Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.2001, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. JÚNÍ 2001 9
Það er hinsvegar áhugavert að líta til dags-
ins í dag og sjá hvað er að gerast einmitt núna,
hvernig myndlistarmenn samtímans vinna
með hugtök eins og skemmtanir, afþreyingu
og myndlist. Það er alþekkt að allar stefnur og
straumar eru að blandast saman eins og hönn-
un og byggingarlist blandast við myndlist í
auknum mæli þannig að oft er erfitt að flokka
hlutina. Tónlist, kvikmyndir, myndbönd, leik-
list og myndlist renna þannig saman í eitt og
aftur í sundur. Sú kynslóð ungra myndlistar-
manna sem hefur alist upp við flóðbylgju upp-
lýsinga, afþreyingar og skemmtana hlýtur að
taka öðruvísi á viðfangsefni sínu en listamenn
sem voru brautryðjendur til dæmis á sviði
myndbandalistar.
Skemmtanaþjóðfélagið
Sýningin „Let́s Entertain“ er byggð á
myndlist síðustu tuttugu ára og nýjustu verkin
eru aðeins nokkurra mánaða gömul og þannig
yngri en sýningin sjálf. Og samt eru sum verk-
anna nú þegar orðin sígild eða alþekkt enda
listamennirnir flestir í hópi alþjóðlegra stjarna
sem skotið hafa upp kollinum á síðustu árum.
Þar má nefna Mariko Mori, Piotr Uklanski,
Gillian Wearing, Stan Douglas, Douglas Gord-
on, Andreas Gursky, Rineke Dijkstra og Dam-
ien Hirst. Aldursforsetarnir eru svo Andy
Warhol, Cindy Sherman, Richard Prince,
Dara Birnbaum, Jeff Koons, Martin Kippen-
berger, Paul McCarthy, Mike Kelley, Dan
Graham og Duane Hanson svo að einhver
þeirra séu nefnd. Af þessari upptalningu má
sjá að þó að flestöll verkin séu gerð á síðustu
tuttugu árum er þarna um tvær eða jafnvel
þrjár kynslóðir ólíkra myndlistarmanna að
ræða.
Sýningarstjóri og um leið aðalhugmynda-
smiður sýningarinnar er Philippe Vergne.
Hann hefur starfað við Walker Art Center í
Minneapolis frá árinu 1997 en var þar áður
fyrsti forstöðumaður nútímalistasafnsins í
Marseille í Frakklandi (MAC). Hann segir í
samtali við annan sýningarstjóra Olukemi Iles-
anmi að hugmyndina að sýningunn megi rekja
til þess er hann starfaði í Evrópu. Það er hins-
vegar athyglivert að þeir þrír listamenn sem
hann nefnir sem grunninn að sýningunni eru
allir amerískir, nefninlega Dan Graham, Cindy
Sherman og Dara Birnbaum. Það er sennilega
engin tilviljun að bandarískir myndlistarmenn
hafa verið fyrri til að taka mið af skemmtunum
og afþreyingu því amerískt þjóðfélag hefur jú
verið kallað skemmtanaþjóðfélagið og amer-
íski draumurinn ein allsherjar gleði! Walt
Disney og Hollywood-draumaverksmiðjan eru
talandi dæmi um uppbyggingu afþreyingar
sem byggðist á eintómri skemmtun með far-
sælum sögulokum. En það er um leið áhuga-
vert að sjá hvernig bandarískir listamenn fjalla
um þetta þjóðfélag sem þeir hafa alist upp í.
Cindy Sherman með beinskeyttar tilvísanir í
stöðu kvenna innan kvikmyndanna þar sem
hún setur sig í stellingar sögupersóna úr kvik-
myndum í svart/hvítum ljósmyndaverkum sín-
um. Á sama hátt spilar Dara Birnbaum með
kvenhetju sjöunda áratugarins í myndbands-
verkinu „Technology/Transformation: Wond-
er Woman“ frá árunum 1978–79. Bæði verkin
eru mjög pólitísk og sterk dæmi um feminíska
myndlist sem gagnrýni á skemmtanaiðnaðinn
sem oftar en ekki var og er stjórnað af körlum
sem settu konur í einhvers konar fórnarlambs-
stellingar eða bara í hlutverk heimsku ljós-
kunnar.
