Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. JÚNÍ 2001
T
ALSVERT var fjallað um styrki
til þýðinga og hlutverk bók-
menntakynningarsjóða á mál-
þinginu Literature Across Fron-
tiers (Bókmenntir yfir mærin) í
Prag fyrir skömmu. Rætt var
um ferlið sem liggur að baki út-
gáfu bókar á öðru tungumáli og
þátt opinberra sjóða í því ferli. Greinilegt var
óþol gesta gagnvart skrifræði og seinagangi í
afgreiðslu umsókna og niðurstaðan virtist sú
að minni stofnanir og sjóðir væru að jafnaði
betri kostur en styrkjakerfi Evrópusam-
bandsins eða aðrar stórar einingar, jafnvel
þótt þar kunni að vera meiri peningar í um-
ferð.
Lise Vandborg frá Nordbok, ráðgjafaskrif-
stofu undir hatti Norrænu ráðherranefnd-
arinnar, lýsti jákvæðum árangri af samvinnu
Norðurlandanna til tuttugu ára við kynningu
á bókmenntum sínum. Til skrifstofunnar er
bæði hægt að sækja um þýðingarstyrki og út-
gáfustyrki og er ekki farið eftir höfðatölu
þjóðanna við úthlutun, heldur fyrirhugaðri
dreifingu bókanna. „Þegar Skandinavar hitt-
ast, tala þeir yfirleitt ekki saman á ensku
eins og við gerum á þessu málþingi, heldur á
skandinavísku,“ minnti Lise á. „Þegar fólk
áttar sig á þessu, spyr það gjarnan hvort það
sé þá ekki óþarfi fyrir okkur að vera að þýða
bókmenntir hvert annars. Sannleikurinn er
hins vegar sá að mikill minnihluti fólks les og
skilur vel bækur á öðrum Norðurlandamál-
um. Á svæðinu eru töluð átta tungumál og
því eru þýðingar okkur lífsnauðsynlegar.“
Hún bætti við að Nordbok styrkti einnig
þýðingar bóka frá Eystrasaltslöndunum,
bæði yfir á norrænu málin og öfugt. „Við lát-
um einnig þýða vinningshafa Bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs og höfum í
hyggju í framtíðinni að gera meira fyrir þær
bækur sem tilnefndar eru til verðlaunanna en
vinna ekki.“
Útrétt hönd til A-Evrópu
Upplýsingar Lise um norræna styrki til
Eystrasaltslandanna vöktu athygli gesta, en í
ljós kom að fleiri lönd veita nábúum sínum
hjálparhönd við að breiða út boðskap fag-
urbókmennta. Austurríkismenn reka um
þessar mundir átaksverkefnið „In Transit-
um“ sem miðar að því að hvetja þjóðir Balk-
anskagans til þess að koma bókmenntum sín-
um á framfæri. „Hugmyndin er sú að
þýðingar eigi fyrst og fremst að gefa okkur
aðgang að okkar nánustu grönnum,“ útskýrði
Sandra Sperlich, sem stýrir bókmenntadeild
menningarstofnunarinnar KulturKontakt
Austria. „Eftir áratug pólitísks og efnahags-
legs ístöðuleysis á Balkanskaga þótti okkur
nauðsynlegt að hefja til vegs á ný þýðingar
úr austur-evrópskum málum yfir á þýsku og
öfugt. Við vildum hjálpa þýðendum í þessum
löndum af stað og gerum það meðal annars
með beinum fjárframlögum. Við auðveldum
þýðendum líka að dvelja um tíma við rann-
sóknir í landi frumtextans með því að bjóða
húsnæði, vasapeninga og jafnvel aðstoð við að
ná fundum útgefenda. Einnig vinnum við að
skipulagi vinnusmiðja, þar sem þýðendur sem
vinna í sömu málum hittast og bera saman
bækur sínar.“
Löndin sem eiga kost á að sækja um styrki
undir merkjum „In Transitum“ eru Albanía,
Slóvenía, Króatía, Makedónía, Júgóslavía,
Bosnía, Búlgaría, Rúmenía, Grikkland og
Tyrkland. Skilyrði fyrir styrkveitingu er að
Austurríki komi við sögu í ferlinu. Þannig eru
veittir styrkir til þýðinga úr makedónísku yf-
ir á þýsku, eða úr þýsku yfir á slóvensku, en
ekki til þess að þýða milli slóvensku og make-
dónísku.
