Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. MARS 2002
M
ARSHALL McLuhan
var geysilegur vinnu-
þjarkur. Hann starfaði
jafnt að degi sem nóttu
en svaf í stuttum lúr-
um þegar þreyta sótti
á hann. Skipti þá engu
hvar hann var staddur.
Hann átti jafnvel til að leggjast á gólfið í miðju
samtali og sofna í tuttugu mínútur eða svo og
taka svo aftur upp þráðinn í spjallinu ef við-
mælandi hafði haft eirð til að bíða af sér blund-
inn. Hann las ógrynni af bókum eins og hans
eigin rit bera vitni um. Hann sagðist sjálfur
lesa 35 bækur í viku hverri og þá væru ekki
taldir með útdrættir sem aðstoðarmenn hans
ynnu.
Lestrarvenjur McLuhans voru raunar all-
undarlegar. Hann byrjaði ávallt á því að lesa
blaðsíðu 69 í hverri bók. Ef hún vakti athygli
hans skoðaði hann næstu blaðsíður á undan og
eftir og renndi síðan yfir efnisyfirlitið. Ef hann
hafði þá ekki fundið neitt frekar sem vakti
áhuga hans lagði hann bókina frá sér. Að öðr-
um kosti hélt hann áfram að blaða í bókinni og
las þá hægri síður hennar og þó aðeins hægri
helming þeirra en með þeim hætti kvaðst
hann geta náð megininntaki verksins, bækur
væru enda iðulega of orðmargar. Hann stærði
sig af því að lesa fimmtán hundruð orð á mín-
útu eða Paradísarmissi Miltons á fimm mín-
útum.
Skriftir voru McLuhan hins vegar kvöl.
Hann var eigi að síður ætíð með margar bæk-
ur í smíðum á hverjum tíma. Allar voru þær
unnar með þeim hætti að hann fékk konu sína
eða ritara til þess að taka niður eftir sér hug-
myndir sínar. Konurnar hreinrituðu þær síðan
með aðstoð McLuhans. Þegar því verki var
lokið vildi hann sem minnst vita af verkinu,
hann hafði óbeit á prófarkalestri og taldi það
almennt tímasóun að lesa eigin ritverk.
Miðillinn er merkingin eða
umhverfi og and-umhverfi
Þriðja bók McLuhans, Understanding
Media. The Extensions of Man (1964), var að
hluta unnin á sama tíma og The Gutenberg
Galaxy enda byggjast þær á sömu grunnhug-
myndunum. Eiginkona McLuhans, Corine,
þurfti að vélrita handritið þrisvar áður en
hann varð ánægður en bygging bókarinnar er
þó ekki hefðbundin. Bókin hefst á sjö ritgerð-
um um eðli miðlunar og í kjölfarið fylgja 26
kaflar um það hvernig skoða megi einstaka
miðla sem framlengingu á eiginleikum manns-
ins. Hafa glöggir lesendur bent á að trúmað-
urinn endurspeglist í hinni heilögu tölu en
kaflarnir 26 séu jafn margir stöfunum í staf-
rófinu, mikilvægasta miðli sögunnar að mati
höfundarins. Meginkenning bókarinnar kem-
ur fram í fyrsta kaflanum, „The Medium Is
the Message“. Þar heldur McLuhan því fram
að miðillinn sjálfur þvingi hugmyndum upp á
notendur burt séð frá efninu og inntakinu sem
hann miðlar. Í The Gutenberg Galaxy orðaði
hann þetta á þá leið að ekkert sem prentað
hafi verið væri jafn mikilvægt og prentmiðill-
inn sjálfur.
Stuttu eftir að Understanding Media kom
út færði McLuhan hugmyndina um miðillinn
sem merkinguna í nýjan búning. Í grein er
nefnist „The Relation of Environment to Anti-
Environment“ (1966) hélt hann því fram að öll
ný tækni, allar nýjar tæknilegar framleng-
ingar á eiginleikum mannsins, gerbreyti um-
hverfi hans. Í síðustu Lesbók var því lýst
hvernig prenttæknin breytti heiminum. Hið
nýja umhverfi hennar kallaði McLuhan
stjörnuþoku Gutenbergs. Enn er hins vegar
ekki hægt að greina jafn nákvæmlega hvernig
sjónvarpið hefur breytt umhverfi okkar (þótt
ýmislegt sé ljósara í þeim efnum nú en þegar
McLuhan skrifaði greinina) vegna þess að
nýja umhverfið er ávallt „ósýnilegt“, eins og
McLuhan orðar það. Að auki er inntak þess
alltaf gamla tæknin. Sjónvarpsumhverfið nýja,
segir McLuhan í greininni um umhverfi og
and-umhverfi, er rafrænt svið sem þiggur inn-
tak sitt frá umhverfi fyrirrennara sinna, ljós-
myndarinnar og þó einkum kvikmyndarinnar.
