni, samdi ljóðin sjálf-
ur í næsta söngleik, og vann svo með hinum og
þessum. En hann náði sér ekki á strik enda
hafði hann aðeins unnið með tveimur ljóð-
skáldum á 40 árum. Og ekki þurfti hann á pen-
ingunum að halda því hann var ríkasta tón-
skáld sem uppi hefur verið, að frátöldum
samtímamanni okkar Andrew Lloyd Webber.
Söngleikir Rogers og Hammersteins réðu
lofum og lögum á Broadway í heil 16 ár, og
nöfn þeirra voru mikilvægari fyrir leikhúsgesti
en nöfn stjarnanna sem léku í hinum ýmsu
verkum á Broadway. Niðurstaðan í sambandi
við Bandaríkjamanninn Richard Rogers er sú
að hann er mikilvægasti einstaklingurinn sem
komið hefur nálægt söngleikjum. Spurningin
er einungis hvort Bretinn Andrew Lloyd
Webber muni skáka honum, eða hafi ef til vill
þegar gert það.
Cole Porter
Cole Porter (1891–1964) var ekki eins af-
kastamikill og Richard Rogers og hann hafði
ekki eins mikinn tónlistarlegan metnað og
George Gershwin. En hann hafði einn stóran
kost, sem prýddi reyndar líka forvera hans
Irving Berlin: hann orti ljóðin sjálfur við lögin
sem hann bjó til; og hann var betra ljóðskáld
en Irving Berlin. Dæmi um það hvernig ljóð og
lag vinna með hvort öðru í verkum hans, má til
dæmis finna í sýnishorni úr textanum „Any-
thing Goes“, úr samnefndum söngleik. Enda-
orðið er sama orðið í sex línum, það er að segja
orðið „today“ eða í dag, og lagið leggur áherslu
á þessa endurtekningu með því að fara alltaf
niður á sömu nótuna þegar þetta sama orð
kemur fyrir. Næstsíðasta orð hverrar ljóðlínu
inniheldur innrímið; rímorðin eru „mad“ –
„bad“, „white“ – „night“ og „guys“ – „prize“.
Til að leggja áherslu á innrímið breytist laglín-
an í hvert sinn sem innrímsorð kemur fyrir í
laginu og þung áhersla er á þessum orðum.
Ljóðið fjallar um ruglið í heiminum þegar öll-
um góðum gildum er snúið á haus, dagurinn er
orðinn að nótt, og karlarnir sem konurnar lað-
ast að eru leigukroppar.
The world has gone mad today,
And good’s bad today,
And black’s white today,
And day’s night today,
When most guys today,
That woman prize today,
Are just silly gigolos...
Tómas Guðmundsson orti ljóðið „Hótel
jörð“, þar sem hann notaði svipaða tækni í
næstsíðasta erindinu. Lokaorðið í þremur lín-
um er „oss“, en innrímið er „frá“ og „hjá“: „frá
oss“, „hjá oss“. Við þetta ljóð hefur verið samið
lag, þar sem lokaorðið en ekki það næstsíðasta,
er með áherslu sem hljómar þá: foss, oss, oss,
oss og auk þess eru þessi orð tónsett á þremur
mismunandi tónum. Þettar er verulega hjákát-
legt og skemmir ljóðið ekki lítið. Þarna hefði
maður eins og Cole Porter haft áhersluna á
innrímið en ekki lokaorðið og hjálpað þannig
ljóðinu en ekki gert lítið úr því.
Cole Porter hafði þann háttinn á þegar hann
samdi lög og ljóð að hann hugsaði fyrst upp tit-
il og samdi síðan lagið. Síðast kom svo textinn.
Það var sem sé sama formúla og Rogers og
Hart notuðu, og raunar einnig Irving Berlin.
Það var þessi formúla sem Andrew Lloyd
Webber var orðinn leiður á, þegar hann hætti
samstarfi við Tim Rice. Tim beið alltaf eftir því
að Webber byggi til lag og síðan gerði Rice
textann. Þegar Webber hætti samstarfi við
Tim Rice, samdi hann lög við þann söngleik
sem hefur orðið langlífastur allra söngleikja og
á heimsmet í aðsókn. Þetta er söngleikurinn
Cats sem sýndur var í London yfir 6.000 sinn-
um samfellt. Ljóðin sem notuð voru í þessum
söngleik hafði T.S. Eliot gefið út árið 1939.
Cole Porter fæddist árið 1891 í Indiana og
var því ellefu árum eldri en Richard Rogers.
