Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. MARS 2002 5
I. Skoðun
H
ver er lífsspekin þín? Hvert
er lífsmottóið þitt? Er til
einhver setning sem þú get-
ur gert að einkunnarorðum
þínum? Brjóttu heilann um
þetta og ritaðu niðurstöð-
una á pappír.“ (Um það fer
tvennum sögum.) (Gunnar
Hersveinn. Reykjavík. útg. 1990, bls. 13)
„Hvert er viðhorf þitt til dauðans? Hvaða
merkingu hefur hann gagnvart þér? Hvað er
dauðinn að þínu mati?“ (65)
„Sérhver maður ætti að spyrja sig: Trúi ég á
guð? Er guð til? Hef ég reynslu af guði? Hvað
er guð? Og þegar spurt er skal spurt fordóma-
laust. Íhugaðu nú, hvert viðhorf þitt til guðs er,
þitt eigið persónulega viðhorf? Ekki rekja við-
horf annarra, kirkjunnar, heldur þitt eigið.
Notaðu skóflu skynseminnar og grafðu eins
djúpt og þú þorir.“ (77)
Í þessum þremur verkefnum eru lesendur
beðnir um að grafast fyrir um og gera grein
fyrir afstöðu sinni til lífsins, guðs og dauðans.
Er það ekki sjálfsagt mál, fyrir lifandi mann
sem mun einn góðan veðurdag deyja?
Ég kenndi heimspeki í framhaldsskólum í
nokkur ár og var aðalmarkmið mitt að knýja
nemendur til að hafa skoðanir sem þeir gátu
með réttu kallað sínar eigin skoðanir. Ekki
skoðanir tíðarandans, ekki skoðanir annarra,
ekki skoðanir sem eru órannsakaðar fullyrð-
ingar, heldur skoðanir sem þeir höfðu lagt eitt-
hvað á sig til að skilja. Einnig vildi ég kenna
þeim að láta af þrjósku sinni og fordómum.
Nemendur voru vanir að vera spurðir um
hvað hinn eða þessi sagði eða gerði á hinum
eða þessum tíma, ég vildi ekki kenna þeim
staðreyndir eða sögu, og bannaði þeim að
styðjast við heimildir í ritgerðum. Nokkrum
fannst þetta afar ósanngjarnt og heimskulegt
enda væru þeir ekki komnir í skóla til að segja
eigin skoðanir, heldur til að læra. Öðrum
fannst sem þeir hefðu engar skoðanir eða
skömmuðust sín fyrir þær. Flestir kvöldust yf-
ir fyrsta verkefninu, en fylltu stílabækur með
eigin íhugunum í leit að eigin skoðunum um
mannleg gildi.
Þetta var fyrir tíu árum, og í valdabarátt-
unni um hvaða greinar eigi að kenna í grunn-
og framhaldsskólum, hefur heimspekin orðið
undir. En einmitt í skólum má finna brýnasta
verkefni íslenskrar heimspeki á nýrri öld.
II. Klámvæðing
„Því er haldið fram að ekki sé auðvelt að
vera unglingur nú til dags vegna þess að þjóð-
félagið sé orðið mun flóknara en fyrir til dæmis
20–30 árum þegar foreldrar þeirra unglinga
sem nú eru að alast upp voru að glíma við til-
vistarvandann sem fylgir oft þessu æviskeiði.“
(Morgunblaðið. 10/2/2)
Samtíminn er laus í reipunum; hugsunar-
leysi, skoðanaleysi, skeytingarleysi, væru-
kærð, viljaleysi. „Fólk nennir ekki lengur að
reiðast,“ heyrði ég sagt um daginn. Einstaka
sinnum rísa þó upp hópar og koma af stað átaki
gegn hinum eða þessum ósómanum, svo líður
það undir lok og ósóminn heldur áfram. Átak
er bara átak, áróður áróður.
Verkefnið er að bjarga heiminum, en heim-
speki er ekkert merkilegri en aðrar greinar, og
hún getur ekki bjargað heiminum ein. Hún sit-
ur við sama borð og allar aðrar fræðigreinar.
