Pressan - 23.04.1992, Blaðsíða 26

26
FIMMTUDAGUR PRESSAN 23. APRÍL 1992
*
A löngum rithöfundarferli sínum hefur Halldór Lctxness ekki látið sér neitt óviðkomandi. Hann hefur haft skoðun á
öllu; úrvali osta og áfengis í búðum í Reykjavík, klæðaburði og persónueinkennum íslendinga, hárgreiðslu þeirra
og talsmáta, íslenskum landbúnaði og byggðastefnu, drykkjuskap, bakkelsi og matreiðslu á fiski. ítilefni níræðisaf-
mælis þessa stórmennis rifjum við hér upp umvandanir hans og athugasemdir við margt þetta og meira til.
VlÐTÖKUR EIG-
1N VERKA
Aratugum saman var ég altað-
því bannhelgur á heimilum, í
lestrarfélögum og í bókasöfhum
víðsvegar um land, útflæmdur
hjá mentastofnunum og menn-
íngarforkólfum, og heilar sveitir
og sýslur skipulagðar á móti
þessum auma höfundi. Allan
þennan tíma voru íslenskir sta-
línistar næstum einir um að lofa
það dót sem ég var að setja sam-
an, kanski ekki svo mjög af því
þeim þætti það gott, heldur af því
þeir vonuðu að ég væri eins ær-
legur stalínisti og þeir.
Íslendíngaspjall, 1967.
Sniðljót föt
OG ILLA.
KLIPPTIR IS-
LENDINGAR
Tvennt fer þó ekki hjá að
maður reki augun í strax, ef
komið er nú úr einhverri annarri
vesturevrópskri höfuðborg til
Reykjavfkur — einu má gilda
hvort það er París eða Luxem-
bourg: í fyrsta lagi hvað íslend-
íngar eru klæddir sniðljótum og
höldalegum fötum, hilt hvað þeir
eru ílla klipptir. Þótt maður dirf-
ist ekki að bera íslendínga saman
við suðurlandabúa, til dæmis
ítali, sem yndisþokkinn er inn-
borinn og glæsileikinn liggur í
blóðinu, þá hafa íslendíngar lak-
ar, þótt ekki sé leingra farið en að
líkja þeim við norðmenn og
þjóðverja, sem annars em einna
kauðalegastar þjóðir í útgangi af
öllum evrópuþjóðum fyrir vest-
an Rússland.
Af íslensku menníngarástandi,
1925.
MATREIÐSLA
A FISKI
Altíeinu er vaxin upp kynslóð
sem að vísu heldur áfram að
herða skreið, en hefurekki leing-
ur hugmynd um hvemig á að
matreiða hana. Fiskurinn er bar-
inn laungu áður en ætlast er til að
hans sé neytt, og þegar búið er að
berja hann í mél og mask er hann
vafður gagnsæjum sellófanum-
búðum og geymdur vikum eða
mánuðum saman í upphitaðri
verslunarbúð, og jafnvel látin
skína á hann sól. Þegar hann er
borinn á borð er lítil matarfurða í
honum leingur; hann er einna
áþekkastur uppþornaðri fúa-
spýtu molnaðri, vottar ekki fyrir
fisklykt af honum, því síður fisk-
bragði, aðeins einhverri tegund
ólyktar og óbragðs; slík vara er í
hæsta lagi eldismatur.
Aflægisháttur, 1954,
SÓÐASKAPUR
Auðvitað em íslendíngar sóð-
ar; eingum manni með fullu viti
gæti komið til hugar að bera á
móti því.
Um þrifnaö á islandi, 1928
ivjalaferla-
LYSINGAR I.ÍS-
LENDl NGASOG-
UM
Ég fyrir mitt leyti hef ekki haft
öllu óskemtilegra rit milli handa
en Heimskrínglu eftir Snorra
Sturluson. Mér finst miklu sögu-
legri reyfarinn um Alfred Dreyf-
us en hinar skráþurm málaferla-
lýsingar í Islendíngasögunum,
að minsta kosti illskárra að lesa
blaðagreinar um heimsstyrjöld-
ina en frásagnir um skæmr sem
hafa átt að gerast hér uppi á ís-
landi fyrir þúsund árum, milli
riddara.
Heiman ekfór, 1924.
