Pressan - 01.10.1992, Blaðsíða 19

FIMMTUDAGUR PRESSAN 1. OKTÓBER 1992
19
E R L E N T
Efnahagsundrið
sem var í plati
Fyrir nokkrum árum var almennt talað lofsamlega um ítalska efnahagsundrið. Ítalía væri komin í
hóp stórvelda sem takandi væri mark á. Það reyndist della. Vegna óstjórnar og spillingar er Ítalía
nánast gjaldþrota. Stjórnmálaflokkar vaka yfir öllum matarholum og lama allt frumkvæði. Kannski
þarf evrópska yfirstjórn til að neyða ítali til að taka sér tak?
Árið 1987 var mikið fjölyrt um
efnahagsundrið sem hefði átt sér
stað í Italíu. Bettino Craxi, for-
sætisráðherra og leiðtoga flokks
sósíalista, var mjög umhugað um
að það spyrðist út að hann hefði
unnið bug á verðbólgunni, styrkt
fjárhag ríkisins og aukið hróður
Itala út á við. Áður hefðu þeir ver-
ið kunnir fyrir glundroða í efna-
hags- og stjórnmálum; nú væri
Ítalía ábyrgt og öflugt land. f
ítölskum fjölmiðlum var mikið
rætt og ritað um „il sorpasso“;
kannski er hægt að kalla það
framúraksturinn. I því fólst að
Ítalía væri í fimmta sæti í röð
efnahagsstórvelda heimsins, á eft-
ir Bandaríkjunum, Japan, Þýska-
landi og Frakklandi, en hún hefði
farið ffam úr Bretum. Bretar urðu
eðlilega mjög áhyggjufullir og
upphófu mikil samanburðarfræði
milli fjármálanna á ftalíu og
heima fyrir.
Á Ítalíu hafa stjórnmálaflokkar
og stórkapítalistar fjölmiðlana á
snærum sínum. Þeir eru gjarnan
notaðir til að veija hagsmuni eða
boða viðhorf stjórnmálaflokka.
Þar er semsagt ekki alltaf hægt að
búast við nákvæmum eða óvil-
höllum fréttaflutningi. En erlendir
fjölmiðlar bjuggu ekki við slíkan
þrýsting. Samt ruku þeir flestir
upp til handa og fóta og slógu
ítalska efnahagsundrinu upp í
fréttatímum og á forsíðum. Inter-
national Business Week skrifaði
um „Nýja endurreisn á Ítalíu“,
L’Express í Frakklandi og Neivs-
week í Bandaríkjunum skrifuðu
um kraftaverkamenn á borð við
Gianni Agnelli hjá Fiat, fjölmiðla-
kónginn Silvio Berlusconi og
tískustjórann Luciano Benetton,
sem hefðu breytt Ítalíu í öflugt
efhahagsvirki.
í blaðagreinum voru ýmsar til-
gátur á lofti. Ein var sú að veikar
ríkisstjórnir, sem flestum virtist
hálfgert þjóðarmein á Ítalíu, væru
í raun dulbúin blessun. Þær hefðu
nefnilega leyft hinu nafntogaða
„neðanjarðarhagkerfi" landsins
að blómstra — það væri nú orðið
einn helsti styrkur þess.
ER ÍTALIAI' RAUN GJALD-
ÞROTA?
Ef menn hefðu staldrað við
hefði varla verið svo flókið að sjá
hvað hafði í rauninni gerst: Lægra
olíuverð og hagstæð gengisskrán-
ing hafði aukið svigrúm ítala,
þetta var ekki annað en stund
milli stríða. Með ótæpilegum op-
inberum útgjöldum höfðu ftalir
náð að fleyta sér yfir hæðir og
lægðir í heimsbúskapnum. Afleið-
ingin varð sú að skuldir ríkisins
voru næstum 100 prósent af þjóð-
arframleiðslu.
Og aðeins fimm árum síðar er
þessi glansmynd í molum. Raun-
veruleikinn er allur annar.
Kannski er dæmigert fyrir
ástandið hneykslismál sem bloss-
aði upp í Mílanó í vor. Það kom á
daginn að kaupsýslumenn og
stjórnmálamenn úr öllum stóru
flokkunun höfðu þegið mútufé til
að liðka fyrir ýmsum fram-
kvæmdum. Versta útreið fékk þó
sósíalistaflokkur Craxis, sem
stjómaði borginni síðustu 15 árin.