Hún hefur ákveðna sögu og tæki í þjálfuninni
að verða manneskja, tæki sem gjarnan mætti
nota meira í skólum, þótt þau standi öllum til
boða. Siðfræðistofnun hefur oft skapað samtöl
milli fræðigreina og almennings, og oft taka
líka fræðimenn úr öðrum greinum frumkvæðið
með því að horfast í augu við nútíðina og leggja
eitthvað til málanna.
Skýrt dæmi um það er viðleitni kynjafræð-
inga og feminista til að vekja fólk við vondan
draum klámvæðingarinnar á Íslandi. Þeir (eða
þær) varpa myndinni upp, greina hana, færa
rök fyrir því að hér sé um ranga hegðun að
ræða og leggja til ráð í baráttunni gegn henni.
„Klámiðnaðurinn þverbrýtur öll „velsæmis-
mörk“, hann sýnir allt og ber ekki virðingu fyr-
ir neinu, og þverbrýtur því öll samfélagsleg
mörk um hvað má sýna og hvað má tala um,“
sagði Þorgerður Þorvaldsdóttir sagn- og
kynjafræðingur, til dæmis, á ráðstefnu Rann-
sóknarstofu í Kvennafræðum um kynjamyndir
í klámi, 16/11 01.
Í þessum orðum birtast næg verkefni fyrir
siðfræðinga: Velsæmismörk, virðing, mæli-
kvarði um hvað má og hvað má ekki. Price-
waterhouseCoopers gerði könnun sem sýndi
að helmingur þjóðarinnar taldi klám vera
vandamál. Könnun Hildar Fjólu Antonsdóttur
og Gunnhildar Kristjánsdóttur (Nýsköpunar-
sjóður námsmanna/Rannsóknarstofa í kvenna-
fræðum) síðastliðið haust sýndi að varnirnar
gegn klámi eru að bresta. „Í ljósi þess hve auð-
veldlega kynlífsiðnaðurinn hefur rutt sér til
rúms á Íslandi mætti e.t.v. álykta sem svo að
orðið klám sé að öðlast nýja og jákvæðari
merkingu. Niðurstöður rannsóknarinnar
benda aftur á móti til þess að svo sé almennt
ekki.“ (bls 63).
Enn heldur eitthvað, enn er von og enn eru
verkefni. „Á Netinu hefur unga fólkið líka að-
gang að efni sem sýnir brenglaða mynd af kyn-
lífi þar sem aldrei er talað um virðingu eða
væntumþykju heldur litið á kynlífið sem hverja
aðra neyslu.“ (Mbl. 10/2 02). Hvað er virðing?
Hvað væntumþykja? Hvenær eru velsæmis-
mörk brotin? Hvenær verður maður reiður?
Sofandi fólk verður ekki reitt. Sofandi fræði-
menn eru utan-við-sig. Klámið er í hverri vél,
hverjum GSM síma, hverju sjónvarpi . . . versl-
un, heimili. Og: klám í blöðum, tímaritum og
kvikmyndum ýtir undir kynferðislegt ofbeldi
gegn konum og jafnvel börnum, samkvæmt
rannsóknum dr. Díönu E.H. Russell, prófess-
ors í félagsfræði við Mills-háskóla í Kaliforníu.
Öfugt við það sem oft er sagt.
III. Leikskólar
Hvar lærir maður um hugtök eins og gleði,
ást, sorg, vingjarnleiki, eða dygðir eins og hóf-
semi, hugrekki, samkennd og ábyrgð, eða til-
finningar eins og von, afbrýðisemi, stolt og
ótta? Hvar er kennt að hugsa um mannlega
mælikvarða um rétt og ranga hegðun?
