Tíminn Sunnudagsblað - 15.04.1962, Blaðsíða 15

SVIPM YNDIR FRÁ
UÐNUM ÖLDUM
i.
Til er írönsk bók, sem heitir Eyja
viðrinanna, nálega fjögur hundruð
ára gömul. Þar segir frá furðufólki,
sem byggði óþekkta ey, en í raun-
inni er þetta dulbúin árás á kveifar-
lega hirðsið'i Hinriks III. í bók þess-
ari segir:
„íbúarnir snerta ekki kjötið með
höndunum, heldur bera það að,munni
sér með göfflum, halla sér um leið
fram á og teygja hálsinn yfir disk-
ana. Jafnvel grænmetið taka þeir á
gaffla sína, því að í þessu landi er
bannað að snerta mat með höndun-
um. Hversu illt sem þetta er við-
fangs, vilja þeir langtum heldur
snerta varir sínar með þessum yddu
forkum sínum en fingrum sjálfs sín“.
Þegar þetta var skrifað, voru gaffl-
ar alger nýjung við hirðina, og þess
var langt að bíða, að slík verkfæri
kæmust í notkun á Norðurlöndum.
Kristján IV. virðist fyrst hafa eign-
azt gaffal áxið 1621. Keypti hann
gripinn af frönskum manni og þótti
þetta svo merkilegt, að hann lét þess
getið í dagbók sinni. Þessir fyrstu
gafflar voru tvíálma. Á átjándu öld
bættist við þriðja álman, og hin
fjórða ekki fyrr en á nítjándu öld.
Fyrir daga gafflanna voru ekki disk-
ar settir fyrir hvern mann á veizlu-
borðum, heldur tréhlemmar eða
stórar kökur, er menn létu mat sinn
á. Þegar hefðarfólkið fór svo að setja
diska fyrir hvern mann í veizlum,
voru þeir fyrst úr tini, síðan nokkra
hríð úr rauðaviði, en brátt þótti elcki
annað hæfa hjá tiginbornu fólki en
silfurdiskar.
Fyrir daga hnífaparanna kom hver
maður með sinn hníf að matborðinu,
þótt í konungsveizlu væri. Þegar setzt
var að veizluborði, drógu gestirnir
upp kutann sinn, oft úr pyngjunni,
þar sem þeir varðveittu peninga sína.
Þegar matazt hafði verið, sleiktu
þeir hann vandlega og létu hann síð-
an aftur í pyngjuna. Sama gilti um
spæni.
Matnum stungu menn upp í sig
með fingrunum og þurrkuðu af sér
á dúknum, sem lafði niður af-diorð-
í'öndinni. Hjá hefðarfólki voru dúkar
ævinlega þrílitir, og liturinn á jaðr-
inum í samræmi við það, til hvers
hann var ætlaður.
Auðvitað giltu strangar reglur um
það, hversu menn skyldu haga sér
við matborð, ef þeiir vildu te.ljast
kunnandi mannasiði. Stundum voru
siðareglur þessar rímaðar, svo að þær
festust betur í minni. Hér er danskt
sýnishorn:
Tag Maden með Kniv og ej med
Hand,
skær með Kniv, bid ej med Tand,
æd af Munden, för Du monne
drikke.
tör dine Fingre, slik dem ikke.
Alltaf átti að afþakka, þó með lág-
um rómi, ef mönnum var boðið eitt-
hvað, sem þeir girntust. Þegar því
var þá haldið fastar að þeim, áttu
þeir að þekkjast boðið, en fara samt
hægt í sakirnar fyrst í stað. Því, sem
menn vildu ekki, skyldi aftur á móti
ekki hafnað berum orðum, heldur
farið undan í flæmingi.
Ekki þótti annað hæfa en að menn
föðmuðust og kysstust í góðu sam-
kvæmi og fullvissuðu hvor annan um
einlæga vináttu sína með margföld-
um þökkum fyrir síðast og skírskotun
til þess, að' menn vildu eiga hver
annan að, þótt síðar væri. Aftur á
móti var fyrirboðið, að menn berðu
hver annan beinum, og voru stund-
um gefin út um konungsbréf, svo af-
leit þóttu þess konar tiltæki. Ekki
mátti heldur fleygja beinum undir
borðið né láta þau aftur á kjötfatið.
Þeim átti að raða snoturlega á dúk-
inn.