Craxi varð að gefa upp á bátinn
fyrirætlanir um að verða forsætis-
ráðherra í annað sinn eða jafhvel
forseti. Honum og fólki hans hef-
ur meira að segja verið líkt við Ce-
mtses'cu-fjölskylduna í Rúmeníu,
enda voru ýmsir nánustu sam-
starfsmenn hans, sonur hans og
mágur viðriðnir málið.
Italía er aftur komin í sitt gamla
hlutverk, sem eitt veikasta og
óstöðugasta ríki álfunnar. Sumir
hagfræðingar telja að landið sé í
raun gjaldþrota. Árið 1991 voru
erlendar skuldir Ítalíu 1.470 tril-
ljón lírur eða 104 prósent af þjóð-
arframleiðslu. Miðað við höfða-
tölu eru það tvöfaldar skuldir
Bandaríkjamanna, sem eru þó
engar liðleskjur í skuldasöfnun.
Til að uppfylla ákvæði Maastricht-
samningsins um Evrópusamruna
má fjárlagahalli á Ítalíu ekki vera
meiri en 3 prósent af þjóðarfram-
leiðslu 1992, heildarskuldirnar
ekki meiri en 60 prósent og verð-
bólgan ekki nema 1,5 prósentum
hærri en í því Evrópubandalags-
ríki þar sem hún er lægst. Svona-
lagað rætist ekki nema í drauma-
landinu.
ftalskur iðnaður hefur að
sönnu þurft að glíma við erfið
vandamál á borð við dýrt vinnuafl
og litla endumýjun en hann hefur
líka notið mikilla forréttinda.
Hann hefur verið verndaður fyrir
erlendri samkeppni af innflutn-
ingskvótum og háu hlutfalli virð-
isaukaskatts. Itölskum íyrirtækj-
um var frjálst að keppa á erlend-
um mörkuðum, en á heimamark-
aði gnæfði utan um þau eins kon-
ar miðaldaborg. Þar fyrir innan
máttu útlendingar ekki taka þátt.
En nú fyrirskipar Evrópu-
bandalagið að slíkir múrar séu
teknir niður. Sökum þess hafa
stórfyrirtæki á borð við Olivetti og
Pirelli strax lent í vandræðum, en
verst hefur þó ástandið verið hjá
Fiat, þeirri risastóru bílaverk-
smiðju. Á aðeins fjórum árum
hefur markaðshlutdeild Fiat
heima minnkað úr 60 prósentum í
43 prósent.
ALLTUMFAÐMANDIFLOKKS-
RÆÐI
Vandamálin á Italíu eru ekki ný
af nálinni. Ein kenningin er sú að
þau hafi byrjað fyrir löngu, fyrir
svona 50 ríkisstjórnum. Eftir
stríðið bjuggu stjórnmálaflokk-
arnir ítölsku til nýjar leikreglur. Af
völdum þeirra er kerfið nú að
hruni komið. Alltof margir stjórn-
málaflokkar gátu fengið menn
kosna á þing. Afleiðingin varð sú
að ríkisstjórnir voru nær undan-
tekningarlaust veikar. Tómarúm-
ið sem myndaðist fylltu stjórn-
málaflokkamir sem þöndust út og
náðu völdum yfir öllum helstu
stofnunum þjóðfélagsins. Á
ítölsku hefur þetta verið kallað
„partiticrazia" eða einfaldlega
flokksræði.
Ólíkt því sem þekkist í öðrum
vestrænum lýðræðisríkjum hefur
mikið til sama ríkisstjómin verið
við völd á Ítalíu allar götur síðan
1948, þótt að forminu til hafi þær
verið nær óteljandi. f næstum
fimmtíu ár hafa kristilegir demó-
kratar notið aðstoðar sósíalista-
flokksins, sósíaldemókrata, ffjáls-
lyndra og lýðveldissinna við að
viðhalda þessij hárnákvæma
valdajafnvsegi.
Opinberi geirinn hefur alltaf
verið ákaflega stór á Ítalíu og hon-
um skiptu flokkarnir bróðurlega á
milli sín; ríkisbönkum, stórfyrir-
tækjum í eigu ríkisins, sjónvarps-
og útvarpsstöðinni RAI, háskól-
um, sjúkrahúsum og menning-
arstofnunum á borð við Scala-
óperuna, Feneyjatvíæringinn,
ólympíunefndina og íþróttasam-
böndin.
