Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. MARS 2002
ÞÝSKI rithöfundurinn Christa
Wolf hefur sent frá sér nóvelluna
Leibhaftig (Líkamningur). Sag-
an á sér stað í Austur-Þýskalandi
um það bil sem það er að líða
undir lok. Þar segir af krank-
leikum frúar nokkurrar sem
send er á heilsuhæli. Einkennist
sagan að sögn gagnrýnenda af
miklum gálgahúmor, í end-
urspeglun sinni á sögulegum við-
horfum.
Christa Wolf er einn merkasti
höfundur þýskra 20. aldar bók-
mennta. Hún fæddist í árið 1929
og bjó í Austur-Þýskalandi eftir
stríðslok. Hún vakti fyrst athygli
sem rithöfundur við útkomu ann-
arar skáldsögu sinnar, Der ge-
teilte Himmel, árið 1963, þar sem
hún fjallaði um aðskilnað ástvina
í Austur- og Vestur-Þýskalandi.
Næsta bók höfundarins, Nach-
denken über Christa T, var
bönnuð við útkomu árið 1966, en
varð metsölubók þegar hún var
gefin út í Vestur-Þýskalandi árið
1970. Önnur þekkt verk Wolf eru
Kinderheitsmuster (1976) þar
sem Wolf lýsir uppvaxtarárum í
Þýskalandi. Þá má nefna skáld-
sögurnar Kassandra og Vorles-
ungen und Störfall sem fólu í sér
viðbrögð við Chernobyl-slysinu.
Sex ár eru síðan höfundurinn
sendi síðast frá sér verk, þ.e.
skáldsöguna Medea.
Nýtt ritsafn með skrifum
Heaneys
ÚRVAL prósaverka og ritgerða
írska nóbelsskáldsins Seamus
Heaney koma út í næsta mánuði
hjá Faber & Faber. Safnritið ber
heitið Finders
Keepers: Sel-
ected Prose
1971–2001 (Sá á
fund sem finn-
ur: Valin prósa-
verk 1971–
2001).
Þar er að
finna ritgerðir
sem áður hafa verið gefnar út í
ólíkum safnritum auk fyrir-
lestraraðar sem Heany hélt við
Emory-háskólann árið 1988 og
birtust í bókinni The Place of
Writing. Þá eru innifalin í úrval-
inu margvísleg skrif Heaneys,
allt frá blaðagreinum til bók-
menntafyrirlestra, þar á meðal
„Place and Displacement“ frá
árinu 1984.
Seamus Heany fæddist árið
1939 í Derry-héraði í Norður Ír-
landi. Hann gaf út sína fyrstu
bók Death of a Naturalist árið
1966 og hefur síðan sent frá sér
ljóð, fræði og þýðingar. Heaney
er meðal fremstu ljóðskálda
sinnar kynslóðar en Nóbelsverð-
launin hlaut hann árið 1995.
Reynslusaga fórnarlambs
EIN fyrsta reynslusaga fórn-
arlambs hryðjuverkaárásanna á
New York 11. september kom út
í byrjun mánaðarins, og nefnist
hún Love, Greg & Lauren (Ást-
arkveðja, Greg og Lauren). Bók-
ina vann Greg Manning upp úr
dagbók sem hann hélt allt frá því
að eiginkona hans Lauren, slas-
aðist illa þar sem hún var stödd í
anddyri World Trade Center
þegar árásin var gerð. Lauren
Manning, sem starfaði sem að-
stoðarforstjóri fyrirtækisins
Cantor Fitzgerald, varð fyrir
eldstróki er sprakk út úr lyftu-
göngum niður í anddyrið og
hlaut slæm brunasár á 83% af
líkamanum. Í bókinni er að finna
bréf og dagbókarfærslur sem
eiginmaðurinn Greg, skrifaði í
þá mánuði sem hún lá milli heims
og helju og undirgekkst erfiðar
aðgerðir, allt þar til hún útskrif-
aðist af sjúkrahúsi.