Þegar hann var ellefu ára samdi hann sitt
fyrsta lag og gaf það út. Af hinum fimm stóru,
var Cole Poter sá eini sem ekki var gyðingur
og ekki frá New York. Hann var kominn af
auðmönnum, afi hans var milljónamæringur,
sem hafði auðgast á timbursölu. Cole Porter
menntaðist í Yale og Harvard, eins og núver-
andi forseti Bandaríkjanna. Afi hans vildi að
hann yrði lögfræðingur og Cole Porter byrjaði
í lagadeildum þessara skóla, en svo flutti hann
sig úr lagadeildinni í Harvard yfir í tónlist-
ardeildina þar, gegn vilja fjölskyldunnar.
Þarna hlaut hann tónlistarmenntun sem fæstir
lagahöfundar í Broadway-söngleikjum hafa
fengið. Einnig var hann í framhaldsnámi í Par-
ís hjá tónlistarmanninum Vincent d’Indy.
Porter lifði því ljúfu lífi í ríkidæmi, – þar til
hann datt af hestbaki árið 1937, en þá var hann
46 ára. Hann fótbrotnaði á báðum, fór í margar
aðgerðir og að síðustu var hluti af öðrum fæt-
inum numinn brott. Hann kvaldist mjög, það
sem eftir var ævinnar, vegna þessa og það er
ótrúlegt að honum skyldi takast að semja jafn
hressileg lög og raun ber vitni, miðað við þetta
mótlæti.
Cole Porter skrifaði lög í 23 Broadway-söng-
leiki og tólf þeirra voru kvikmyndaðir. Ekkert
þessara verka er þó sérstaklega frægt ef und-
an eru skilin tvö: Annars vegar er það Any-
thing Goes frá árinu 1934, en þessi söngleikur
var kvikmyndaður tveimur árum síðar, og svo
aftur 1956, með Bing Crosby í aðalhlutverki í
bæði skiptin; það var Paramount-kvikmynda-
verið sem framleiddi báðar útgáfurnar af
Anything Goes. Seinni útgáfan var síðasta
kvikmyndin sem Bing Crosby lék í hjá Para-
mount, en þá hafði hann uppfyllt þau skilyrði
að syngja og leika hjá þessu fyrirtæki í 23 ár.
Hitt fræga verkið eftir Porter er meistaraverk
hans Kiss Me Kate, en sá söngleikur byggist á
leikriti Shakespeares Snegla tamin. Söngleik-
urinn Kysstu mig Kata var frumsýndur árið
1948 og gekk samfellt á Broadway í 1,077
skipti. Þessi söngleikur var kvikmyndaður í
þrívídd fimm árum síðar.
Kvikmyndin Night and Day byggir á ævi
Cole Porters. Hún var gerð árið 1947, Porter
var þá 56 ára gamall og átti 17 ár eftir ólifuð.
Sá sem lék Porter í myndinni var Cary Grant.
Þessi kvikmynd er ekki mikils virði, þótt sami
leikstjórinn, Michael Curtiz, hafi leikstýrt
henni og hinni frægu og virtu mynd Casa-
blanca með Humphrey Bogart og Ingrid Berg-
man í aðalhlutverkunum. Það eina sem er mik-
ils virði í kvikmyndinni Night and Day er
tónlist Cole Porters.
Lög hans lifa góðu lífi enn þann dag í dag og
í nýlegri kvikmynd, What Women Want sem
sýnd er um þessar mundir í Reykjavík, með
Mel Gibson í aðalhlutverki, eru tvö lög eftir
Cole Porter.
George Gershwin
George Gershwin (1898–1937) er merkasta
tónskáldið sem samdi tónlist við Broadway-
söngleiki. Og það voru ekki bara tónlistarhæfi-
leikar hans sem gera hann svo mikilvægan í
söngleikjasögunni, heldur einnig tilfinning
hans fyrir dramatískum möguleikum leikhúss-
ins og þá fyrst og fremst söngvaleikhússins. Til
vitnis um þetta er söngleikur hans, eða
kannski öllu heldur ópera: Porgy and Bess.
Leonard Bernstein sagði um Gershwin að
hann hefði verið „einn af þessum sönnu snill-
ingum sem Amerísk tónlist hefur alið af sér“.
Árið 1937, rétt áður en Gershwin hefði orðið
39 ára, dó hann úr heilablóðfalli. Þetta var mik-
ið áfall fyrir bandarísku þjóðina. Gershwin var
afar krafmikill maður og tónlistin hans geislar
frá sér mikilli orku. Hann samdi tónlist í 24
söngleiki á 17 árum og samdi auk þess nokkra
konserta, til dæmis Rhapsody in Blue og Am-
eríkumaður í París. Ira bróðir George var afar
vandað ljóðskáld og samdi texta við lög bróður
síns í fjórtán söngleiki. Fyrsti söngleikurinn
sem fékk hinn virtu Pulitzer-bókmenntaverð-
laun var eftir þá bræður George og Ira
Gershwin. Það var söngleikurinn Of Thee I
Sing frá árinu 1932. Og þetta var sá söngleikur
þeirra sem gekk hvað lengst á Broadway eða í
441 skipti.
