Tíminn Sunnudagsblað - 06.09.1964, Blaðsíða 18

Þá Hamborgarar héldu land,
hörð var ekki tíðin grand.
Við þekkjum nöfn fæstra þeirra,
sem voru fótumtroðnir af kaup-
mannavaldinu, en upp skýtur þó
nöfnum tveggja manna, sem sviptir
voru aleigu sinni í kringum 1700
vegna viðskipta á Búðum. og var öðr-
um þeirra búin Brimarhólmsþrælkun
í þokkabót. Örlög þeirra Halls Þor-
steinssonar og Tómasar Konráðsson-
ar eru enn til vitnis um grimmd þá
og ranglæti, sem beitt var í nafni
laga og réttar.
Það virðist hafa verið siður að
minnsta kosti á tímabili, að kaup-
skip lægju úti á Búðavik í kauptíð-
inni, en á síðari hlula seytjándu ald-
ar var faríð að sigla inn á Búðaós,
þar sem látið var íalla undan þeim
um fjöru. Þessu fylgdi sá ókostur,
að ekki varð komizt í lagi, nema hátt
væri í. En aftur á móti voru skipin
óhult, er inn var komið.
Aðfaranótt 9. janúar árið 1799
gerðist afdrifaríkur atburður. Þá
gerði stórviðri mikið af suðvestri i
stærstan straum. Olli það stórkost-
legu sjávarflóði, og miklu tjóni víða
suðvestan iands. í Staðarsveit gekk
sjórinn sums staðar nálega fimmtán
hundruð föðmum iengra á land upp
en í öðrum stórstraumsflóðum, braut
fjölda skipa og gerði sumar jarðir
nálega af. Þar var þá kaupmaður
legast var þó, að Búðakaupstað tók
nálega af. Þar var þá kaupmaður
Hans fjjaltalín, er sjálfur mun raun-
ar hafa setið á Arnarstapa, og þótti
honum ekki viðlit að endurreisa kaup
staðinn á sama stað, svo mikið jarð-
rask hafði þar orðið. Var hann þá
fluttur vestur yfir ósinn í jaðar Búða
hrauns. Nú munu þess engín merki
sjást austan óssins, að þar hafi kaup-
staður verið í margar aldir, og þar
er nú engin byggð nema fiskeldis-
stöð Gísla Indriðasonar á bökkunum
við ósinn, þar sem hann hefur gert
allmikil lón og ætlar að ala matfisk
í nokkurs konar vatnagörðum.
Snemma á nítjándu öld gerðist
Guðmundur Guðmundsson verzlunar-
stjóri á Búðum, og eignaðíst hann
síðar verzlunina. Sveinn sonur hans
stýrði henni síðan lengi, og eru þeir
feðgar báðir nafnkunnir menn. Á
efstu dögum Guðmundar gerðist það,
að Hans A. Clausen, kaupmaður í
Óiafsvík, hóf einnig verzlun á Búð-
um og árið 1836 var reist þar stort
hús, sem kallað var Sandholtshús og
kennt við Árna Sandholt, mág Clau-
sens. Þetta hús stendur enn, þótt ná-
iega sé það orðið hundrað og þrjá-
tíu ára gamalt, og má heita, að það
eitt sé nú til vitnis um veg Búða á
fyrri tíð. Að sönnu er þar víða tóft-
arbrot og veggjaleifar uppi á bölum
og niðri í hraunbollum. og langir
grjótgarðar í hrauninu. en þessar
minjar um bændurna og þurrabúðar-
mennina á Búðum láta lítið yfir sér.