ERLENDAR
BÆKUR
Gálgahúmor
Christu Wolf
Seamus Heaney
MARGT ber til þess að bókmennta-
verðlaunin höfðu löngum, og þá
einkum fyrstu áratugina, tilhneigingu
til að lenda hjá miðlungshöfundum
fremuren þeim sem frammúr sköruðu
og sterkastan svip settu á bókmenntir
aldarinnar. Ein ástæðan er tvímæla-
laust sú, að Sænska akademían hef-
ur allajafna verið skipuð háöldr-
uðum mönnum, sumum svo illa á sig
komnum að sjaldan hefur nema um
helmingur þeirra séð sér fært að
sækja vikulega fundi hennar. Þessi
öldungasamkoma hefur haft ríka
hvöt til að verðlauna aldurhnigna
höfunda, með þeim afleiðingum að
um þriðjungur þeirra 98 höfunda,
sem verðlaunin hafa hreppt, hefur
verið of veikburða til að ferðast til
Stokkhólms og veita þeim viðtöku.
Meðalaldur nóbelshöfunda frá upp-
hafi er kringum 65 ár og meðalaldur
18-menninganna yfrið hærri.
Sigurður A. Magnússon
tmm
Þjóðernisstefna
Morgunblaðsins
Íslendingar börðust hart á sínum
tíma til að losna undan valdi Dana
og því var fagnað mikið þegar land-
ið hlaut endanlegt sjálfstæði 17. júní
1944. Baráttan einkenndist af mikilli
þjóðernisstefnu og þá sennilega dul-
inni minnimáttarkennd gagnvart er-
lendu lýðræðisríki. Minnimátt-
arkennd Íslendinga virðist enn lifa
góðu lífi á síðum Morgunblaðsins.
Þar er stöðugt verið að bera Íslend-
inga að öðrum þjóðum og fullvissa
lesendur um að þeir séu betri en hin-
ar og þessar þjóðir úti í heimi.
Einnig birtist hún í stöðugum yf-
irlýsingum um það hvernig mesta
stórveldi heims, Bandaríkin, við-
urkenni Ísland sem þekkta stærð,
sem eitthvað sem skiptir máli. Það er
athyglisvert að Bandaríkjaforseti
virðist kominn í sæti Noregskon-
ungs, nú undir lok 20. aldar. Á bak
við þessa tilhneigingu til að gera Ís-
land að hluta Bandaríkjanna leynist
pólitík sem felur sig með vopnum
hægrimýtunnar, að gera pólitískar
skoðanir að náttúrulögmálum sem
séu óumflýjanleg. Íslensk þjóðern-
isstefna í Morgunblaðinu er því
margþætt, ofin rótgrónum goðsögn-
um um þjóðerni, hernaðarbandalög
og hinn vestræna heim.
Katrín Jakobsdóttir
tmm
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Staldrað við.
ELLIGLÖP
NÓBELSNEFNDAR?
I„Auk þess legg ég til að Karþagó verði lögð í eyði,“sagði Cató hinn gamli í hvert sinn sem hann lauk
ræðu í rómverska þinginu á sínum tíma. Svo lengi
má brýna deigt járn að bíti og dropinn holar stein-
inn. Málshættirnir og orðtökin eru fjölmörg í þá
veru að þolinmæðin þrautir vinni allar og á end-
anum verði mönnum að ósk sinni ef þeir hamra
járnið meðan heitt er.
IIAllir þessir orðaleppar koma upp í hugann þeg-ar rýnt er í orð Ólafs Hauks Símonarsonar leik-
skálds í viðtali á baksíðu Lesbókarinnar í dag.
Hann afsakar sig með því að hljóma eins og Cató
gamli þegar hann hefur eina ferðina enn – að hon-
um finnst – upp þá rollu að leikhúsin hafi ekki
sinnt íslenskum höfundum sem skyldi og brugðist
því hlutverki sínu að hlúa að íslenskri leikritun
með þeim hætti að hún standi nú í stórfelldum
blóma. Frumsýningar nýrra íslenskra leikrita eru
tilviljanakenndar og ritferlar íslenskra leikskálda á
undanförnum áratugum afskaplega slitróttir og erf-
itt að sjá annað samhengi í þeim en markvisst
áhugaleysi leikhúsanna fyrir að sýna leikrit þeirra.
Vafalaust kippast einhverjir við og telja að sér veg-
ið. Vilja halda fram því sem gert hefur verið fremur
en hamra á því sem ekki var gert. Vafalaust rétt
enda tilgangslaust að gráta óskrifuð leikrit sem
aldrei verða skrifuð úr þessu. Hver saknar þeirra
svosem. Enginn veit hvað átt hefur …
IIIKjarni máls Ólafs Hauks snýst heldur ekki umeftirsjá glataðra tækifæra. Heldur felst í þeim
hvatning til að nýta þau tækifæri sem nú blasa við.
