Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. MARS 2002
H
VAÐ hefst Þórbergur að – og
hvernig farið þið að komast
fyrir báðir í ekki stærri bæ
en höfuðborginni við Kolla-
fjörð?“ spyr Kristján Al-
bertsson í bréfi til Halldórs
14. janúar 1930.1
Góð spurning. Báðir
höfðu þeir lagt af stað árið 1919, Þórbergur með
greininni Ljós úr austri sem birtist í
Eimreiðinni og boðar ekki aðeins upphafið á
ferli hans sem lausamálshöfundur, heldur
einnig blábyrjun á boðun jóga á Íslandi.
Halldór með Barni náttúrunnar. Þórbergur var
þrítugur íslenskukennari, Halldór 17 ára
unglingur.
Halldór og Þórbergur, Þórbergur og Halldór
– mikið sem þessir tveir eru ólíkir, að minnsta
kosti eins og þeir birtast sameiginlegum
kunningja þeirra, Kristjáni Albertssyni. Hann
getur ekki orða bundist yfir sjálfumgleðinni í
Halldóri og vekur máls á því að hann stýri
montnasta penna á Íslandi. Halldór er þá 22
ára. Sami Kristján lýsir óframfærni Þórbergs í
dagbók sinni frá 1914 (Þórbergur þá 27 ára):
„Honum er gefið lítið þrek til að hrista af sér
vonleysi og sorgir. Ráðlaus er hann alltaf, aðrir
þurfa að marg-eggja hann á að gera allt sem
honum er best, hann er svo ragur við allt.“2
Reyndar hafði hann umpólast í skoðun á
Þórbergi aðeins tveimur mánuðum síðar:
„Hann er skarpgáfaður maður, ef til vill sá
vitrasti sem ég hef hitt…“3
Og enn tók skoðun hans hamskiptum við
útkomu Bréfs til Láru, svo reyndar olli
vinslitum – en það er önnur saga.
* * *
Hvernig á að skynja byltingu Bréfs til Láru nú,
löngu eftir að hraunið er kólnað og blánar af
berjum hvert ár. Sjálfsagt jafn vonlítið og
greina frá áhrifum sem bítlalög höfðu á frum-
heyrendur þeirra, nú þegar þau eru fyrir löngu
orðin að lyftumúsík og vekjaraklukkustefjum.
En Halldór þreyttist aldrei á að þakka Þórbergi
fyrir Bréfið, „þakka honum fyrir hvað hann
braut margar hömlur og opnaði margar gáttir
fyrir okkur sem á eftir komum, fyrir hvað hann
gerði okkur hinum marga hluti tilkvæma,
leyfilega og sjálfsagða sem áður voru forboðnir
og óhugsanlegir; leingi fannst mér margt sem
ég gerði vera endurhljómur og stæling þess
sem hann hafði gert á undan, og svipaða sögu
munu segja ýmsir fleiri í hópi okkar sem
einusinni voru kallaðir hinir ýngri höfundar og
sakaðir um klám og guðlast og ég veit ekki hver
ósköpin.“
* * *
Hvað er talið að megi líða langt á milli bóka hjá
rithöfundi? Helst þyrfti hann að vera með bók á
ári til að falla ekki í gleymsku og dá. Annað
hvert ár er lágmark. Frá Bréfi til Láru til næsta
bókmenntaverks frá hendi Þórbergs líða heil 14
ár. Hinn 35 ára kolbítur var orðinn 49 ára þegar
honum þóknaðist næst að láta frá sér heyra.
Sofnaði hann aftur ofan í öskustóna? Mönnum
ber ekki saman um ástæðurnar, sumir segja að
hann hafi verið svo upptekinn við að fylgja eftir
hugsjónum sínum (guðspeki, sósíalisma og
esperantó) að hann hafi ekki mátt vera að því að
svamla í jólabókaflóðinu. Aðrir benda á að hann
hafi ekki verið kominn með Mömmugöggu til að
annast dyravörslu og hotta á hann við ritstörfin.
Sjálfur tilgreinir Þórbergur metnaðarleysið
sem ástæðu: „Ég ætlaði mér aldrei að verða
neitt.“4
En er það nú alveg víst? Ekki skortir hann
metnað í bréfum og dagbókum fyrstu misserin
eftir útkomu Bréfsins. Hann talar um 4–5
skáldsögur sem bíði ólmar eftir penna-
stönginni.
Hvað dvaldi orminn langa? Við þurfum ekki
annað en svipast um á árabilinu 25–40 til að sjá
ástæðuna. Vefarinn mikli, Salka Valka, Bjartur
í Sumarhúsum, Ljósvíkingurinn… Hvaða
höfundur hefði ekki komist í andnauð á meðan
því hamfarahlaupi stóð?
* * *
En nú nær Þórbergur vopnum sínum á ný með
Íslenskum aðli (1938) og Ofvitanum (1940–41).
Og það er til marks um hve Halldór hafði
gersamlega skipt um himin og jörð í íslenskum
bókmenntum að Ofvitinn gæti hæglega verið
bróðir Ólafs Kárasonar. (Menn beri t.a.m.
saman þegar Ólafur Kárason ætlar að fyrirfara
sér í Höll sumarlandsins 1938 og þegar
Þórbergur leikur sama leikinn í seinna bindi
Ofvitans 1941).