Spurt var úr sal hvort skrifræði tefði verk-
efnið, eins og títt muni með slíka sjóði. Sper-
lich kvað svo ekki vera, styrkumsóknir væru
afgreiddar ár þremur mánuðum og það bæri
að þakka því að bókmenntadeild KulturKon-
takt væri fremur lítil og hæfilega þekkt. „Ef
fleiri vissu af okkur og umsóknir tækju að
flæða inn, myndi afgreiðslutíminn óneitanlega
lengjast,“ játaði hún.
Culture 2000 leynir á sér
Fulltrúa Evrópusambandsins, Britt Holte-
bekk, lánaðist ekki eins vel að svara áleitnum
spurningum um skrifræði. Hún hljóp í skarð-
ið fyrir yfirmann sinn, Antonios Kosmopoul-
os, formann verkefnis sem nefnist Culture,
Policy and Framework Programme Unit í
Menningar- og menntanefnd Evrópusam-
bandsins, en hann gat ekki mætt til mál-
þingsins. Hið langa starfsheiti yfirmannsins
gaf tóninn fyrir það sem á eftir kom; langa
upptalningu á umfangi Culture 2000, menn-
ingarverkefnis sem sameinar áætlanir sem
áður nefndust Ariane, Kalédoscope og
Raphaël.
Culture 2000 stendur m.a. að styrkveit-
ingum til útgefenda til þýðinga á fagurbók-
menntum og hægt er að sækja um styrki til
þýðinga milli Evrópumála. Kom fram í máli
Holtebekk að ekki skipti máli hvaðan höf-
undar eða þýðendur væru, þeir gætu allt eins
verið Kúrdar búsettir í Svíþjóð eða Norður-
Afríkanar í Frakklandi, en styrkir til þýðinga
á kúrdískum eða arabískum textum kæmu þó
ekki til álita. Einungis væri miðað við evr-
ópsk mál.
Auglýst hefur verið eftir umsóknum um
styrki ársins 2001 og sagði Holtebekk að um-
sóknarferlið hefði verið einfaldað frá fyrra
ári. Það hefði reynst talsvert þungt í vöfum í
fyrra, en ekki mætti gleyma því að þá hefði
verkefnið verið nýtt. Nú hefðu ýmsir agnúar
verið sniðnir af. „En við verðum samt sem
áður að hlíta ýmsum reglugerðum og römm-
um – það er einfaldlega veruleiki sem við
verðum að sætta okkur við,“ sagði Holtebekk
þegar ítrekað var kvartað yfir því úr salnum
hversu umsóknarfrestur væri stuttur miðað
við umfang umsóknanna.
Einn áheyrenda spurði hvers vegna Evr-
ópusambandið styrkti einungis útgefendur en
ekki þýðendur. „Það er til þess að tryggja að
bókin verði gefin út,“ svaraði Holtebekk, en
þá benti spyrjandi á að á umsóknareyðublöð-
um væri þess krafist að útgáfusamningur
lægi fyrir. „Það ætti að tryggja að bókin
kæmi út, þó svo fénu sé veitt beint til þýð-
andans,“ hélt spyrjandinn áfram. „Með þeim
hætti gæti þýðandinn einbeitt sér strax að
verkinu, í stað þess að draga það úr hófi, eins
og oft vill verða þegar þýðendur eru að
hlaupa í önnur störf á milli – störf sem þeir
verða að sinna til þess að framfleyta sér þar
sem ekki er von á greiðslu fyrir styrktu þýð-
inguna fyrr en á útgáfudegi.“
Umræðurnar héldu áfram á næsta pall-
borði og þar sat meðal annarra Richard Zen-
ith, rithöfundur og mikilvirkur þýðandi milli
portúgölsku og ensku. „Styrkir til útgefenda
frá evrópskum stofnunum gera að verkum að
útgefendur ráða því hvaða bækur eru þýdd-
ar,“ sagði hann og bætti við að þar með næði
forgangsröðun þýðendanna sjálfra ekki í
gegn, hvað þá að tekið væri mið af eftirspurn
lesenda. „Þetta kerfi er að vísu heiðarlegt
gagnvart þeim höfundum sem þýddir eru,
þeir eru sælir með sitt og fá höfundarlaun
greidd. Hins vegar er spurning hversu heið-
arlegt það er gagnvart þýðendum – þeir fá
aðeins laun ef þeir eru heppnir,“ sagði hann
og benti á að styrkurinn kæmist ekki alltaf
óskertur í vasa þýðandans.