Fullkomin gleði
Annað sjónarhorn á amerískan skemmtana-
iðnað veitir okkur Paul McCarthy með verkinu
„Michael Jackson White, Michael Jackson
Black“, 1997–99. Þar sjáum við einn af hold-
gervingum amerísks skemmtanaiðnaðar sitj-
andi sem risavaxna styttu líkt og minnisvarða
með apann sinn, einu sinni svartur og einu
sinni hvítur. Þar er komið inn á annað eldfimt
mál í bandarísku þjóðfélagi nefnilega kyn-
þáttamál sem tengjast einnig skemmtanaiðn-
aðinum sterkum böndum. Frábært innlegg í
þá umræðu er nýjasta kvikmynd leikstjórans
Spike Lee „It́s Showtime“ en hún tekur ein-
mitt á fordómum og lítilsvirðingu gagnvart
svertingjum innan skemmtanageirans. Sum
verkin á sýningunni eru hinsvegar ekki eins
augljós gagnrýni á skemmtana- og afþreying-
ariðnaðinn. Og þar er ef til vill komið að mis-
munandi sýn kynslóðanna frekar en muninum
á myndlist frá Evrópu, Ameríku og Asíu.
„Dansgólf“ Pólverjans Piotr Uklanski er til
dæmis bara sorglegt þegar það stendur inní
miðri sýningarhöll og enginn er að dansa. Eins
sorglegt og það er að koma á illa sótt diskótek.
Það er helst að börn skemmti sér við verkið og
fari ósjálfrátt að hoppa á milli bilkkandi ljós-
anna í gólfinu. Skotinn Douglas Gordon höfðar
meira til tilfinninga okkar í verkinu „Some-
thing between My Mouth and your Ear“ frá
1994. Í dökkbláu herbergi eru leikin popplög
sem mamma listamannsins hefur sennilega
hlustað á þegar hann var í móðurkviði og þann-
ig á manni að líða. Lögin sem voru vinsæl árið
1966 þekkja ekki aðeins þeir sem hlustuðu þá,
heldur eru mörg þessara laga orðin sígild þó að
teknókynslóðin hafi ef til vill minni áhuga á
Bítlunum og Rolling Stones. Augljós þjóð-
félagsgagnrýni er hinsvegar ekki til staðar
enda verkið ekki gert með það að markmiði.
Það sýnir okkur hinsvegar hversu sterk tök
skemmtanaiðnaðurinn hefur á okkur. Jafnvel
fyrir fæðingu erum við orðin neytendur dæg-
urlaga sem geta svo haft áhrif á sálarlíf okkar
það sem eftir er! Verk Ítalans Maurizio Cattel-
an „Leikvangur“ frá 1991 fær okkur til að
hugsa um íþróttir og menningu, ofbeldi og
kynþáttahatur. Verkið er fótboltaspil og í stað
þess að tveir eða fjórir geti spilað í einu þá er
borðið það langt að tvö fullmönnuð fótboltalið
geta spilað gegn hvort öðru. Þegar listamað-
urinn setti verkið upp í fyrsta skipti fyrir tíu
árum fékk hann tvö lið til að keppa við hvort
annað í sýningarsalnum. Annarsvegar ítalskt
fyrstudeildarlið og hinsvegar lið innflytjenda
frá Senegal. Verkið spilaði þannig með hvoru
tveggja í senn, ótæmandi fótboltaáhuga Ítala
og spennuna gagnvart innflytjendum frá Afr-
íku. Maurizio Cattelan sagði að ef verkið væri
vel heppnað þá ættu allir að geta spilað saman,
hlið við hlið og á móti hver öðrum en að það
væri aðeins ein leið í átt að fullkominni gleði en
ekki sú eina! Hollenska listakonan Rineke
Dijkstra er þekkt fyrir litljósmyndir sínar af
börnum og unglingum sem stilla sér upp á bað-
ströndum víðsvegar um heiminn. Í mynd-