Bakkelsi
Smámsaman hefur sveitafólk
orðið svo fínt að því þykir stappa
nærri ruddaskap að bjóða ókunn-
ugu fólki venjulegan mat. Bænd-
ur gera sér í hugarlund að svo-
nefnt „fínt fólk“ nærist einvörð-
úngu á bakkelsi. Þessi fæðuteg-
und var leingi búin til úr hveiti
undanrennu makaríni hvítasyrkri
og stundum einhverskonar púlv-
eri sem gerði þetta gult í sárið;
oft var látin í það einhver sæt-
mulla eða rúsínur þegar best Iét,
og einhverskonar apótekara-
dropar sem vom þefjaðir af
handsápu.
(slendíngaspjall, 1967.
Drykkju-
SKAPUR
HESTAMANNA
Nú höfum við hestamannafé-
lög sem sumir kalla hrossakval-
arafélög. Það er ömurleg sjón að
sjá íslenskan drykkjuaumingja
skæla undir sér hest, að minsta-
kosti sjón sem hvergi sést á jarð-
ríki annarstaðar en hér.
Ádýradag, 1973.
„VAÐMÁLS-
HQMLUR“ PER-
SONULEIKANS
Daglegt látæði íslendíngsins
er venjulegast dauft, stirt og
óákveðið, einsog væri allur lík-
aminn í ósýnilegum hömlum.
Einn af vinum mínum hefur sagt
að íslendíngar væm ekki komnir
úr „vaðmálshömlunum"; per-
sónuleikann skortir lipurð og
mýkt; þó fer sjaldan verr en þeg-
ar íslendíngar ætla að dylja hið
eðlislæga uppburðarleysi sitt,
því þá verða þeir venjulega uppi-
vöðslusamir og framir.
Af íslensku menníngarástandi,
1925.
STJÓRNMÁLA-
UMRÆDUR
Stjómmálaumræður hér eru
oftastnær einna líkastar og þegar
hundur er að elta hrafn, en slíkt
er einna saklausust skemtun á
jörðu, hefur víst aldrei komið
fyrir í dýrafræðinni að hundur
hafi náð hrafni.
Málfræöilegur ráöunautur handa
dagblööunum, 1950.
FYLLIRJÚTAR
OG IÞR.OTTA-
MOT
A sumrin fara daglega heilar
lestir af bifreiðum til Þíngvalla,
fermdar fyllirútum, aðallega
úngum mönnum sem vilja kom-
ast á gras af því að þar er þægi-
legra að velta en á malbikinu.
Þegar haldin em íþróttamót eða
útiskemtanir í nærsveitum
Reykjavíkur em ævinlega fluttir
þángað samskonar bifreiðafarm-
ar úr bænum og brennivínsbrjál-
æðið setur fyrst og fremst svip
sinn á mannfagnaðinn, eða að
minstakosti rænir hann allri gleði
og meingar þá sveitasælu sem
helst mætti virðast eftirsóknar-
efni bæarbúans við slík tækifæri.
Af íslensku menníngarástandi,
1925.
JH REINLÆTI
ISLENDINGA
A þessari öld hafa íslendíngar
þó komist svo lángt í hreinlæti að
þeir em yfirleitt famir að nudda á
sér andlitið upp úr vatni einu
sinni á dag. Hitt er svo fágæt
undantekníng að íslendíngur hafi
þá fágætu reglu að þvo sér um
líkamann, enda em baðker sjald-
sénir gripir á Islandi, og fátt þyk-
ir útlendum ferðamönnum eftir-
minnilegra þaðan en það dæma-
lausa fyrirkomulag að fram til
þessa hafa ekki verið til einfold-
ustu baðáhöld í neinu íslensku
gistihúsi.
Um þrifnað á íslandi, 1928
Íslensk
STJORNM AL
Sérhver íslendíngur er jafn-
góður fyrir hvaða íslendíngi öðr-
um sem er, einsog allar sálir em
jafngóðar fyrir guði samkvæmt
kristindóminum. Ef þetta sjónar-
mið réði í heiminum þyrfti
mannkynið aungvan kristindóm
og ekki stjórnmál heldur, enda
eru stjómmál á íslandi einsog
sandkassavöllur, orðljót og há-
vær, en með öllu meinlaus; þeg-
ar best lætur eins og akademísk-
ur málfundaklúbbur. Það hefur
ekki verið drepinn maður útaf
stjómmálum á Islandi síðan á
sextándu öld. Betur að fleiri lönd
gætu stært sig af slíku.