George Gershwin var fæddur árið 1898 og
var því sex árum yngri en Jerome Kern, sem
hann tók sér til fyrirmyndar. Innan við tvítugt
var hann farinn að vinna með Jerome Kern
sem æfinga píanóleikari. Árið 1924 breytti
George Gershwin tónlistarlegri ásýnd
Broadway söngleikjanna með laginu „Fasc-
inating Rhythm“. Þetta lag er að finna í söng-
leiknum Lady Be Good! eftir þá bræður
George og Ira Gershwin. „Fascinating Rythm“
ber í sér djasseinkenni og flóknar áherslu-
breytingar í takti, sem enginn hvítur maður
hafði fengist við að búa til; slíkt tilheyrði hinum
þeldökku. Aðalhlutverkin í þessum söngleik,
Lady Be Good! voru leikin, sungin en þó að-
allega dönsuð af þeim systkinum Fred og
Adele Astaire. Verkið var sýnt yfir 300 sinnum
bæði í New York og London.
Síðasta verk Gershwins fyrir leikhús var hið
snjalla verk Porgy and Bess frá árinu 1935.
Ekkert annað tónskáld, sem skrifað hefur verk
fyrir bandarískt leikhús, hefur skapað neitt í
líkingu við það að gæðum, enda eru margir
sem vilja kalla verkið óperu frekar en söngleik.
Sumir kalla það alþýðuóperu, sem er reyndar
undirtitill í verkinu. Hin sígrænu lög í Porgy
og Bess eru t.d. „Summertime“, „I Got Plenty
o’ Nuttin’“ og „It Ain’t Necessarily So“. Frum-
uppfærsla verksins árið 1935 kostaði $50.000
og tókst ekki að hala inn þann kostnað á sýn-
ingartímanum. 24 árum seinna, eða árið 1959
var verkið kvikmyndað og kostaði það
$6.500.000.
Átta árum eftir að George Gershwin dó, eða
árið 1945 var ævi hans uppistaðan í kvikmynd-
inni Rhapsody in Blue með Robert Alda í aðal-
hlutverki. Nánast öll hin bláa rapsódía
Gershwins er leikin í verkinu og þó ekki sé
fylgt nákvæmlega ævi Gershwins og sums sé
staðar sé um skáldskap að ræða, þá er þetta
nokkuð góð mynd, ekki síst vegna stórkost-
legrar tónlistar.
Irving Berlin
Irving Berlin (1888–1989) var sá hinna fimm
stóru sönglagahöfunda á Broadway, sem
lengst lifði. Hann fæddist árið 1888 og hélt
áfram að lifa þar til hann varð 101 árs, dó sem
sé fyrir 11 árum. Hann samdi um 1.500 lög, og
eins og fram hefur komið þá samdi hann text-
ana við þau sjálfur, eins og Cole Porter. Irving
Berlin var ekki mikill píanóleikari, samdi flest
af sínum lögum í fís dúr, það er að segja hann
spilaði fyrst og fremst á svörtu nóturnar á pí-
anóinu. Lag hans „Always“ byrjar til dæmis
eingöngu á svörtum nótum. Ef svo vildi til að
Irving Berlin þyrfti að spila í öðrum dúr vegna
þess að raddsvið þess sem hann var að spila
undir hjá krafðist þess, þá var úr vöndu að ráða
fyrir hann. En snillingur sem hann var, þá dó
hann ekki ráðalaus. Hann lét útbúa sérstakt
píanó með stórri stöng á og þegar hann hreyfði
stöngina, færðist lyklaborðið til, svo fram kom
önnur hljómtegund; en hann hélt áfram að
spila á svörtu nóturnar. Hann kunni hvorki að
lesa nótur né skrifa þær og þegar hann samdi
lag fékk hann einhvern sem kunni að nótna-
skrift til að koma þessari nýju hugmynd á blað.
Irving Berlin var gyðingur, fæddur hjá fátæku
fólki í Rússlandi nánar tiltekið í Síberíu; hann
var því innflytjandi í Bandaríkjunum, flutti
þangað fimm ára gamall.
Í laginu „Always“, sem Irving Berlin gaf
konunni sinni í brúðkaupsafmælisgjöf, er
ágætt dæmi um það hvernig Irving Berlin lét
tónlist og texta spila saman. Hann undirstrikar
titil lagsins með því að ríma saman þrjú orð í
þrískiptum takti, orðin „planned“, „hand“ og
„stand“ eða „understand“; síðan er smáþögn
áður en titill lagisins er nefndur, svo önnur
smápása áður en hann nefnir titilinn aftur á
öðrum nótum. Þetta er svona:
When the things you’ve planned,
Need a helping hand,
I will understand,
Always, always.
