Tíminn Sunnudagsblað - 14.06.1964, Blaðsíða 7

Haustið 1738 fór Jón Eiríksson
austur í Stöðvarfjörð til móðurbróð-
ur síns. Var þar fjóra vetur í heima-
skóla, en vann heima í Hólmi ó
sumrin. Lei'ð'ir hans lágu yfir jökul-
ár og fjallvegi, f vötnunum leyndust
sandkvikur í botni og oft bakkafyllir.
Götuslóðar tæpir í Almannaskarði,
sniðin brött við Gjána í Lónsheiði,
og Kambsskriður kvíðvænlegar, þar
sem hafið svarrar í gjögrum undir
björgum.
Löngu seinna leit hann um öxl:
„Svona varð ég strax á unga aldri
að ferðast, oftast aleinn, vor og haust
þann langa og vegna brattra fjalla
og stórvatna hættulega veg, en þar
með gafst mér á öndverðri ævi hent-
ugt tilefni að þekkja náðarríka vernd
guðs af eigin reynslu“.
Um heimaskólanámið sagði hann:
„Kennsla mín, einkum hjá móður
bróður mínum, framfór með slíkri
kostgæfni, sem ég fæ aldrei til hugs-
að án innilegustu þakklætistilfinn-
ingar.“
Síra Vigfús í Stöð var orðsnjall
ræðumaður og skáldmæltur. Jón Ei-
ríksson lét prenta ljóðakver eftir
hann, Barnaljóð. Hann hefur viljað
halda minningu móðurbróður sins á
loft, og sýna þakklætisvott fyrir
kennslustundirnar í Stöð.
Heilræðavísur síra Vigfúsar eiga
líka erindi við lesandann. Lögð hönd
á blað og valið af handahófi:
Ef þú hittir, sem oft kann vera,
blíðmálugan bakvaskara,
lát þú vel yfir hans vinalátum,
en set traustan lás á tungu þína.
Eitt er hið mesta meistarastykki,
ómissandi í öllum greinum.
Munninum haga mátulega.
Það er vandi að þegja og tala.
V.
Eftir dvölina í Stöð þótti Jón
Eiríksson hæfur til að hefja nám í
latínuskólanum í Skálholti. Þangað
lá Jió ekki greið leið.
I septembermánuði 1741 hafði síra
Vigfús sent línur til Jóns biskups
Árnasonar, meðal annarra erinda
minnzt á, að frænda sínum yrði veítt
skólavist á næsta ári. Svarbréf dag-
setur biskup í úthallandi marzmán
uði:
„Ekki kann ég að svara yður
neinu um piltinn Jón Eiríksson fyrr
en af alþingi, ef guð lofar, því ég
veit ekki, hvað margir muni dimit-
teraðir. Verið með öllum kærkomn-
um guði af hjarta befalaðir."
Leið svo og beið. Virtist hafa vaf-
izt fyrir, að guð lofaði biskupi „að
svara neinu um piltinn Jón Eiríks-
son.“ Fjárhagur foreldra hans var
óhægur, þau væntu þess, að hann
fengi að njóta ölmusugjafar í skól-
anum. En Jón biskup hafði kveðið
svo á, að allir námssveinar ættu að
Ijúka fullri meðgjöf á fyrsta vetri.
Kallaði reynsluár og kæmi í veg fyr-
ir, að styrkir yrðu veittir óverðugum
og hæfileikasnauðum.
Hólmshjón tóku til sinna ráða, rit-
uðu biskupi um komu piltsins til
skólans án meðgjafar. Loflegir vitn-
isburðir frá þeim, sem höfðu búið
hann undir lengra nám, áttu að eyða
öllum tvímælum um hæfni hans.
Haustið 1742 sendu þau drenginn
áleiðis til Skálholts. Svar biskups
hafa að vísu ekki borizt austur á
mýrar. Von þeirra sú: að þegar suð-
ur kæmi yrði hann ekki gerður aft-
urreka um svo langan veg kominn og
vetur á næsta leiti.
Á miðri leið mætti Jóni bréf frá
Skálholtsbiskupi. Það var brotið upp
og lesið í eftirvæntingu. Efni þess
reyndist skýrt og skorinort synjunar-
svar: Allar ölmusur sagðar gefnar.
Hér tjóaði ekkert að etja kapp og
halda lengra, biskupsdómur blífur.
Reiðskjóta vikið í götu og haldið
heim í Hólm.
Á öndverðu næsta ár fór Jón
biskup Árnason af þessum heimi.
Mál réðust svo, að Jón Eiríksson
komst i Skálholtsskóla um haustið,
naut að náfrænda sína, Einars Jóns-
sonar frá Hnappavöllum, heyrara í
Skálholti, síðan rektor.