(slendíngaspjall, 1967.
Dramatískt
RIS ISLEND-
INGA
Það er í Íslendíngnum ákveðið
dramatískt ris, sem á í seiin rætur
sínar í hinu hrikalega landi hans
og fáránlegu lífsbaráttu. I örlög-
um hins smæsta manns er æfin-
lega eitthvað stórbrotið og yfir-
dímensjónerað; maður sem er
svo lítill bógur, að einginn tekur
eftir honum, getur hæglega verið
sifji einhverra gífurlegra náttúm-
krafta og voða, uppalinn í samfé-
lagi við ótrúlegustu hörmúngar.
Þessvegna er þjóðlífið líka
ótæmandi skáldskaparefni hvar
sem maður grípur niður, lífið
allsstaðar jafn stórfeinglegt,
sögulegt og frámunalegt. Omur-
legar sögur sem ganga yfir öll
skynsamleg takmörk eru al-
geingar, sömuleiðis skopsögur,
sem nálgast geðveiki.
Dagbókarfærsla, 1936.
ILL meðferð
ASKEPNUM
Ég held þegar grant er skoðað,
að orsök illrar meðferðar á
skepnum á Islandi sé ekki sú að
við séurn að eðlisfari grimmari
og guðlausari en aðrir menn,
heldur hin að við höfuni lifað
mestalla þjóðarævi okkar við al-
mennan skort á vanalegum lífs-
gæðum, sem einnegin hlaut yfir
dýr þau að gánga sem deildu hér
kjömm með okkur. Það er rök-
rétt að húsdýr okkar þyldu sama
harðrétti og við sjálfir urðum að
búa við. Segja má að kotabú-
skapur, eða réttara sagt óarðbær
smábúskapur, sé sama og ill
meðferð á skepnum; enda hefur
Efnahagsbandalag Evrópu lýst
slíkan búskap í bann og gefið út
reglur um lágmarksstærð búa til
þess að hægt sé að gera svo vel
við kvikfénað að búskapur geti
orðið ekki aðeins samkepnis-
hæfur heldur einnig arðbær.
Ádýradag, 1973.
ÍSLENSK
HUGSUN
Íslendíngurinn er að náttúm-
fari seinn að hugsa, og það kost-
ar hann erfiðismuni að segja,
þótt ekki sé nema ómerkilega at-
hugasemd um daginn og veg-
inn.“
Af íslensku menníngarástandi,
1925.
Tennur
Oft hefur það haldið fyrir mér
vöku hvílík feikna áhrif hinnar
almennu tannskemdir hljóta að
hafa á íslenskt þjóðlíf yfirleitt, -
ekki aðeins á almenna líðan
þjóðarinnar, heldur einnig opin-
ber mál og stjómarfar.
Um þrifnaö á (slandi, 1928
Jafnvægi
EINOKUN AR
Það er íslensku þjóðfélagi
mótstætt, möo antisósíalt athæfi,
ef einhver skarar frammúr öðr-
um í orði eða verki. Fyrir slíkum
manni verða allir að gæta sín.
Jafnvægi þessa litla samfélags
getur raskast ef einhver nær
betra árángri en alment gerist á
einhverju sviði, tam. ef í ein-
hverri grein er búin til eða boðin
fram betri vara en samfélag okk-
tu- er þess umkomið að framleiða
alment. Til þess að koma í veg
fýrir þetta höfum við í samræmi
við foma erfðavenju í landinu
innleitt einokun á ýmsum svið-
um bæði í verslun og starf-
rækslu.
Íslendíngaspjall, 1967.
Ofvqxtur
PERSONUEIN-
KENNA
Ofvöxtur persónueinkenna á
sína paradís í hálfsiðuðum lönd-
um. Hjá okkur Islendíngum, sem
stöndum um margt á siðmenn-
íngarstigi Rússa, eru ofvaxin
persónueinkenni næsta algeing,
og eignast ekki síður en með
Rússum blífanlegan samastað í
listunum, að minsta kosti í bók-
mentunum. I löndum þar sem
siðmenníngin er mjög útbreidd
og tiltölulega jafn-útbreidd,
ósjaldan á kosmað sjálfrar menn-
íngarinnar, verða menn hver öðr-
um líkir, og ofvaxin persónuein-
kenni sjaldgæf svo að almenn-
íngur lítur ósjálfrátt á slíkar
manngerðir sem kleppsmat og
stendur stuggur af þeim. Sið-
menníng hefur ekki rúm fyrir
hina ópkendu, ofstækisfullu
áherslu sem einstaklíngur siðlít-
ils þjóðfélags leggur f persónu
sína, orð og gerðir.“
Gerska ævintýriö, 1938.