Þetta fyrirkomulag hefur geng-
ið undir nafninu „sottogoverno“,
sem þýðir hin ríkisstjórnin eða
undir-ríkisstjómin. Það felur í sér
að störfum, háum og lágum, er
deilt milli flokkanna, hlutfallslega
eftir stærð, samkvæmt kerfi sem
kallast „lottizzazione" eða einfald-
lega úthlutunin. Á hverju þrepi
stjórnkerfísins hafa flokkarnir
álcveðinn fjölda stöðugilda í sam-
ræmi við úrslit síðustu kosninga.
Þetta á jafnt við um bankastjóra
og dyraverði, stjórnarformenn og
undirtyllur.
Við myndun ríkisstjórna hafa
menn ekki gleymt hinu alltum-
faðmandi „lottizzazione" og regl-
um þess, sem eru varðveittar I
bæklingi sem gengur undir heit-
inu „manuale Cencelli", en hann
er kenndur við einn þingmann
kristilegra demókrata. I kringum
1950 bjó hann til mælistiku sem
ákvarðar vægi hverrar stöðu í rík-
isstjórn og þar í grennd. Þar eru
engir undanþegnir, hvorki vold-
ugustu ráðherrar né aumustu að-
stoðarráðherrar.
FÁHEYRÐ SPILLING
Þetta kerfi teygir sig út um alla
anga þjóðlífsins. Dyggum flokks-
mönnum, eða kannski pólitískum
varðhundum, er ætlað að
stjórna því
hverjir
verkefni
við stór-
fram-
kvæmdir, þeir útdeila lánsfé og
sýsla með stöðuhækkanir og eftir-
launasjóði. Þeir ákveða hverjir
hljóta styrki eða skattfríðindi.
Lokatilgangur þessa ferlis er að
treysta völd hvers flokks og for-
manns hans, beita þeim áhrifum
sem í kerfinu felast til að tryggja
kjörfylgi og kannski auka það.
Það er næstum óhugsandi að
komast í góða stöðu hjá ríkinu eða
fyrirtæki sem því tengist án þess
að tilheyra stjórnmálaflokki. Líkt
og var undir stjórn fasista hafa
ótal ftalir neyðst til að gerast
flokksmenn, í þeim tilgangi ein-
um að tryggja lífsa'fkomu sína.
Þannig má í raun segja að ftölum
hafi verið meinað að njóta borg-
aralegra réttinda sinna. Afstaða
þeirra til stjórnmálaflokkanna er
nánast eins og milli bænda og að-
alsmanna á lénstímanum. Menn
komast ekki áfram fyrir eigin
verðleika, heldur þiggja þeir upp-
hefð sína að ofan, frá flokknum.
Og flokkurinn getur tekið affur
burt það sem hann gaf.
„Lottizzazione“-kerfið og van-
hæfiii opinbera geirans gátu af sér
slíka spillingu að annað eins þekk-
ist varla í heiminum. „Bustarella“
þýðir einfaldlega umslag. En í
daglegu tali felur það í sér að um-
slagið hefur að geyma smávegis
mútur. Þær hafa lengi verið nauð-
synlegar til að herða á skrifræðis-
bákninu, jafnvel til að fá tíman-
lega einfalda hluti eins og nýtt
ökuskírteini. „Tangenti“ er nafnið
á stórfelldari mútum, án þeirra er
ekki hægt að tryggja sér að hreppa
opinbert útboð.
Samkvæmt Antonio Di Pietro,
sem er saksóknari í hneykslismál-
inu mikla í Mílanó, er líkt og þegj-
andi samkomulag um það í land-
inu að „tangente" hljóði upp á 10
prósent af heildarverðmæti út-
boðs. Ef verktakar eru ekki reiðu-
búnir að beygja sig undir þetta
hafa þeir enga von um að fá verk.
Stærsta dæmi um spillingu,
svik og fjáraustur úr opinberum
sjóðum sem menn þekkja til var
enduruppbygging í héruðunum
Campaniu og Basilicata á Suður-
Ítalíu effir jarðskjálfta 1980. Á 11
árum hefur ríkisstjórnin eytt slík-
um fjármunum þar að það myndi
nægja til að byggja þrenn Ermar-
sundsgöng. Félagsfræðingur sem
rannsakaði þessar framkvæmdir
skrifaði að siðleysið hefði náð slík-
um hæðum og væri svo útbreitt
að það hefði lfldega valdið óbæt-
anlegum skaða á siðgæðisvitund
íbúanna á svæðinu.