McLuhan talaði um að við skynjuðum sam-
tíma okkar eins og í gegnum baksýnisspegil
sökum þessa; við höldum inn í nýtt umhverfi
með gamla merkingu í farteskinu. Við gerum
okkur með öðrum orðum enga grein fyrir því
hvaða áhrif sjónvarpið hefur á hugsun okkar,
skynjun og hegðun en við tökum glögglega
eftir kvikmyndinni sem er á skjánum.
Hið nýja umhverfi er sem sé merking mið-
ilsins vegna þess að það breytir skynjun okkar
og skilningi á heiminum en það fer algerlega
fram hjá okkur hvernig við skynjum og skilj-
um öðruvísi. Við erum ómeðvituð um áhrif um-
hverfisins nýja rétt eins og útlit einstaklings
getur haft áhrif á skoðun okkar á honum án
þess við gerum okkur grein fyrir því. Ástæðan
fyrir því að hið nýja umhverfi er ósýnilegt er
sú að það mettar athyglissvið okkar. Að því
leyti sem fólk veitir nýja umhverfinu athygli
hneigist það til þess að skynja það á neikvæð-
an hátt, eins og þekkt er, fólki þykir hið nýja
umhverfi iðulega spillt og til óþurftar. Róm-
antísku skáldin litu til dæmis gufuvélarnar illu
auga og töldu þær spilla náttúrunni. Vitund-
arverðir tuttugustu aldarinnar eyddu og miklu
púðri í að vara við vondum áhrifum kvik-
mynda, útvarps og sjónvarps sem þeir töldu
vera hættuleg áróðurstæki fyrir ráðandi öfl og
hafa forheimskandi áhrif á almenning. Sjálfur
taldi McLuhan útvarp og sjónvarp hættuleg
ungu fólki, eins og sagt var frá í fyrri hluta
þessarar greinar.
En um leið og nýja umhverfið er ósýnilegt
gerir það umhverfi gömlu miðlanna sýnilegri.
Iðulega breytir nýja umhverfið gömlu miðl-
unum í meinlaust listform. McLuhan tók oft
dæmi af því hvernig gömlu bíómyndirnar, sem
töldust hættuleg áróðurstæki fyrr á tíð,
breyttust í saklaust listform við það að vera
settar í nýjar umbúðir í bandarísku sjónvarpi
þar sem þær voru sýndar undir heitinu „The
Late Show“. Enn skýrara dæmi þessa er vef-
stóllinn sem gegndi einu sinni mikilvægu hlut-
verki en varð að listformi með rafvæðingunni.
And-umhverfið, sem McLuhan talar um í
fyrrnefndri grein sinni, er það umhverfi sem
listamenn skapa í eða með listaverkum sínum.
Ólíkt umhverfi nýrrar tækni vekur and-um-
hverfið athygli okkar þegar í stað, við veitum
því athygli að einhverju hefur verið breytt og
hvernig það hefur áhrif á okkur. Að mati
McLuhans gegndu listamenn raunar mikil-
vægu hlutverki við að varpa ljósi á nýja tækni
og umhverfi hennar. Listamenn eru þeir einu
sem geta komið auga á þýðingu hins nýja um-
hverfis. McLuhan átti ekki við listamenn sam-
kvæmt skilgreiningu rómantíkurinnar eða
sem nemendur í listaháskóla heldur listamenn
sem raunverulega greinendur samtíðar sinn-
ar. Hann vitnaði í orð bandaríska ljóðskáldsins
Ezras Pounds um listamanninn sem loftnet
mannkyns. McLuhan benti til að mynda á
hvernig James Joyce beitti vitundarstreymi
(e. „stream-of-conciousness“) til þess að færa í
orð þau áhrif sem rafvæðingin hafði á sálarlíf
mannsins. Þessi nýja tækni hlóð á manninn
gífurlegu magni af upplýsingum sem höfðu
enga innbyrðis tengingu og heldur enga rök-
lega uppbyggingu – ekki frekar en vitund-
arstreymi persóna Joyce. Með þessum hætti
geta listamenn afhjúpað áhrif nýrrar tækni.
