Pressan - 30.11.1989, Blaðsíða 10

10
Fimmtudagur 30. nóv. 1989
i stjórnmálum
„Það er gagnlegt stjórnmálamanni að
láta lita svo út sem hann sé miskunnsam-
ur, orðheldinn, mannúðlegur, trúaður og
hreinskilinn — og að vera það, en hafa
þó hug sinn opinn fyrir þvi að bregða
hinu gagnstæða ef þörf krefur."
EFTIR: PÁL VILHJÁLMSSON TEIKNING: ARNÞÓR HREINSSON
Á þessa leið skrifaði ítalskur
stjórnmálamaður, Niccolo Machia-
velli, í frægri bók um stjórnspeki,
Furstanum. Ráðleggingin er ætluð
ítölskum smákóngi fyrir 500 árum,
en hún gæti allt eins verið tekin úr
munni ósvífins ráðgjafa nútíma-
stjórnmálamanns.
Það er sjaldgæft að íslenskir
stjórnmálamenn séu opinberlega
sakaðir um lygi. Aftur á móti er ekki
óalgengt að stjórnmálamenn væni
hver annan um blekkingar og að
hagræða sannleikanum.
Fyrir tveimur vikum kvaddi Hall-
dór Blöndal, þingmaður Sjálfstæðis-
flokks, sér hljóðs utan dagskrár á Al-
þingi vegna ummæla fjármálaráð-
herra, Ólafs Ragnars Grímssonar, í
sjónvarpsþætti nokkrum dögum áð-
ur. Halldór sagði í ræðustól að Ólaf-
ur Ragnar hefði farið með ósannindi
þegar hann lýsti skattatillögum
sjálfstæðismanna. Krafðist Halldór
þess að Ólafur Ragnar bæðist afsök-
unar á ummælunum. í svari sínu
sagðist fjármálaráðherra ætla að at-
huga betur hvort staðhæfingin í
sjónvarpsviðtalinu væri rétt. Reyn-
ist fullyrðingin röng ætlar ráðherra
að biðjast afsökunar.
„Ég álít að ummæli Ólafs Ragnars
hafi verið hálfur sannleikur. í sjón-
varpinu sagði hann að Sjálfstæðis-
flokkurinn hefði lagt til flatan virðis-
aukaskatt upp á 25 prósent. Okkar
samþykkt var um virðisaukaskatt i
tveimur þrepum, 15% og 25%. Á
þessu tvennu er mikill rnunur," segir
Halldór Blöndal.
Lúmskt eðli lyginnar
Ólíkt því sem sumir halda er til *
gömul og gild skilgreining á munin-
um á milli sannleika og lygi. Hún er
frá dögum Forn-Grikkja og hljóðar á
þennan veg: Við förum með sann-
indi þegar það sem við segjum kem-
ur heim og saman við það sem er.
Og þegar það er ekki sem við segj-
um ekki vera. Að sama skapi förum
við með ósannindi þegar við stað-
hæfum eitthvað sem er ekki og segj-
um eitthvað ekki vera sem er.
í okkar samfélagi er það óskrifuð
regla að menn skuli segja satt. Það
er hluti af leikreglunum sem við
þekkjum og samþykkjum án þess að
hafa um það mörg orð. Önnur regla
er sú að menn skuli ekki útkljá
ágreiningsefni með handalögmál-
um.
Freistingin til að brjóta leikregl-
urnar veltur annars vegar á því
hversu líklegt er að maður komist
upp með brotið og hins vegar
hversu auðvelt maður á með að
friða samviskuna. Þess vegna er til
að mynda mun meira freistandi að
fara með rangt mál þegar maður
græðir á því en að berja á náungan-
um þegar maður er ósáttur við
hann.
Lygin er ekki áþreifanleg og hún
skilur ekki eftir sig sjáanleg lýti,
hvorki á þeim sem hana segir né
þeim sem fyrir verður.
Ásýnd og veruleiki
Síðasttalda atriðið er sérstaklega
mikilvægt í stjórnmálum. Fyrir
frama stjórnmálamanns skiptir
meira máli hvaða mann kjósendur
halda að hann hafi að geyma fremur
en hvaða maður hann í raun er.
Machiavelli kom auga á þessa
Guðmundur G.
Þórarinsson
þingmaður:
„Að mínum dómi eru ekki til að-
stæður sem réttlæta lygi. Það er
aftur annað mál að oft má satt
kyrrt liggja.
Ég þekki tilvik þar sem menn
hafa sagt ósatt opinberlega, en get
ekki sagt um hvort það var af
ásetningi eða að viðkomandi vissi
ekki betur.
Ég hef verið í stjórnmálum frá
árinu 1970 og man ekki til þess að
hafa viljandi sagt ósatt."