Bæði Aðlinum og Ofvitanum var tekið
tveimur höndum af aðdáendum Þórbergs, sem
reyndar voru aðdáendur Halldórs einnig, þeir
reru svo að segja á sömu mið, báðir róttækir
vinstrimenn, lesendahópurinn sá sami,
útgefandinn sá sami, einkavinirnir þeir sömu:
Erlendur í Unuhúsi, Kristinn E. Andrésson…
Var skrítið þótt þeir sem kunna betur við að
hafa hasar í mannlífinu færu fljótlega að efna til
mannjafnaðar milli skáldanna. Halldór og
Þórbergur, Þórbergur og Halldór. Í vitund
margra voru þeir löngum eins og samvaxnir
tvíburar sem ekki yrðu aðskildir án þess að
öðrum yrði fargað.
En skáldunum sjálfum, hvað fannst þeim
hvoru um annað? Þá á ég ekki við hátíðarræður
á tyllidögum (báðir fluttu hvor öðrum
afmælisávörp), heldur það sem þeim bjó í hug.
Er eitthvað sem gefur þennan eljuríg til
kynna?
Allir vissu hvað klukkan sló þegar Þórbergur
tók sig til og skrifaði einn lengsta ritdóm
Íslandssögunnar (33 þéttprentaðar síður í
heildarverkinu) um Hornstrendingabók
Þorleifs Bjarnasonar: Einum kennt – öðrum
bent. Þórbergur fer þar mikinn og hefur allt á
hornum sér um lausatök í bókmenntum síðustu
ára, en dæmin sem hann tilfærir eru nánast öll
eins og skopstæling á stíl Halldórs Laxness:
„… Kisa situr á bæjarkampinum, stolt í reisn
sinni, og virðir fyrir sér nýútsprunginn
skarifífil, fjarrænan í draumi sínum í hvítum
þokum vorsins, ofar mannlífi og tjáningu.
Kompleksína Kyndraums starir fjarrænu
augnaráði í innhverfri dulúð á sólbitna
elskendur fjarlægðarinnar þartil það er einsog
líkami hennar leysist upp og hverfi útí víðerni
dagsins. Dag einn um miðaftansbil sitja þau tvö
uppí hlíðinni og horfa með dul í augum á tvö hvít
ský útí fjarrænum víðernum loftsins. Og það
var tungl og lambær í haga. Og svo líður upp af
þeim með fjarræna tjáningu í augum, og þau
leysast alveg upp og sameinast hvítum gufum
fjarvíddanna, ofar goðsögn og tjáningu annars
heims.“5
Í bréfi til Stefáns Einarssonar, bókmennta-
fræðings, hnykkir hann enn á í útmálun á
stílgöllum Halldórs: „Hann hrifsar til sín orð og
orðasambönd héðan og þaðan og stillir þessu út
í ritverkum sínum. En þessir útstillingar standa
venjulega ekki í neinu lífrænu samhengi við
umhverfi sitt og hreppa stundum þær
meðferðir, að vera notaðir í skökkum
merkingum, hvorttveggja vegna þess, að þeir
eru rapseri, sammenskrab, en ekki lifandi
gróður, sem dafnað hefir innra með
höfundinum og samlagazt sálarlífi hans eins og
mælt mál. Hann skrifar íslenzku eins og
útlendingur, sem hefur lært málið á bók.“6
Aftur tók Þórbergur til við lítt dulbúna ádeilu
á Halldór í Sálminum um blómið sem út kom í
tveimur bindum 1954 og 1955. Þórbergi var alla
tíð legið á hálsi fyrir að skrifa ekki skáldsögur,
og þótt kalla megi Aðalinn og Ofvitann
skáldævisögur (heiti sem annar Bergur fann
upp hálfri öld síðar), er næsti áratugur á eftir
nær allur undirlagður af dulrænum frásögnum
og þjóðfræðaefni.
Sálmurinn um blómið er í bland einskonar
málsvörn og réttlæting Þórbergs fyrir aðferð
sinni. Sem hann stillir upp andspænis aðferð
skáldsagnahöfundarins (Halldórs):
„Sobbeggi afi ætlar ekki að fara að útskýra
það fyrir ykkur, krakkar, eins og skáldin eru
vön að gera í skáldsögunum sínum, af hverju
HALLDÓR OG ÞÓRBERGUR
„Allir vissu hvað klukkan sló þegar Þórbergur tók sig til
og skrifaði einn lengsta ritdóm Íslandssögunnar (33
þéttprentaðar síður í heildarverkinu) um Hornstrend-
ingabók Þorleifs Bjarnasonar. Þórbergur fer þar mikinn
og hefur allt á hornum sér um lausatök í bókmenntum
síðustu ára, en dæmin sem hann tilfærir eru nánast öll
eins og skopstæling á stíl Halldórs Laxness.“
Halldór Laxness Þórbergur Þórðarson
E F T I R P É T U R G U N N A R S S O N