Hlutverk þeirra er, að mati McLuhans, hið
sama og drengsins í sögunni um nýju fötin
keisarans – þeir sjá það sem enginn sér og
segja það sem enginn þorir að segja. Fyrir
vikið eru þeir stundum taldir andfélagslegir
eins og drengstaulinn sem upplýsti að keis-
arinn væri ber, nýju fötin voru sannarlega
ósýnileg eins og hið nýja umhverfi er æv-
inlega, það fattaði það bara engin nema strák-
urinn. Sjálfur var McLuhan eitt af þessum
loftnetum og einnig andstyggilega glöggur
sporgöngumaður hans, franski veruleikaban-
inn Jean Baudrillard sem á eftir að koma
meira við þessa sögu.
McLuhan-æði
McLuhan var alltaf með loftnetið uppi.
Bandaríski blaðamaðurinn og rithöfundurinn
Tom Wolfe segir frá því í frægri blaðagrein
um McLuhan, er nefnist „What If He Is
Right?“, að hann hafi eitt sinn farið ásamt
McLuhan og nokkrum blaðamönnum og
fræðimönnum inn á klámbúllu í San Franc-
isco. Öllum þótti aðstæðurnar frekar vand-
ræðalegar – nema McLuhan. Eftir þrjátíu
sekúndur var hann búinn að greina ástandið
inni á búllunni samkvæmt kenningakerfi sínu,
segir Wolfe: Mjög áhugavert, sagði hann.
Hvað áttu við, spurðu hinir. Sjáið til, þær
klæðast okkur, við erum fötin þeirra, við erum
umhverfi þeirra, við erum framlenging húðar
þeirra, þær klæðast okkur.
Þegar hér var komið sögu um og eftir miðj-
an sjöunda áratuginn var McLuhan orðin
mjög þekktur í Kanada og Bandaríkjunum og
orðstír hans hafði borist til Evrópu. Hápunkti
náði frægð hans er hann dvaldi í eitt ár sem
gestaprófessor við Fordham University í New
York, 1967 til 1968. Um svipað leyti kom sölu-
hæsta bókin hans út en í titli hennar er snúið
út úr kennisetningu hans um miðilinn sem
merkinguna á skemmtilegan hátt: The Med-
ium is the Massage: An Inventory of Effects
(1967). Bókin seldist í um það bil milljón ein-
tökum. Í henni voru meginkenningar McLuh-
ans settar fram í stuttum og myndskreyttum
textum. Hönnuður bókarinnar var Quentin
Fiore og framleiðandi Jerome Agel sem hafði
unnið að svipuðum bókum með fræðimönnum
á borð við Buckminster Fuller og Carl Sagan.
Bókinni var fylgt eftir með útgáfu hljómplötu
þar sem McLuhan las upp úr bókinni við und-
irspil tónlistar og NBC-sjónvarpsstöðin í
Bandaríkjunum sýndi heimildaþátt um fræði-
manninn.
McLuhan baðaði sig í sviðsljósinu og reyndi
að nýta sér það með því að afla sambanda
meðal áhrifamanna með misjöfnum árangri.
Hann stundaði menningarlífið í borginni af
miklum krafti og var fús til að lýsa skoðunum
sínum á öllum sköpuðum hlutum í fjölmiðlum.
Eins og hvert annað poppgoð veitti hann jafn-
vel tímaritinu Playboy viðtal og vakti fyrir vik-
ið gríðarlega eftirtekt. Sumir fylgifiskar
frægðarinnar fóru þó í taugarnar á honum.
Honum var til að mynda meinilla við að aðrir
fræðimenn yrðu einhvers konar framlenging-
ar á honum sjálfum, svo hans eigið hugtak sé
notað. Hann hafði líka efasemdir um útgáfu
myndskreyttra bóka þar sem kenningar hans
voru einfaldaðar fyrir almennan markað. Hon-
um þótti óþægilegt að verða frægur fyrir
„ekki-bækur“ eins og The Medium is the
Massage og War and Peace in the Global Vill-
age (1968). Afleiðingarnar urðu líka þær að
sumir sem höfðu hátt um kenningar hans
skildu þær ekki til fulls. Afstraktmálarar, sem
áttu undir högg að sækja á sjöunda áratugn-
um, tóku til að mynda kenningu hans um mið-
ilinn sem merkinguna tveimur höndum. Sam-
kvæmt henni töldu þeir ekki skipta neinu máli
hvað eða hvernig þeir máluðu, málverkið sem
slíkt væri inntakið. Málverkið var hins vegar
strangt til tekið eldri miðill en svo að hann
hefði lengur áhrif á umhverfi mannsins, skynj-
un hans og skilning á heiminum.