Guðrún
Ágústsdóttir,
aðstoðarmaður menntamálaráðherra:
„Mér finnst mjög hæpið að þær
aðstæður skapist sem réttmæta að
maður ljúgi að fólki. Ég hef verið
i stjórnmálum síðan árið 1970 og
man ekki eftir slíkum aðstæðum.
Kannski gætu þær skapast á ófrið-
artímum, en þó varla, stjórnmála-
menn og embættismenn verða að
segja þjóðinni satt til að hún standi
saman.
Jú, ég veit til þess að farið hefur
verið með lygi á opinberum vett-
vangi. Það er sjaldnast bein lygi,
oftast hagræðing á sannleikanum.
Vísvitandi hef ég ekki sagt
ósatt."
staðreynd fyrir hálfu árþúsundi þeg-
ar hann sagði að „almenningur
dæmir alltaf eftir því sem við blasir".
Á sjónvarpsöld fá orð ítalans frekari
staðfestingu. Komi stjórnmálamað-
ur vel fyrir í sjónvarpi eru honum
allir vegir færir. Til að ná almanna-
hylli er stjórnmálamanninum fátt
nauðsynlegra en að virðast traustur
og sannsögull. Þess vegna fara
stjórnmálamenn á námskeið í sjón-
varpsframkomu.
Þrátt fyrir þann eiginleika lyginn-
ar að vera óáþreifanleg er hún tví-
bent vopn. Skrök er hægt að sanna.
Þar sem til er nokkurn veginn óve-
fengjanlegur mælikvarði á hvað er
satt og hvað ekki er hægt að ganga
úr skugga um sannleiksgildi stað-
hæfinga. Þetta vita stjórnmálamenn
manna best og sennilega er þaö af
þeirri ástæðu sem þeir grípa sjaldn-
ast til beinna lyga.
Það er haldbetra að beita blekk-
ingum. Munurinn er sá að í blekk-
ingum er vanalega að finna sann-
leikskorn eða eina rétta forsendu
innan um skrökið. Þar með er alltaf
hægt að vísa til sannleikskornsins ef
svo ilia fer að einhver reyni að
hrekja ósannindin.
Þessi aðferð er útbreidd í stjórn-
málum. Einkum er það í meðferð
talna sem hún er notuð. Þegar
margar tölur og loðið orðalag fara
saman eru möguleikarnir þó nokkr-
ir.
Snemma í þessum mánuði svaraði
fjármálaráðherra fyrirspurn á Al-
þingi um rekstur ríkisstofnana. Þar
sagði ráðherra meðal annars að
„vegna ummæla fyrirspyrjanda um
málefni ríkisspítalana sýnir ríkis-
reikningurinn fyrir árið 1988 að rík-
isspítalarnir hafa farið 5% fram úr
því sem fjárlögin og aðrar heimildir
fólu í sér“.
Guðmundur G. Þórarinsson þing-
maður á jafnframt sæti í stjórnar-
nefnd ríkisspítalanna. Hann gerði
athugasemd fyrir réttri viku við
svör ráðherra. Á þremur vélrituðum
síðum heldur hann því meðal ann-
ars fram að rekstrarkostnaður ríkis-
spítalanna sé 16 milljónum króna
undir fjárheimildum. Guðmundur
segir ráðherra gera „alvarleg mis-
tök“ og ennfremur að ráðherra
leggi fram „rangar upplýsingar".
Olafur Ragnar Grímsson fjármála-
ráðherra hefur ekki svarað athuga-
semdum Guðmundar og blaða-
manni tókst ekki að hafa uppi á hon-
um til að bera þær undir hann. Það
er þó líklegt að ráðherra svari þing-
manninum og að í svari hans komi
fram annar skilningur á orðalaginu
„aðrar heimildir". I framhaldi mun
ágreiningurinn gufa upp í orðaskaki
og útúrsnúningum.
Lygi og lýðræði
Það er hægt að sjá fyrir sér mikil-
vægi þess að menn segi satt með því
að ímynda sér hið gagnstæða; að
allir menn segðu ósatt.
í stjórnmálum myndi þetta þýða
að stjórnmálabarátta og stjórnmála-
starf yrðu marklaus. í heimi þar sem
menn gengju um síljúgandi væri
engum treystandi og almenningi
dytti ekki í hug að kjósa sér fulltrúa
til að fara með sín mál. Það yrði
stjórnað án umboðs almennings.
Guðmundur
Benediktsson,
ráðuneytisstjóri forsætisráðuneytis:
„Ég get ekki komið auga á þær
aðstæður sem gætu réttlætt lygi
opinberra aðila.
Ég veit engar sönnur þess að
menn hafi farið með rangt mál. Þó
er ég hræddur um að það hafi
komið fyrir og þá fremur stafað af
ónákvæmni og ókunnugléika en
að það hafi verið gert vísvitandi.
Nei, ég hef aldrei viljandi sagt
ósattotarfi mínu."