Skólareglur frá þessum tímum
sýna hvort tveggja, á hvað áherzla
var lögð, og í hverju nemendur mis-
sáu sig helzt:
„Þá mátt ekki sleikja fingurna
með tungunni og ekki heldur þurrka
af þeim utan á þér. . . . Rektu ekki
þrjá fingur í einu niður í saltkerið.
. . . Ekki máttu rétta öðrum bita,
sem þú hefur bitið í, og það, sem þú
hefur bitið í, máttu ekki setja nið'ur
í ídýfuna. Forðast skaltu að reka
fingurna niður í hana“.
II.
Það segir sína sögu, að fyrr á öld-
um voru í dönskum lögum viðurlög
vig því að kæfa börn í svefni. Fólk
svaf margt í sama rúmi, og þá gat
hæglega svo atvikazt í þrengslunum,
að lítil börn köfnuðu.
Lengi framan af var þó látið
nægja, að fólk, sem slíkt henti, stæði
opinberar skriftir í kirkjunni, en í
byrjun seytjándu aldar þótti ekki
lengur við annað unað en að verald-
leg yfirvöld létu þetta til sín taka.
Var þá dauðarefsing lögð við, ef hin-
um sama manni yrði slíkt á tvívegis.
Virðist bak við þetta búa sá grunur,
að fólk létti með þessum hætti af
sér uppeldi barna, og vaila hefði
hent það sama mann tvisvar á æv-
inni að kæfa barn í rúmi óviljandi.
Og annaðhvort hefur verið mjög
þröngt í rúmunum eða slíkur grunur
haft við eitthváð að styðjast, því að
í Árósastifti einu dóu um miðbik
seytjándu aldar að jafnaði 38 börn
á ári með þessum hætti.
En margt er það fleira, sem vitnar
um þrengslin í rúmum. Danskur
maður, Hinrik Ranzau, skrifaði bók
með margs konar læknisráðum og
heilræðpm, sem hann ætlaði niðjum
sínum til leiðsögu. Eitt ráða hans er
það, að unglingar skuli liggja fyrri
hluta nætur á hægri hlið, en bylta
sér á hina vinstri, þegar mið er nótt.
Af þessu er að ráða, að svo þröngt
hafi verið í rúmunum, að heppilegt
hafi talizt að hafa á því fasta skipun,
hvenær fólk sneri sér við. Legunaut-
arnir hafa allir átt að gera þetta
samtímis.
í reglum iatínuskólans í Kaup-
mannahöfn var líka lagt bann við
því, að nemendur drægju að sér
sængina um nætur. Ef einn var of
aðgangsfrekur, hlaut annar að liggja
ber.
III.
Eitt af því, sem íslendingar áttu
við að stríða í torfbæjum sínum fyrr
á öldum, var músagangur. í hörðum
árum gerðust mýsnar stundum ærið
aðgangsfrekar. Kunnugt er, að þær
lágu stundum dauðar í skyrinu, sem
borið var á borð fyrir skólapilta í
Skálholti, og úr því að ekki var
hægt að verja skyrsáina þar fyrir
þeim, má nærri geta, hvernig verið
hefur á kotbæjum. í þjóðsögunum
er líka hermt frá galdramönnum,
sem gerðu músum svo magnaðan
seið, að þær hlupu í lestum úr híbýl-
um manna til staða, þar sem tortím-
ing beið þeirra. Þvílíkan galdur hefur
Vafalaust margan fýst að kunna.
Alþýða manna í nágrannalöndum
okkar gat átt þess von, að fleiri vá-
gestir en mýs gerðu þeim heimsókn-
ir. Til er frásaga um gamlan mann,
sem bjó í kofa í Torrild á A.-Jótlandi.
Vokuðu höggormar við rúmstokk hans
og skriðu upp um rúmstólpana, þeg-
ar honum var borinn matur. Fólk,
sem til hans kom, sá þá næra sig
með gamla manninum. Þótt hann
væri nálega blindur, vissi hann af
nærveru þeirra, og þegar talið var
leitt að þessum ógeðfelldu kvikind-
um, sagði hann aðeins, að bezt væri
að láta þá í friði — þeir gerðu sér
ekkert.
í Austur-Lygum bjuggu barnmörg
hjón, sem löngum unnu myrkranna
á milli í mógröfum eða annars stað-
Framhald á 190. síðu.
T I M I N N
SUNNUDAGSBLAÐ
183