Hefja leikritun til vegs innan hins nýja Listahá-
skóla og hvetja leikhúsin til að sameinast um þá
fáu höfunda sem hafa lagt sig eftir leikritaskrifum.
Oft var þörf en nú er nauðsyn er enn einn orðalepp-
urinn til viðbótar sem grípa má til. Þörfin til að
halda á lofti og hvetja til skoðunar á menningu okk-
ar og samfélagi; ekki af þjóðernislegum ástæðum og
ekki af blindri ást á fortíð þjóðarinnar. Heldur ein-
faldlega til að viðhalda vitund okkar sem sérstaks
afmarkaðs menningarsamfélags og fylgjast sjálf
með þeim öru breytingum sem eru að verða á
menningarlegu umhverfi okkar, hafa skoðun á
þeim.
IVOkkur er nauðsyn að sporna gegn þeirri til-hneigingu að verða þiggjendur af gnægtaborði
annarra menningarsamfélaga. Hlálegast er þó að
stórum fúlgum af opinberu fé skuli varið til að
kaupa okkur aðgang að skyndiréttaborðum er-
lendra menningarmatsveina. Opinbera fjármuni
sem settir eru í leiklist og sjónvarpsrekstur er sjálf-
sagt að nýta sem mest í framleiðslu á okkar eigin
efni. Stefnan sem enn er uppi varðandi hlutfalls-
skiptingu fjármuna til kaupa á erlendu efni og
framleiðslu innlends er orðin meira en áratug á eft-
ir þeim aðstæðum sem við blasa nú. Íslendingur
sem horfir í spegil samtímans og spyr: „Spegill,
spegill herm þú mér …“ fær svarið á ensku og ef
heppnin er með honum fylgir textaræma neðst á
glerinu.
NEÐANMÁLS
Í MORGUNSÁRIÐ 12. mars árið 2002 greinaMorgunblaðið og Fréttablaðið frá því á forsíðuað daginn áður hafi Bandaríkjamenn minnstþess að hálft ár sé liðið „frá því hryðjuverka-
menn rændu fjórum bandarískum farþegaþotum
og réðust á World Trade Center og Pentagon“.
Fyrirsögn Fréttablaðsins er knöpp og hlutlaus –
„Hryðjuverkanna minnst“ – líkt og sjálf fréttin.
Fyrirsögn og undirfyrirsögn Morgunblaðsins eru
herskárri – „Hryðjuverkamenn verði griðlausir
um allan heim. „Þeir munu minnast þessa dags
sem síns eigin dómsdags““ – enda er meginefni
viðkomandi fréttar hið herskáa ávarp sem George
Bush, forseti Bandaríkjanna, flutti á flöt Hvíta
hússins af þessu tilefni.
Ég les hvoruga fréttina þennan morgun þótt
bæði blöðin liggi fyrir framan mig á eldhúsborð-
inu. Ég læt mér nægja að renna augum yfir fyr-
irsagnirnar en fyrst og fremst fanga forsíðumynd-
irnar athyglina. Þær birta í hnotskurn þá
heimsmynd sem hvort dagblaðið um sig vill koma
á framfæri við íslenska lesendur. Ljósmyndin í
Fréttablaðinu er afar táknræn. Í forgrunni eru
sex svartir rimlar einhvers konar járngrindverks,
á einn þeirra hefur verið hnýtt rauð rós en í gegn-
um rimlana, í bakgrunni, gefur að líta háhýsa-
landslag New York og djúpbláan himin. Þetta er
mynd af syrgjandi borg, mynd af veröld í gíslingu.
Punkturinn í myndinni, það atriði sem hugur minn
dvelur við, eru turnarnir tveir sem eru horfnir úr
háhýsalandslaginu. Eyðan sem þeir hafa skilið þar
eftir stingur í augu, hún minnir á einstaklingana
ótalmörgu sem horfnir eru sjónum ástvina sinna.
Myndatextinn – „Rós til minningar um þá látnu.
Fólk hefur víða komið fyrir táknum til að minnast
atburðanna 11. september sl.“ – ýtir á sinn lát-
lausa hátt undir djúp áhrif myndarinnar.