„STEMNJNGA-
delerium“
Ég hef hvergi á byggðu bóli
orðið var við annað eins stemn-
ínga-deleríum og íReykjavík, og
þekt skáld sem staðnæmdust við
annaðhvert sund í Skuggahverf-
inu til þess að komast í stemn-
íngu útafEsjunni.
Menníngarmál, 1925.
OSTAR
Öll næsm lönd í kríngum okk-
ur hafa á boðstólum venjuleg al-
þjóðleg merki dýrindisosta en í
þessu mjólkurlandi íslandi fást
aungvir ostar sem menn kannast
við og íslendíngar sem unna
þessari fæðutegund verða að
ferðast í önnur lönd til að kaupa
sér venjulega máltíð með osti. Sá
ostur sem verið er að reyna að
búa til hér virðist vera unninn úr
gúmmí. Húsmóðir sem var ný-
flutt heim frá útlöndum hefur
sagt mér að hún hafi farið inní
ostaverslun og spurt eftir nokkr-
uni þektum merkjum af osti sem
fást í öllum öðrum löndum:
Gruyére, Emmentaler, Cam-
embert, Gorgonzola osfrv.
Þá var svarað í búðinni: Við
eigum bara skorpulausan ost og
30% ost.
Íslendíngaspjall, 1967.
AFENGIS-
VERSLUN RIK-
ISINS
Hér á íslandi ímyndar löggjaf-
inn sér áfeingi að því er virðist
einvörðúngu sem meðal til að
fara á fyllirí. I vfnverslun á Is-
landi fæst til dæmis sjaldnast
nokkurt þekt eða viðurkent vín-
merki eftir smekk manna sem
hafa vínmenníngu, Áfeingis-
verslun Islands virðist miðuð
eingaungu við vínsmekklausa
alkóhólista, sem er sama hvað
þeir drekka, bara ef þeir verða
fullir.
Vegir og viskí, 1952.
SVERRIR HER-
MANNSSON OG
ZETAN
Má ég spyrja háttvirtan fyrsta
sjálfkjörinn setufræðíng og etý-
mólóg Sverri Hermannsson: úr
hverju mynduðust orðin hundur
og köttur? Og hvemig og úr
hverju er myndað orð einsog
seta? Og hver er upprunaleg
mynd orðsins fífl? Og umfram
alt, hver væri bættari þó hann
vissi þetta?
Nýtt setumannaævintýri, 1977.
ALLSNÆGTIR
SOVETRIKJ-
ANNA
En meðan forstjómarmenn
auðvaldsins láta sporðdreka
stríðsæsínganna gánga á skrokki
almenníngs í auðvaldslöndunum
seint og snemma, þá vex far-
sæld, öryggi og velmegun í ríkj-
um sósíalista, sem best má sjá í
hinu elsta þessara ríkja, sem á
þijátíu og fimm ára afmæli í dag:
þar rís hvert stórvirkið öðm
meira á gmndvelli friðarins til að
skapa þjóðinni alsnægtir og
hamíngju.
Sósíalisminn er siöalögmál mann-
kynsins, 1952.
RÖK, FYNDNI,
TITTLINGA-
SKITUR OG IS-
LENDINGAR
Því hefur verið haldið fram að
íslendíngar beygi sig lítt fyrir
skynsamlegum rökum. fjár-
munarökum varla heldur, og þó
enn síður íyrir rökum trúarinnar.
en leysi vandræði sín með því að
stunda orðheingilshátt og deila
um titlíngaskít sem ekki kemur
málinu við; en verði skelfíngu
lostnir og setji hljóða hvenær
sem kornið er að kjama máls.
Afturámóti klífa þeir þrítugan
hamarinn til að verða við bænar-
stað vina og frænda, enda mundi
landsbygð á íslandi hafa lagst
niður fyrir mörgum öldum ef
eigi væri svo. Þó er ein röksemd
sem íslendíngar eru fúsir að hlíta
þegar alt um þrýtur en það er
fyndni, má vera aulafýndni. Við
hlægilega lygisögu mýkist þjóð-
félagið og fer að Ijóma upp; jarð-