Um skeið var þó allmannmargt á
Búðum. Snæfellingar tóku snemma
að halda úti þilskipum, og munu þau
hafa verið þar um tuttugu á nesinu
laust fyrir miðja nítjándu öldina. En
langflest voru þessi skip eign kaup-
manna, og var það undir geðþótta
þeirra og gróðavonum komið, hve
lengi þeim var haldið úti. Svo fór
líka, að þessi útgerð koðnaði níður,
og árið 1865 var svo komið, að að-
eins eitt þilskip var gert út á Snæ-
fellsnesi. Þegar blómlegast var á
Búðum, stunduðu tíu skip þaðan há-
karlaveiðar, bæði sumar og vetur, en
sennilega hafa mörg þeirra verið op-
ín og líklega flest. En skútur voru
þar þó líka til. Þar var þá mikill
umbúnaður til lifrarbræðslu, og sér
þess jafnvel enn stað að nokkru. En
svo fór að halla undan fæti. Verzlun
Sveins Guðmundssonar komst í eigu
Clausens, útgérðin dróst saman,
Sveinn fluttist burt og loks lagði
Clausen verzlun sína niður árið 1889.
Síðan hefur staðurinn ekkí borið sitt
barr, þó reynt væri að halda þar uppi
verzlun og sjór væri enn stundaður
þar alllengi.
Nú er ekki meira umleikis á Búð-
um en svo, að þar er einn bóndabær
og veitingarekstri haldið uppi í Sand-
holtshúsinu gamla á sumrin. Kirkja
er þar og nokkuð suður frá bænum,
en ekki munu messur þar tíðar frem-
ur en í öðrum sveitakirkjum nú orð-
ið.
Aí því er dálítil saga, hvernig
kirkjan er komin á þann stað, sem
hún er á. Kona Guðmundar verzlun-
arstjóra Guðmundssonar hét Stein-
unn Sveinsdóttir. Eitt sinn, er hún
var ekkja orðin, var henni reikað
um túnið í góðu veðri, og settist hún
niður á bala og hallaði sér út af.
Rann henni í brjóst þarna á bal-
anum, og dreymir hana þá, að til
hennar komi maður og segi, að hér
eígi hún að reisa kirkju. Þetta gerði
Steinunn á sinn kostnað, og mun
henni hafa þótt kennivaldið áhugalít-
ið um kirkjubygginguna, því að í
hurðarhringinn lét hún grafa, að
kirkjan væri upp risin „án aðstoðar
hinna andlegu."
Ekki er Búðakirkja stórt hús, enda
fámenn sóknin, og kirkjugarður lítt
hirtur eins og víða annars staðar.
Einn minnisvarði er þar þó, er dreg-
ur að sér athygli gestsins. Þetta er
steinn, sem hefur verið hvelaður, og
er þar í andlitsmynd þess, sem í
gröfinni hvílir, Einars Magnússonar,
bónda frá Syðri-Knarrartungu í
Breiðuvík, föður bónda þess, er nú
býr á Búðum. Þessi minnisvarði er
verk þýzks tengdasonar Einars, Beck-
manns, er lengi starfaði hjá Ríkarði
Jónssyní myndhöggvara. Inni í kirkj-
unni eru líka prýðilegir tréskurðar-
gripir, sem Beckmann hefur gert
Óneitanlega er fagurt á Búðum.
Hraunið, ósarnir og iðjagrænt flat-
lendi Staðarsveitar gleðja augað, og
fjöllin að sveitarbaki eru rismikil og
tíguleg. Beint upp af Búðaósi steyp-
ist Bjarnarfoss fram af klettabrún,
og það er reisn yfir Mælifelli og Axl-
arhyrnu, sem standa vörð sinn hvoru
megin dalskorunnar, þar sem þjóð-
vegurinn liggur upp á Fróðárheíði.
f vestri skýtur Búðaklettur upp mosa
grónum kolli í miðju hrauninu, og
í fjarska gnæfir Snæfellsjökull, sem
kannski verður þó ekki jökull til
langframa, því að á honum virðast
ætla að sannast þau orð ritningar-
innar, sem Ebenezer Henderson vitn-
aði til, þegar hann fór um þessar
Gamla verzlunarhúsiS á BúSum er veitingahús og gististaður. (Ljósm.: J.H.).
834
T Í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