bandsverkinu „The Buzz Club/Mystery
World“ frá árunum 1996–97 fékk hún unglinga
til að setja sig í stellingar fyrir framan upp-
tökuvélina í næturklúbbum fyrir ungt fólk í
Liverpool og Zaandam í Hollandi. Þau standa
með hvítan bakgrunn og hreyfa sig í takt við
tónlistina, horfa undan, blása reyk út í loftið
eða kyssast. Þau eru samt eins og verur frá
öðrum hnetti, rifin úr samhengi frá dansstaðn-
um og virka umkomulaus og vandræðaleg í
efnislitlum dansfötunum. Er heimur skemmt-
analífs ungmenna einhver annar heimur sem
er lokaður gamlingjum? Og hvenær verður
maður gamall? Er það um fertugt eða jafnvel
þegar við verðum 25 ára? Menning ungmenna
er sérkafli útaf fyrir sig og áhugavert að fylgj-
ast með hvernig neyslusamfélagið hefur upp-
götvað nýjan markhóp með nóg fjármagn milli
handanna, nefnilega unglingana. Ofuráherslá
á allt sem ungt er, en um leið þurfa allir að flýta
sér að verða fullorðnir.
Myndlistarmaðurinn og kennarinn Dike
Blair hefur skoðað sérstaklega samhengi
hönnunar og myndlistar í nútímanum. Hann
segist gjarnan spyrja nemendur sína, án þess
að búast við svari, að því hvor hafi verið mik-
ilvægari listamaður tuttugustu aldar, Walt
Disney eða Pablo Picasso? Hann segist með
þessari spurningu ekki vilja egna saman „æðri
listum gegn lágmenningu“ heldur miklu frekar
fá nemendurna til að velta fyrir sér áhrifum
markaðssetningar og skemmtanaiðnaðar á
daglegt líf okkar og áhrifa þessara þátta á nú-
tímamyndlist. Hann tók viðtöl við nokkra
helstu hönnuði dagsins í dag, þar á meðal bíla-
hönnuðinn J Mays sem starfaði lengi hjá Audi
og Volkskswagen og á heiðurinn af hönnun á
„New Beetle“. Hann hefur fært sig um set og
starfar nú á sama vettvangi hjá keppinautinum
Ford. Aðspurður um muninn á þýskri og
bandarískri bílahönnun segir J Mays að á með-
an þýsk hönnun leggi meiri áherslu á gæði þá
leggi bandarísk hönnun sig eftir því að vera
„skemmtileg og fyndin“ og ná þannig til
breiðari markhóps. Gott dæmi um þetta séu
Apple-tölvurnar sem virkuðu sem algjör
sprengja þegar iMac kom á markaðinn. Fram
að því höfðu allir lagt sig fram við að hafa útlit
á tölvum afar hefðbundið og ábyrgðarfullt.
Þegar hinar gegnsæju iMac-tölvur komu
fram, sem litu frekar út eins og leikföng og
voru auk þess svo einfaldar í notkun að hver
sem er gat lært á þær á nokkrum mínútum og
farið á Netið, var kominn ný vídd í heim sem
áður hafði verið afmarkaður. Jonathan Ive,
sem var einn þeirra sem lögðu grunninn að
hönnun iMac- og síðar iBook-tölvunnar, er ein-
mitt af sömu kynslóð og yngstu myndlistar-
mennirnir sem eiga verk á sýningunni „Let́s
Entertain“. Samhliða stóru sýningunni í
Kunstmuseum Wolfsburg stendur yfir sýning
á verki eftir arkitektinn Zaha Hadid. Það er
auðvitað fullkomlega í anda þessarar sam-
blöndu hönnunar og myndlistar að fá arkitekt
til að endurskapa rými í listasafninu. Zaha Ha-
did, sem er fædd í Bagdad en býr í London, er
ein af skærustu stjörnum nútímabyggingar-
listar.