Lagið „Always“ kom fyrst fram árið 1946 í
kvikmyndasöngleiknum Blue Skies með Fred
Astaire og Bing Crosby. Þetta var vinsæl
mynd og gróðinn af henni $3.000.000. 20 lög
eftir Irving Berlin voru í þessari mynd, þar af
voru fjögur samin sérstaklega fyrir myndina. Í
þessari mynd kemur einnig fyrir hið þekkta
lag Berlins White Christmas. Berlin fékk ósk-
arinn fyrir þetta lag fjórum árum áður, en
hann samdi það fyrir kvikmyndina Holiday
Inn. Irving Berlin átti hugmyndina að kvik-
myndinni Holiday Inn, svo hann varð að sjálf-
sögðu að vanda sig við samningu á aðallagi
myndarinnar. Bing Crosby söng „White
Christmas“ í myndinni og lagið var að sjálf-
sögðu gefið út á plötu og malaði mikil gull fyrir
Decca-útgáfufyrirtækið, seldist sem sé í 25
milljónum eintaka.
Irving Berlin hafði gott nef fyrir viðskiptum
og hann sagði að formúlan fyrir góðu lagi fæl-
ist í því að finna góðan titil og endurtaka hann
svo nokkrum sinnum í laginu, til þess að fólk
myndi eftir laginu þegar það ætlaði að kaupa
plötu eða nótur með laginu. Berlin var líka
slyngur samningamaður. Ef Björk okkar hefði
notið leiðsagnar hans, hefði hún ef til vill ekki
lent í hinum miklu hremmingum þegar hún lék
í og samdi tónlistina fyrir Dancer in the Dark.
Einn framleiðandinn í Hollywood orðaði það
svo að samningar Berlins væru svo flóknir og
langir að þeir væru lengri en kvikmyndahand-
ritið sem hann ætlaði að semja tónlist við. Eitt
af því sem hann hafði í samningum sínum, sem
Björk vantaði greinilega í samning sinn við
Lars von Trier, var það að ekki mætti hreyfa
við einni einustu nótu sem hann hafði samið,
eftir að kvikmyndataka hófst. Ef Björk hefði
haft slíka málsgrein í samningi sínum, hefði
hún væntanlega ekki þurft að fara í verkfall
meðan á kvikmyndatöku Myrkradansarans
stóð.
Irving Berlin var einn áhrifamesti lagahöf-
undur í kvikmyndasöngleikjum á þriðja, fjórða
og fimmta áratugnum. Mörg af lögum hans
voru frumflutt af Fred Astaire eins og til dæm-
is lagið „Cheek to Cheek“ úr hinni sígildu kvik-
mynd Top Hat frá árinu 1935, en þar dansaði
Fred Astaire við Ginger Rogers. Þetta lag var
útnefnt til óskarsverðlauna. Dansar Hermesar
Pans í þessari mynd voru einnig útnefndir til
óskarsverðlauna. Þessi deild í óskarsverð-
launaúthlutunum er ekki lengur til. Top Hat er
einn allra besti kvikmyndasöngleikur sem
gerður hefur verið og rís þar tónlist Irving
Berlins hvað hæst.
Heimildir:
Bordman, Gerald: American Musical Theatre. Oxford
UP, New York. 1986.
Gottfried, Martin: Broadway Musicals. Abradale Press,
New York. 1984.
Hirschhorn, Clive: The Hollywood Musical. Crown
Publishing Inc., New York. 1981.
Jackson, Arthur: The Book of Musicals. Mitchell Beaz-
ley, London. 1979.
Lloyd, Ann: Song and Dance Spectaculars. Orbis
Publishing, London. 1983.
Siegel, Scott og Barbara: The Encyclopedia of Holly-
wood. Avon Books, New York. 1990.
Thomas, Bob: Astaire. St. Martin’s Press, New York.
1984.
Thomas, Tony: The Films of Gene Kelly. The Citadel
Press, N.J. 1974.
Warner, Alan: Who Sang What – on the screen. Angus
and Robertson Publishers. 1984.
Greinin er stytt útgáfa af erindi sem samið var fyrir End-
urmenntunarstofnun Háskóla Íslands og flutt í febrúar sl.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Söngleikurinn Kysstu mig Kata eftir Cole Porter var frumsýndur árið 1948 og gekk samfellt á
Broadway í 1.077 skipti. Þessi söngleikur var kvikmyndaður í þrívídd fimm árum síðar. Hér eru Jó-
hanna Vigdís Arnardóttir og Egill Ólafsson í aðalhlutverkunum sem Kata og Petrúsíó í uppfærslu
Borgarleikhússins 2000.
Höfundur er bókmenntafræðingur og kennir m.a.
leiklist og kvikmyndasögu við Fjölbrautaskóla Suð-
urlands á Selfossi.