„Stundum er það þannig að útgefendur
nota hluta af styrkfénu til að greiða fyrir
prentun bókarinnar. Þýðandinn fær þá ekki
nema eins konar afgang af styrknum.“
Hann tók dæmi um hvernig útgefendur
geta misnotað styrkjakerfið, fái þeir styrki
greidda áður en bækur koma út. „Ég veit til
dæmis um útgefanda sem safnaði það miklum
styrkjum áður en bókin var gerð, að hann sá
strax fram á hagnað. Og til þess að hámarka
hagnaðinn ákvað hann að minnka bókina úr
450 blaðsíðum í 300. Þannig lækkaði fram-
leiðslukostnaður bókarinnar. Að auki minnk-
aði hann upplagið niður í eitt þúsund eintök
og „græddi“ þar með talsvert fé í eigin vasa.
Þýðandinn fékk hins vegar ekki greitt nema
fyrir þær síður sem notaðar voru, í stað doðr-
antsins sem hann hafði upphaflega þýtt.“
Hann nefndi og dæmi um útgefendur sem
hættu við kostnaðarsama dreifingu bóka
sinna þegar styrkir væru í höfn.
„Þeir láta duga að prenta fáein eintök til
þess að senda styrktarsjóðunum, svona rétt
til staðfestingar á því að bókin hafi komið út.“
Zenith hafði þó engar handbærar lausnir á
þessum spillingarvanda í útgáfugeiranum.
„Það eru og verða alltaf viðhafðir klækir þar
sem peningar eru í spilinu. Við því er lítið
hægt að gera. En ég legg til að meiri beinum
styrkjum verði varið til þýðenda. Þeirra sýn
ætti að fá að vera meira ráðandi og þýð-
endum ætti að vera treyst betur en verið hef-
ur.“
Sjálfur hefur Zenith hlotið ýmsa beina
styrki til þýðinga á bókum portúgalskra höf-
unda, og telur það hafa veitt sér ómissandi
svigrúm. Reyndar hefur honum að sögn aldr-
ei tekist að klára einstaka bækur innan
þeirra þröngu tímamarka sem kveðið er á um
í úthlutunarreglum. „Styrkirnir hafa engu að
síður nýst til góðra verka. Ég hef í millitíð-
inni birt hluta þýðinganna í tímaritum, flutt
fyrirlestra, skrifað lærðar greinar og þannig
byggt upp feril sem virkur þýðandi. Mér hef-
ur með ýmsum hætti lánast að kynna Fern-
ardo Pessoa og aðra portúgalska höfunda
fyrir hinum enskumælandi heimi með leiðum
sem hefðu verið ófærar án styrkja.“
Þýðingar eru illa launað starf
Esther Kinsky hefur þýtt yfir fjörtíu bæk-
ur úr pólsku á þýsku og kvað fremur sterkt
styrkjakerfi við lýði í Þýskalandi. Af 60–70
þúsund titlum sem þar kæmu út á ári væru
10–12% þýddar bækur. „Þýðingar eru þó
fremur illa launað starf, þrátt fyrir styrkja-
kerfið,“ sagði hún og kvartaði einnig yfir því
að áhugi útgefanda á enskum texta væri yf-
irþyrmandi, á kostnað bókmennta frá öðrum
málsvæðum. „Þekktum pólskum höfundi eru
kannski boðin aum 3000 mörk [rúml. 130 þús.
kr.] fyrir útgáfuréttinn að skáldsögu, og hon-
um er sagt að taka boðinu eða gleyma því
ella. Á hinn bóginn slást forlögin um að yf-
irbjóða hvert annað, jafnvel allt upp að 300
ÞÝÐINGAR VEITA AÐGANG AÐ V
Þýðendur fagurbók-
mennta eru undrandi
þegar styrkir til þýðinga
eru fremur veittir útgef-
endum en þýðendum
sjálfum. Skrifræðið í
kringum styrkina þykir
líka til trafala. SIGUR-
BJÖRG ÞRASTARDÓTTIR
hlýddi á frásagnir af skil-
virkari leiðum sem sann-
að hafa gildi sitt.
Ljósmynd/Martin Civín
Sandra Sperlich frá KulturKontakt Austria og Lise Vandborg frá Nordbok á pallborði í Prag.
Áheyrendur á málþinginu í Archa-leikhúsinu í Prag tóku virkan þátt í umræðum.