Hvernig er hægt að koma í veg fyrir að ungt
fólk frétti ekki af hinum ýmsu dygðum og til-
finningum fyrr en eftir tvítugt og heyri þá loks
um ráð til að rækta þær? Ég veit að það er
hægt að leggja drög að þessu í skólum lands-
ins, ég hef orðið vitni að því í leikskóla á Ak-
ureyri: Þar fá tveggja ára börn fyrstu kennslu-
stund í dygðinni vingjarnleika með því að nota
nuddolíu. Í úthugsað lífsleikniverkefni í
Leikskólunum Krógabóli, Síðuseli og
Sunnubóli á að veita hverju barni tækifæri til
að þroska: „Hæfileikann til að tjá hugsanir sín-
ar og skoðanir og þar með vera við stjórnvölinn
í eigin lífi. Hæfileikann til að taka ábyrgð á
gerðum sínum og umhverfi. Hæfileikann til að
skilja og bregðast við á málefnalegan hátt, með
því að taka þátt í margvíslegum samskiptum
og ákvörðunum. “ (Mbl. 18/1/2).
Í þessu lífsleikniverkefni, sem Sigríður Síta
Pétursdóttir leikskólakennari stjórnar, er von,
og um leið áframhaldandi verkefni fyrir heim-
spekina, en þarna eru sammannlegar dygðir í
öndvegi. Klukkan glymur, jafnvel vekjara-
klukkan hringir, en vaknar einhver?
Fyrir grunnskóla hefur Hreinn Pálsson
heimspekingur ofl. hannað heimspeki handa
börnum og í framhaldsskólum er vísir að sið-
fræðikennslu. Er þá rétt að hugsa: „Þetta ger-
ist hægt og sígandi, heimspekin/siðfræðin nær
fótfestu á næstu 20 árum. Hún nær ef til vill að
skjóta rótum í námsgreininni lífsleikni.“
Klukkan tifar; skjótra viðbragða er þörf.
Mér er alveg sama þótt heimspekin sem
markviss aðferð gangi til liðs við aðrar greinar
í skólum, ég vil bara að gagnrýnin hugsun
verði örugglega kennd. Í bókinni Hvers er sið-
fræðin megnug? (Siðfræðistofnun/Háskólaút-
gáfan, 1999) eru fjórar greinar um hvernig
kenna megi heimspeki og siðfræði í skólum og
hvers vegna það ætti að gera. Þar skrifar Sig-
ríður Þorgeirsdóttir heimspekingur að skólinn
geti ekki lengur skorast undan því að kenna
siðfræði, og einnig „Ef henni [siðfræðikennsla]
tekst ætlunarverk sitt með því að efla siðvit
barna og unglinga eru þau síður berskjölduð
gagnvart áreitum þessum öfga menningar
okkar.“ (bls. 92).
Hér dugar engin linkind, verkefni heim-
spekinnar eru til staðar, og hefur ætíð verið
það: Að gæta þess að enginn sofni á verðinum,
gleyma sér ekki í hártogunum, „andæfa hugs-
unarleysi, klisjum og innantómu orðagjálfri og
vefengja ýmislegt sem er haft fyrir satt vegna
þess eins hvað það lætur vel í eyrum.“ (Atli
Harðarson, Lesbók 9/1/2). O.s.frv.
Ég tel með öðrum orðum að heimspekingar
geti rétt hjálparhönd í viðleitninni til að reka út
púkana úr samfélaginu og styrkja það sem
heillavænlegra er. Ég veit að þeir hafa t.d. lagt
starfstéttum úrvalslið í að semja siðareglur,
þökk sé Siðfræðistofnun HÍ, og mér finnst að
næst eigi að glíma við skuggalegar stéttir eins
og þær sem tengjast klámiðnaði. Og heimspek-
ingar eiga að suða sig inn í alla skóla, suða sig
inn í skólanámskrár! Á síðasta áratug var
verkefnið í samtalsformi við almenning og fyr-
irtæki, á þessum að smjúga inn í skólastarfið.