Hún hefur unnið til fjölda verðlauna og með-
al verka hennar sem eru í byggingu má nefna
nýtt nútímalistasafn í Cincinnati í Bandaríkj-
unum og annað slíkt í Róm og svo vísinda-
miðstöð sem á einmitt að rísa í Wolfsburg.
Í listasafninu hefur hún skapað umhverfi
með götóttum veggjum og bogadregnum lín-
um. Verkið heitir „Lounge“ og á að nýtast sem
setustofa, vinnuherbergi, lestrarsalur, bar,
diskótek, klúbbur, fyrirlestrasalur, tónleika-
staður eða bara staður fyrir hverskonar
skemmtanir. En eru mörkin milli byggingar-
listar og myndlistar þá endanlega afmáð?
Sennilega ekki, því þó að arkitektar geri
myndlist og myndlistarmenn hanni byggingar,
er ekki þar með sagt að þeir hafi skipt um hlut-
verk. Mörkin eru hinsvegar orðin óljósari og
það er einmitt spennandi og getur einnig verið
skemmtilegt.
Á sama hátt og hönnun hefur áhrif á nútíma-
myndlist og myndlist á hönnun, þá er áberandi
hvað teiknimyndahetjur skipta einnig miklu
máli í þessu samhengi. Í verkum margra jap-
anskra myndlistarmanna eins og til dæmis
Mariko Mori og Takashi Murakami er verið að
fjalla um þennan óraunverulega heim og upp-
hafningu stjörnunnar sem getur allt og gerir
næstum allt. Skýrar andstæður milli góðs og
ills eru hlutir sem teiknimyndahetjur eru með
alveg á hreinu og það er einmitt það sem skipt-
ir öllu máli, einnig fyrir neytendurna, hverjir
eru þeir góðu og hverjir eru vondir. Með til-
komu tölvuleikja og netleikja þar sem börn
eiga oft erfitt að skilja milli veruleika og tilbún-
ings erum við komin að einhverjum mörkum
sem auðvitað verða áfram þanin til hins ítrasta.
Þessi veruleiki hefur einnig áhrif á myndlist-
armenn og það er vonandi þeirra hlutverk að
varpa öðru ljósi á staðreyndirnar og fá okkur
til að hugsa á annan hátt en við erum vön. Það
hvort myndlist sé skemmtileg eða ekki er hins-
vegar fullkomið smekksatriði því það sem ein-
um finnst fyndið finnst öðrum leiðinlegt á sama
hátt og fegurð er og verður afstæð.
En flestir geta verið sammála um að góð
myndlist taki mið af því þjóðfélagi sem við lif-
um og hrærumst í og ef svo er þá hlýtur
skemmtanaþátturinn að skipa þar veglegan
sess.
Heimildir:
Dike Blair: Thoroughly Entertained; Let́s Entertain
(Minneapolis: Walker Art Center, 2000).
Emma Duncan: Thrill and spills: a survey of e-enterta-
inment (London: The Economist, Vol. 357, Nr. 8191,
7th-13th October 2000).
Richard Shustermann: Come Back to Plesure; Let́s En-
tertain (Minneapolis: Walker Art Center, 2000).
Kristine Stiles: Between Water and Stone-Fluxus Per-
formance; In the Spirit of Fluxus (Minneapolis: Walker
Art Center, 1993).
Gijs van Tuyl: Zaha Hadid Lounge; Experimentierfel-
der an der Peripherie des Museums (Wolfsburg:
Kunstmuseum Wolfsburg, 2001) Philippe Vergne/ Olu-
kemi Ilesanmi: Conversation; Let́s Entertain (Minnea-
polis: Walker Art Center, 2000).
Höfundur er myndlistarmaður.
„Lounge“, 2001, eftir arkitektinn Zaha Hadid, setustofa og bar sem hönnun og listaverk í senn.
„Diskóbombur“, 1989 (Diskókúlur og hárkollur), eftir Martin Kippenberger í forgrunni og
„Michael Jackson White“, 1997–’99, eftir Paul McCarthy fyrir aftan.