Tíminn Sunnudagsblað - 06.09.1964, Blaðsíða 2

HERMANN PÁLSSON
TVfíR DAGAR /
ÆVi SKÁLDS
i
Eitthvert fegursta trúarljóð ís-
iendinga að fornu var ort snemma
á þrettándu öld af skagfirzkum höfð-
ingja, Kolbeini Tumasyni á Víðimýri.
Ljóð þetta er varðveitt í Guðmundar
sögu Hólabiskups, og þar er þess get-
ið, að Kolbeinn hafi „kveðið“ það
hinn áttunda dag september árið
1208, daginn fyrir andlát sitt. Menn
hafa því þótzt fullvissir um aldur
4 ljóðsins og talið það vera andláts-
kvæði Kolbeins. Mér þykir þó af ýms-
um rökum sennilegra, að trúarljóðið
sé eldra og Kolbeinn hafi ekki ort
það jafnfeigum munni og gefið er
í skyn i Guðmundar sögu. Mér hefur
komið til hugar, að það kunni að
vera ort tæpum tveimur árum fyrr
eða hinn tuttugasta og annan sept-
ember 1206. Hins vegar er engin
ástæða til að efast um þá staðhæf-
ingu Guðmundar sögu, að skáldið
haii kveðið það eða þulið sér til hug-
arhægöar skömmu fyrir andlát sitt.
Ilér á eftir mun ég leitast við að
skýra upphaf og eðli hins forna trú-
arljóðs í samræmi við þær hugmynd-
ir, sem hér hefur verið drepið á
lauslega, og er það nokkuð á annan
veg en aðrir hafa talið.
2
Um og eftir aldamótin 1200 er
Kolbeinn Tumason í hópi voldugustu
höfðingja landsins og ber höfuð og
heröar yfir aðra bændur norðan
lands. Þegar kjósa þurfti nýjan bisk-
up eftir andlát Brands Sæmundsson-
ar árið 1201, er það Kolbeinn, sem
réð þar einn öllu, segir í Guðmund-
ar sögu biskups. Kolbeinn kom því
og til leiðar, að Guðmundur Arason
varð fyrir valinu. Þannig hagaði til,
að kona Kolbeins og .Guðmundur
voru bræðrabörn, og Kolbeinn mun
hafa talið, að hinn nýkjörni biskup
mundi láta hann njóta mágsemdar
og sýna honum auðsveipni. „Kol-
beinn vildi þvi kjósa Guðmund til
biskups, að hann þóttist þá ráða
meira, ef hann réði bæði leifemönn-
um og kennimönnum fyrir norðan
land.“
En Guðmundur Arason reyndist
iioibeini ekfei jafnþægur Ijár í þúfu
og tíl hafði verið ætlazt. Biskup neit-
aði að hlita afskiptasemi Kolbeins
um mál stóls og staðar, og brátt
sprettur upp misklið á .milli þeirra,
svo að fjandskapur óx af. Guðmund-
ur biskup kinokaði sér ekki við að
bannsetja Kolbein, þegar nokkur
misserí eru liðin frá kosningu hans,
og hvorugur þeirra vildi láta undan
hinum. Yfir þessa áhrifamiklu sögu
verður hlaupið að sinni, og vikið
fyrst að atburðum, sem gerðust á
Hélum haustið 1208. Biskup er heima
á staðnum, en Kolbeinn og samherjar
hans hafa dregið saman mikið lið
og ætla að biskupi. Hinn áttunda
september eru þeir Kolbeinn komn-
ir heim undir staðinn með hátt á
fjórða hundrað manns, og Guðmund-
ar saga bregður upp eftirfarandi
mynd af skáldinu þennan örlögríka
dag:
„Fyrir Maríumessu um kveldið var
hringt á staðnum öllum klukkum til
aftansöngs, og er svo frá sagt, að
þeir Kolbeinn heyrðu eigi klukkna-
hljóðið, þar er þeir voru í garðinum,
og er það litlu meira en ördrag frá
staðnum. Þá mælti Xolbeinn: „Reið-
ur er Guðmundur mágur minn nú,
er hann lætur eigi hringja að staðn-
um slíka hátíð, sem nú er í dag.“
Kolbeinn kvað vísur þessar um dag-
iitn áður en hann féll:
Heyr, himna smiður,
hvers skáldið biður:
Komi mjúk til mín
miskunnin þín.