IV. Internet Eraser
Hversu alvarlegt er ástandið? Kynfræðslan í
skólum hrekkur of skammt. Ég veit ekki
hvernig heimilin standa sig (foreldrar sagðir
önnum kafnir), en klámframleiðendur á Net-
inu og í kvikmyndum eru með á nótunum, eða
þannig. Ég opnaði leitarvélina www.leit.is, rit-
aði „klám“ og niðurstaðan varð ljós á svip-
stundu. Þar kom meðal annars í ljós að sterk-
lega er mælt með forritinu Internet Eraser, en
það er varnarforrit fyrir klámnotendur. For-
ritið á að koma í veg fyrir að hægt sé að rekja
klámslóðina. „Þegar þú hefur náð þér í forritið
ertu skotheldur og besta við þetta allt saman
er að yfirmaðurinn veit ekki að þú sért að
skoða sóðalegar myndir á Internetinu!“ er
skrifað handa klámáhugamönnum. Sögð er
(flökku)saga um mann sem var rekinn úr
vinnunni af því hann var alltaf í klámsíðunum,
og öðrum sem konan rak út af heimilinu sökum
klámfíknar á Netinu. En nú geta þeir andað
léttar: Internet Eraser strokar út slóð þeirra
jafnóðum. Gallinn er bara að ekkert forrit
strokar út mannlega hugsun eða hegðun.
Unglingar horfa á klámmyndir á myndbönd-
um, og þar fer meginkynfræðslan fram, og
birtist síðar í hegðun. Ætlast er til ákveðinna
hluta og búist er við ákveðinni þjónustu. „Ég
get ekki neitað því að við á Neyðarmóttökunni
finnum fyrir því að strákar beita ungar stúlkur
sífellt meiri þrýstingi á að hefja snemma kynlíf
og taka þátt í kynferðislegum athöfnum, t.d.
endaþarmsmökum og munnmökum,“ segir
Eyrún Jónsdóttir, hjúkrunarfræðingur á
Neyðarmóttöku nauðgunar á Landspítalanum
í Fossvogi, í samtali við Daglegt líf 9. mars sl.,
og tekur fram að skýringanna sé m.a. að leita í
hinni svokölluðu kynlífsvæðingu. „Kynlíf blas-
ir alls staðar við. Allt er sýnt og ekkert heilagt.
Sjaldnast er áherslan lögð á eðlilegan aðdrag-
anda ástarsambands þar sem ást og traust
skipta mestu. Kynlífið er hlutgert og tilfinn-
ingunum ýtt til hliðar.“ Mbl. 9/3/2)
Heimspekingar geta lagt málinu lið með því
að kenna eða rækta sjálfsaga og hugrekki.
Einnig miðlað einhverju um siðfræði kynlífs;
hvaða hugtök (tilfinningar, dygðir) komi helst
við sögu. Sjálfsagi er með eftirsóttustu verð-
mætum; að hafa stjórn á tilfinningum sínum og
skapi. Sjálfsagi skiptir sköpum varðandi vel-
gengni í námi og starfi. Hvers vegna ekki að
rækta hann með börnum?
V. Siðfræðikennarinn
Ég lít svo á að heimurinn sé ævinlega skakk-
ur, og að verkefnið sé að gera tilraunir til að
rétta hann af. Þetta er þó ekki hugmyndafræði
viðgerðamannsins, í mínum augum er þátttak-
an sköpun. Klámiðnaðurinn skekkir myndina
af konum og körlum, hann kallar fram ákveðna
hegðun sem dregur úr virðingu og veldur kvöl.
Sífelld barátta gegn honum getur gert hann
linan, aðeins með stranslausri vinnu finnst
vopnið sem banar honum. Hugmyndin um að
allt sé leyfilegt er aðeins hugmynd, og tóm-
hyggjan hugmynd hinna lifandi dauðu.
Frumhugmynd siðfræðinnnar og ákvörðun-
in er að vinna með lífinu en ekki á móti því, af
þessari hugmynd spretta ótal aðrar; að vinna
með lífverunun, náttúrunni, að hamingjunni,
gleðinni, vináttunni, virðingunni, frelsi ein-
staklingsins. Þegar best tekst upp færist
þungamiðjan: Hvíti gagnkynhneigði karlmað-
urinn var í brennidepli, konan og náttúran öll í
skugganum. Hann var hugmynd, en þegar hún
er rannsökuð molnar hún. (Ósegjanleg ást.