Ég er sáttur við þessa ljósmynd, sáttur við það
fréttamat sem birtist í vali myndaritstjóra á henni.
Kannski er Fréttablaðinu að fara fram á þessu
sviði, hugsa ég, minnugur þeirrar ljósmyndar sem
birtist á forsíðu blaðsins tveimur dögum eftir að
Bandaríkjamenn hófu loftárásir á Afganistan sl.
haust. Þetta var mynd af þremur afgönskum pilt-
um framan við rústir lítillar byggingar, tveir
þeirra voru skælbrosandi og myndatextinn svo-
hljóðandi: „Með bros á vör. Íbúar í hinni stríðs-
hrjáðu Kabúl sýna hér brot úr sprengjunum sem
varpað var á borgina í fyrrinótt: Margir íbúanna
virðast hafa látið árásirnar lítt á sig fá, enda hafa
þeir búið við stríðsástand meira eða minna und-
anfarna tvo áratugi.“ Þessi mynd gaf til kynna að
bandaríski herinn væri ekki að kasta banvænum
sprengjum á Afganistan, heldur karamellum. Hún
sagði: „Það er ekkert að óttast, engin hætta á að
saklausir Afganar hverfi sjónum ástvina sinna.“
Undirfyrirsögn viðkomandi fréttar flutti hins veg-
ar annan vitnisburð: „Á þriðja tug óbreyttra borg-
ara féll í fyrstu lotu, svo vitað sé.“
En að morgni 12. mars, sem ég sit yfir morgun-
matnum, er mér brugðið yfir myndaritstjórn
Morgunblaðsins. Við mér blasir flennistór litljós-
mynd af stutthærðum, gráhærðum manni í dökk-
um frakka og bláum buxum; í hálsmálinu djarfar
fyrir hvítri skyrtu og rauðum bindishnút. Mað-
urinn virðist ganga rösklega í átt til okkar, hann
horfir æðrulaus fram á við, sveiflar handleggjum og
er um það bil að stíga í vinstri fótinn. Við sjáum upp
eftir manninum þannig að hann virðist hávaxnari en
hann er, að baki gnæfir framhliðin á hvítu, reisulegu
húsi. Sitt til hvorrar handar standa fylkingar her-
manna í viðhafnarbúningum; þeir halda á litríkum
fánum ýmissa þjóða heimsins. Af hverju er mér
brugðið? Ég átta mig ekki almennilega á því sjálfur.
Myndatextinn er hlutlaus; hann upplýsir að þetta sé
Bush forseti á leið til þess að ávarpa 1.000 manns
við Hvíta húsið til minningar um atburðina 11. sept-
ember en neðan við myndatextann breiðir áður-
nefnd fyrirsögn úr sér: „Hryðjuverkamenn verði
griðlausir um allan heim.“
Dagur líður að kveldi. Ég er enn að hugsa um
þessa forsíðumynd af skrifstofumanninum knáa,
frakkaklæddum leiðtoga Bandaríkjanna – nei,
leiðtoga allra þjóða heimsins – sem gengur óhikað
og æðrulaus til móts við hryðjuverkamennina, til
að sýna þeim hvar Davíð keypti ölið. Dómsdagur
er í nánd; þetta er maðurinn sem hyggst dæma lif-
endur og dauða. Punktur myndarinnar er vinstri
skórinn sem er þumlung frá því að kremja skugga
sinn undir hælnum. Þessi mynd er ekki síður tákn-
ræn en forsíðumynd Fréttablaðsins. Þetta er
mynd bandarísku stjórnarinnar af sjálfri sér í
samfélagi þjóðanna; sjálfskipuðum handhafa
frelsisins, réttlætisins, sannleikans og hefndarinn-
ar. Þetta er ekki bara ljósmynd, þetta er byssu-
leyfi. Myndin er til þess gerð að fylla þegna
Bandaríkjanna af föðurlandsást, stolti og forsjár-
hyggju gagnvart restinni af heimsbyggðinni.
Gott og vel. En hvaða erindi átti hún á eldhús-
borðið mitt í morgun?
FJÖLMIÐLAR
Myndin er til þess gerð að
fylla þegna Bandaríkjanna af
föðurlandsást, stolti og for-
sjárhyggju gagnvart restinni
af heimsbyggðinni.
MYNDIR AF HEIMINUM
J Ó N K A R L H E L G A S O N