BJARGAREB ÍTÖLUM?
Allt er á sömu bókina lært. Ef
menn hafa þetta í huga kemur
varla á óvart að járnbrautirnar á
Ítalíu hafa tvöfalt fleiri starfsmenn
á hvern kflómetra en járnbraut-
irnar í Frakklandi. Póstþjónustan
er sú seinlegasta í Evrópu. Og allar
tilraunir til að hafa hemil á rflcisút-
gjöldum eru dæmdar til að mis-
takast, landið sekkur æ dýpra í
skuldafenið.
Það er varla furða þótt ítalir séu
búnir að missa endanlega trú á
ríkisvaldinu, stjórnmálaflokkun-
um eða möguleikanum á að þjóð-
in geti einhvern tíma borðið höf-
uðið hátt sem fullgildur meðlimur
í nánu samstarfi Evrópuþjóða.
Menn hafa litla trú á að hægt sé að
lappa upp á gamla kerfið; eina
ráðið virðist vera að kasta því fyrir
róða og byrja upp á nýtt. f þessu
er samt ákveðin þversögn. ítalir
formæla stjórnmálaflokkunum,
en þegar á hólminn kemur er það
þeim ekki á móti skapi efþeir geta
notað þá til að komast áfram í líf-
inu. Þeir heimta að komið sé á röð
og reglu, en sjálfir umgangast þeir
lögin af mátulegri virðingu.
Því er kannski ekki furða
hversu hlynntir ftalir eru samein-
aðri Evrópu. Von þeirra er sú að
evrópsk yfirstjóm muni neyða þá
til þeirra umbóta sem ítalskar rflc-
isstjórnir hafa reynst ófærar um
og kæra sig kannski ekki heldur
um: Skera niður rfldsútgjöld, út-
rýma spillingu, bæta opinbera
þjónustu og kasta hinum ofvemd-
uðu risafyrirtækjum út í ólgusjó
samkeppni og ef til vill einkavæð-
ingar.
En málið er ekki svona einfalt.
Það hefur verið reiknað út að ef
Ítalía á að standast þau skilyrði
sem sett eru í Maastricht-samn-
ingnum gætu um 600 þúsund
manns misst vinnuna. Ekki er
ósennilegt að sú tala gæti orðið
allmiklu hærri.
En það er kannski ekki svo
hræðilegt í Ijósi þess að Ítalía er
stærsti innflytjandi Mercedes
Benz-bifreiða og kampavíns í
heiminum. Ennfremur — í
skýrslu sem birt var fyrir nokkr-
um árum kom í ljós að 54 prósent
starfsmanna á stjórnarskrifstofum
gegndu einhveiju öðru starfi lúca,
33 prósent notuðu skrifstofuna til
að selja einhverjar vörur og 27
prósent notuðu vinnustundirnar
til að reka önnur fýrirtæki.
Kannski þurfa ftalir einfaldlega
að taka ærlega til hendinni.

Drottningin bíður í biðrðð
Lýðveldisflokkurinn hefur unnið stórsigur í þingkosningum
á Bretlandi. Fjölskylda drottningar verður að láta af hendi
auðæfi sín og flytur ( subbulega bæjarblokk. Þar skortir allt:
J/ peninga, mat, hita og þægindi. Filippus prins leggst í þung-
lyndi og segist ekki ætla að standa upp úr rúminu fyrr en
hann deyr. Margrét prinsessa reynir að sníkja heimboð. Hinum
fjölskyldumeðlimunum gengur betur: Karl prins lætur hárið á sér
vaxa í fléttu og fæst við garðyrkju og félagsstörf. Diana prinsessa
grætur í fyrstu, en finnur sáluhjálp í búð sem selur notuð föt.
Anna prinsessa reynist afar raunsæ og dugleg og lærir á þvotta-
vél. Elísabet drottning á heldur ekki í vandræðum,
enda man hún ráðleggingar fóstru sem gætti
hennar í bernsku, bíður í biðröðum eftir aurum
frá félagsmálastofnun og prúttar við slátrara um
bein handa hundinum. Þetta er í megindráttum
söguefni nýrrar bókar eftir Sue Townsend, sem
skrifaði metsölubækurnar um piltinn Adrian
Mole. Þessari bók er líka spáð metsölu, hvernig
../ mætti annað vera? Selst ekki allt sem tengist
j skrípaleiknum kringum bresku hátignirnar?