Pilturinn frá Hólmi settist ofar-
lega í neðri bekk. Leið ekki á löngu,
unz hann ávann sér álit, enda lík-
legur til námsafreka. En ýmislegt
gekk úrskeiðis. Hvernig umhorfs var
í þessari menntastofnun þjóðarinnar,
verður bezt skýrt úr endurminning-
um Jóns Eiríkssonar:
„Þar á móti lá við sjálfa garða að
ég minn fyrra vetur í Skálholtsskóla,
ef ekki dæi útaf, þá þó — nálega
koðnaði upp af sulti og órækt, þar
vasapyngjan var helzt til lítthlaðin
til að ég gæti keypt mér það ég við-
þurfti ég og of fjarlægur foreldrum
mínum til að þau gætu hjálpað mér,
en skuldum vildi ég ekki safna. All-
ar viðgjörðir til fæðis og þjónustu
voru í sannleika svo, að gáfuvænleg-
um piltum var ei viðvært, þvi síður
að rétt væri af þeim betalningur
heimtaður þar fyrir, framar en kon-
ungleg boð tilstóðu. Það var dýr-
keypt nóg, að leggja þar við fjör sitt
og heilbrigði í sölurnar."
Undanfarandi ár hafði danskur
klerkur og menntafrömuður, Ludvig
Harboe, ferðazt um á landi hér, send
ur af stjórninni í Kaupmannahöfn
til að athuga íslenzk uppeldis- og
skólamál, hlýða á kennimenn og
kynnast guðskristni í safnaðarlífi.
Semja um þau efni greinargerð og
gera tillögur er verða mættu til úr-
bóta, þar sem miður fór en skyldi.
í fylgd Harboes á vísitasíuferðalag-
inu var íslenzkur skólamaður, Jón
Þorkelsson fyrrverandi skólameist-
ari í Skálholti, sá maður, sem átti
frumkvæði að því, að umræddar rann j
sóknir yrðu gerðar í landinu. j
Annan vetur Jóns Eirfkssonar 1 I
Skálholti stjórnaði Harboe latínu- j
skólanum. Hann lét ínnleiða nýjar
reglugerðir, gætti þar aukinnar nær-
færni í garð námssveina, aðbúnaður
batnaði, mataræði og þjónustubrögð.
Við miðsvetrarpróf hlaut Jón af-
bragðs einkunnir. Þessi fátæki bónda i
sonur hafði brotizt í gegn engum j
líkur. Hann var færður upp í bekkn- j
um, orðið efstur í röð, ef hann hefði i
setið þriðja árið í skólanum. En til |
þess kom ekki.
Á útmánuðum barst bréf sunnan j
úr Skálholti til hjónanna í Hólmi.
Bréfritarinn var sonurinn, sem
þreytti kappsamlega glímu við iær-
dómslistir. Hann hafði frá tíðindum
að segja:
Ludvig Harboe bauðst til að taka !
hann á heimili sitt, annast hann og !
sjá um mannan hans að öllu, koma
honum í háskólanám.
Fágætu og óvæntu kostaboði var
vitanlega ekki hafnað, heldur tekið
feginshugar, og var vel ráðið. Dómur
sögunnar er sá, að eitt mesta happa-
verkið, sem leiddi af komu Harboes
til íslands, væri það: „að
hann spandi utan með sér Jón Eiríks
son.“
Harboe steig á skipsfjöl í Hólm-
inum 9. dag ágústmánaðar 1745 og
sigldi af landi burt eftir fjögurra ára
dvöl. Honum fylgdi 17 ára gamall
íslenzkur námspiltur, sem hann
vænti mikils af.
Langafi íslendingsins, Jón siglinga
maður, hafði farið utan og leitað æv-
intýra í farmennsku hjá er-
lendri þjóð, unz útþráin kallaði hann
heim til íslands. Stendur þessi ungi
afkomandi hans ekki við borðstokk
kaupfarsins, sem byrinn færir frá
ströndinni? Hann ætlar að iðka lær-
dóm erlendis og afla sér frægðar og
frama. En hvenær mundi hann stíga
fæti aftur á ættjörðina?
Vindur fyllir voðir, skútan brunar
fram. Fjöll blána í fjarlægð. Svo er
haf og himinn í sjónhringnum. Ferða
langurinn á þiljum uppi er aðeins j
óharðnaður unglingur, sem á frá litlu j
að hverfa. En hvað er smátt, þegar j
tregi leitar í huga og brjóst?
*
T I M i N N — SUNNUDAGSBLAÐ
535