Því heit eg á þig,
þú hefur skaptan mig. .
Eg em þrællinn þinn,
þú ert drottinn minn.
Guð, heit eg á þig,
að þú græðir mig.
Minnst þú, mildingur, mín.
Mest þurfum þín.
Ryð þú, röðla gramur,
ríklundur og framur,
hölds hverri sorg
úr hjartans borg.
Gæt, mildingur, mín
— mjög þurfum þín —•
helzt hverja stund
á hölda grund.
Sendu, mey'jar mögur,
málsefnin fögur
— öll er hjálp af þér —
í hjarta mér.“
Daginn eftir slær í bardaga n.ou'
liði Kolbeins og mönnum biskups,
þá fær Kolbeinn steinshögg í ennið,
og var það banasár hans. Höfuðskáld
Skagafjarðar lézt hinn níunda dag
september árið 1208, og héraðið
varð að bíða um langan aldur, unz
það eignaðist annað skáld, ;:em orti
jafnvel og hann.
3
Þótt höfundi Guðmundar sögu
liggi þungt hugur til Kolbeins fyrir
óhlýðni hans við biskup, þá leynir
sér ekki aðdáun hans á trúrækni
Kolbeins, og honum eigum við þaS
að þakka, að þetta fagra ljóð hefur
varðveitzt, ódauðleg nerla í íslenzk-
um bókmenntum að fornu og nýju.
í mynd þeirri, sem höfundur Guð-
mundar sögu hefur gert af Kolbeini
á feigðardægri hans, kennir nokk-
urra andstæðna. Kolbeinn heyrir
ekki í kirkjuklukkunum á Hólum,
og minnir slíkt á frásagnir af illum
mönnum, sem glötuðu hæfileikanum
að geta skynjað góða og fagra hluti.
(Allir kannast við söguna af Axlar-
Birni, sem var fyrirmunað að sjá tíl
sólar, og olli því illska hans.) En
á hinn bóginn er hið gullfagra og
einfalda trúartraust í orðum Kol-
beins sjálfs, sem beinir heitum bæn-
arorðum til drottins.
Ljóð Kolbeins er safn af bænar-
orðum, en þeim til stuðnings eru
trúarjátningar skáldsins. Segja má,
að bænirnar séu sex að tölu: komi
mjúk miskunn þín til mín, minnst
þú mín, ryð þú hverri sorg hölds úr
hjartaborg, gættu mín, <iendu máls-
efnin fögur í hjarta mér, ég heit á
þig, að þú græðir míg. Hins vegar
játar skáldið trú sína jafnhliða bæn-
unum, og þessum tveim þáttum er
slungið saman á listrænan og áhrifa-
mikinn hátt. Hér má lauslega minna
á ljóðlínuna: þú hefur skaptan mig,
sem er eins konar tilvísun til hinnar
almennu trúarjátningar: „Ég trúi á
guð föður almáttkan skapara him-
ins (sbr. himna smiður í kvæðinu)
og jarðar og allrar skepnu skapara."
Ávarpsorðin meyjar mögur eru einn-
ig valin með svipað í huga (fæddan
af Maríu mey). Næstsíðasta ljóðlín-
an „öll er hjálp af þér“ mínnir með-
al annars á forna hómilíu um trúar-
játninguna: „Sá trúir efalaust á guð,
er aUa hjálp og ærna þykist í guði
eiga," og einnig: „Jesús er hjálpari
á vora tungu, því að hann hjálpar
öllum sínum monnum.“
Skáldið velur guði sínum cinkunn-
ir, sem skera glöggt úr um samband
þeirra. Sjálfur kallar Kolbeinn síg
þræl hans, og heitið drottinn í sömu
»18
t í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