Æði lýkur – og þó
Því mætti halda fram að skýringin á vin-
sældum McLuhans á sjöunda áratugnum sé að
hluta til sú að hann var að vissu leyti misskil-
inn og einfaldaður. Hugtök á borð við „heims-
þorpið“ og „miðillinn er merkingin“ virtust
auðskiljanleg og meðfærileg og varpa sérlega
skýru ljósi á ríkjandi ástand. Þessar hug-
myndir lýstu ákaflega flókinni heimsmynd í
fáum almennum orðum. Þau svöluðu ákveð-
inni þörf fyrir heildarsýn í heimi sem var
stríðshrjáður og sundurtættur af illskiljan-
legum afstæðiskenningum, atómvísindum,
gegndarlausri efahyggju og síauknum hraða
upplýsingabyltingarinnar. Meginskýringin á
vinsældunum er þó sú að McLuhan hitti nagl-
ann á höfuðið og í kjölfarið fleygði fram skiln-
ingi manna á eðli og áhrifum fjölmiðla og ann-
arrar tækni.
En McLuhan var ekki jafn vinsæll í öllum
kreðsum. Svo virtist sem efasemdir fræða-
heimsins ykjust á ágæti kenninga hans eftir
því sem þær urðu vinsælli meðal listamanna,
fjölmiðla og almennings. Myndabækurnar
orkuðu sérstaklega illa á „alvarlega“ fræði-
menn sem sögðu McLuhan fúskara og lýð-
skrumara. McLuhan hafði reyndar aldrei not-
ið mikillar hylli meðal starfsbræðra sinna. Í
Toronto-háskóla þótti hann ákaflega erfiður í
samstarfi enda fylgdi hann engum reglum eða
hefðum í skólastarfinu. Hann sinnti nemend-
um sínum illa og þótti óhæfur í doktorsnefndir
vegna þess hvað hann væri einstrengingslegur
auk þess sem málæði hans væri svo yfirþyrm-
andi að nefndarmenn og doktorsefnið kæmust
varla að. Framsetning hans og nálgun vöktu
samt einna mestar efasemdir meðal fræði-
manna. Myndræn hugsun hans þótti ekki vís-
indaleg. Að nota orð í yfirfærðri merkingu
þótti ekki traustvekjandi. Gagnrýnin kom ekki
síst úr herbúðum verkfræðinga og annarra
tæknimenntaðra sem fannst McLuhan vera að
seilast yfir á sitt fræðasvið – hvað vill þessi
bókmenntafræðingur upp á dekk?
Andróðurinn orkaði sterkt á McLuhan sem
þótti sem sér væri útskúfað. Honum var því í
mun að koma út fleiri „alvöru“ bókum. Þær
urðu hins vegar ekki margar. Árið 1968 kom
út bókin Through the Vanishing Point: Space
in Poetry and Painting en hana hafði McLuh-
an haft í smíðum í samvinnu við Harley Park-
er frá því á sjötta áratugnum. Bókin fjallaði
um rýmin sem ólík skynvit mannsins skapa,
McLUHAN ER MERKINGIN
Í síðustu Lesbók var sagt frá uppruna fjölmiðla-
fræðingsins Marshalls McLuhans, undarlegum
kennsluháttum hans og efni tímamótarits hans, The
Gutenberg Galaxy, en fjörutíu ár eru liðin frá út-
komu hennar. ÞRÖSTUR HELGASON heldur
áfram að rekja feril og kenningar McLuhans sem
sumir vilja kalla sendiboða sýndarverunnar.
„Orðræða síðustu ára um sýndarveruna hefur að vissu leyti lifað sjálfstæðu lífi, hún hefur ekki
endilega fjallað um eðli þeirrar tækni sem gerir okkur kleift að upplifa „raunverulega“ sýnd-
arveru.“ Verkið heitir Signal Behavior og er eftir Robert Yarber (1992).
SÍÐARI HLUTI