Geir Svansson. Skírnir. 1998).
Verkefnið er vinna gegn heimskunni, lyginni
og fordómunum, rækta samkennd og þjálfa
hjálpsemi. Og einnig gleymskunni: Gæta að
því sem enn er í hendi og muna að ekkert er
sjálfsagt eða gefið. Árið 1859 gaf John Stuart
Mill út bókina On Liberty (Frelsið. HÍB.
Reykjavík 1970) um ofureinfalda regu: „Því að-
eins er öllu mannkyni, einum manni eða fleir-
um heimilt að skerða athafnafrelsi einstak-
lings, að um sjálfsvörn sé að ræða“ (Frelsið,
45). Hann greinir regluna svo í tvo þætti, „ein-
staklingur ber enga ábyrgð gagnvart sam-
félaginu á þeim athöfnum, sem varða einungis
hann sjálfan“ (168) og „að einstaklingur ber
ábyrgð gagnvart samfélaginu á þeim athöfnum
sínum, sem skaða hagsmuni annarra.“ Róbert
H. Haraldsson heimspekingur skrifar um
ástæður þess að Mill velur sér þetta efni, í bók
sinni Tveggja manna tal. (HÍB. Reykjavík
2001). Mill skrifaði verk um reglu sem átti að
vera augljós sannindi og samtímamenn
furðuðu sig á því. Mér finnst að fleiri ættu að
feta í fótspor Mills og skapa umræðu um það
sem fólk telur sjálfsögð sannindi og réttindi.
Róbert orðar ástæðuna í þessari bók, því þótt
fólk brýni skoðanir sínar þá væri enn „eftir sú
mannraun að tileinka sér það siðferði og þá trú
sem höfðar til skynseminnar.“ (230).
Þetta er kjarni málsins. Ég vil að heimspeki/
siðfræði sé kennd í skólum, svo nemendur geti
enn betur glímt við skoðanir sínar, grafið þær
upp, horfst í augu við þær og síðan með tím-
anum tekist á við þá mannraun að tileinkað sér
þær, og loks tekið fullan þátt í því með öðrum
greinum/kennurum að gera heiminn mannúð-
legri og farsælli. Hugmyndin er að skoðun
fylgir ábyrgð. Raunveruleg skoðun er ekki létt
verk, hún þarf að fullnægja „þeim kröfum sem
við gerum til rökstuddra skoðana og gildra
geðshræringa. Þar á siðfræðikennarinn verk
að vinna.“ (Kristján Kristjánsson. Erindi sið-
fræðinnar. 1999. Bls. 55).
Nokkuð ljóst er að þeir einstaklingar sem
leggja til klám handa öðrum í hvaða myndum
sem það birtist takast ekki á við regluna „að
einstaklingur ber ábyrgð gagnvart samfélag-
inu á þeim athöfnum sínum, sem skaða hags-
muni annarra“. Einhvern veginn tekst þeim að
horfast ekki í augu við ábyrgðina sem athæfinu
fylgir. Fyrst þá vantar siðferðið, er eina ráðið
að efla varnirnar í manneskjunni. Ég tek svo
undir þá skoðun að siðfræðikennarinn í skólum
landsins hafi verk að vinna – ekki einn, heldur
með öðrum. Hann getur lagt þeim lið.
HEIMSPEKI OG KLÁM
E F T I R G U N N A R H E R S V E I N
Verkefnið er að bjarga heiminum. Siðfræðingar eiga
að knýja dyra í öllum skólum landsins og suða um að
fá að vera með í baráttunni. Hér er varpað ljósi á
hvernig skefjalaust klám brýtur niður varnir mann-
eskjunnar, og hvernig kveða má niður ósómann.
Höfundur er heimspekingur og blaðamaður
á Morgunblaðinu.
HEIMSPEKI , T IL HVERS?
guhe@mbl.is
Teikning/Andrés