Tíminn Sunnudagsblað - 21.08.1966, Blaðsíða 2

ERLINGUR GUÐMUNDSSON, GALTASTÖÐUM:
HRAKNINGAR VIÐ HVÍTÁ
Sem kunnugt er, þá er Hvítá 1
Arnessýslu mikið vatnsfall. Áður
eai brýr voru byggðar á ánni, var
hún ekki alltaf auðveld yfirferðar,
nema á ferju, og gat þó stundum
út af því borið að svo væri: Af
þessu leiddi að víða voru lögskip-
aðir ferjustaðir á ánni, og vitað
er það, að ekki var alltaf heigl-
um hent, að annast þessa flutn-
inga, sem líka á stundum urðu
nokkuð sögulegir. Ýmislegt af
þeim sögum og sögnum, hefur ver-
ið skráð annað ekki, og fellur það
nú óðum í gleymsku.
Einn er sá staður, sem minnzt
verður á hér í þessu sambandi,
en það er ferjustaðurinn, sem var
á ánni hjá Iðu, þar sem nú er
kominn rammger og falleg brú.
Fyrir rúmri öld gerðist þar lítil
saga, sem nokkuð er sérstök í
sinni röð.
Hún er í stuttu máli á þá leið,
að 20 manna hópur, varð svo hart
ieikinn í stórhríðarbyl á leið frá
ferjustaðnum að Skálholti, að engu
mátti muna að manntjón yrði, og
það sem meira er: Þetta gerðist
í annari viku júnímánaðar, nánar
tiltekið 8. júní 1851. Vel máx vera
að ýmsum þyki það ótrúlegt, að
þetta hafi átt sér stað á þessum
árstíma. Hvað sem um það er, þá
verður nánar að þessu vikið, og
færð fram þau rök, sem fyrir hendi
eru, þessu til sönnunar.
Um tíðarfarið þetta vor þ.e. 1851
segir Þorvaldur Thoroddsen svo
orðrétt í bók sinni, Árferði á ís-
landi í þúsund ár.:
„Góðviðri voru alla hörpu, en
síðustu daga maimánaðar gjörði
íkast með ofsaveðrum og fann-
komu, linnti því hreti ekki fyrr
en kom fram í miðjan- júnímánuð,
fennti þá sums staðar sauðfé eða
króknaði það sem úr ullu var kom-
ið.
Á Norðurlandi urðu fjárskað-
arnir enn meirí. Þar fennti fé
hundruðum saman og sums staðar
hesta. Lengra verður þetta ekki
rakið að sinni. Ætti þetta líka að
nægja til að sýna, að tíðarfar fyrri
hluta júnímánaðar þetta vor, hef-
ur verið mjög vont, og enn frem-
ur að það sem hér fer á eftir
hefuryið nokkuð að styðjast.
Fyrr á árum, þegar skipun
prestakalla var á annan veg en
) nú er, var 7 bæjurn sunnan
Hvítár gert að skyldu að sækja
kirkju að Skálholti. Þessir bæir
voru? Útverk, Fjall, Framnes, Ósa
bakki, Eiríksbakki, Helgastaðir og
Iða, síðast taldi bærinn er stutt-
an spöl frá ánni.
Oft og tíðum var það erfiðleik-
um bundið að sækja kirkju frá
þessum bæjum, sérstaklega þeim
sem lengst áttu að sækja. Þar við
bættist svo Hvítá, sá mikli farar-
tálmi. Að vetrinum gat áin verið
algerlega ófær yfirferðar dögum
saman og jafnvel að sumrinu líka
í stórfelldum vatnavöxtum. Nefna
mætti líka snjókomu í því sam-
bandi þótt sumar væri skráð á
almanakinu. En fólkið var kristið
á þeim árum og sótti kirkjuna
fast, þótt veður og færi væri ekki.
alltaf eins og bezt varð á kosið.
Þetta ár þ. e. 1851, var hvítasunr.a
8. júní. (samanber almanak frá
því ári). 28 manns af nefndum
bæjum fóru til kirkjunnar þennan
dag. Erfitt reyndist að ferja fólkið
yfir ána, sökum þess að norðan-
hvassviðri var á, dimmt í lofti,
og veðurhorfur ískyggilegar.
Höfðu sumir þá við orð, að bezt
væri að snúa til baka heim á leið,
aðrir voru því mótfallnir, réði það
úrslitum. Festi ferjumaður bát-
inn ofanmegin við ána, svo að
hann mætti vera til taks, þegar
komið væri aftur frá kirkjunni.
Því næst hraðaði fólkið ferð sinni
að Skálholti í vonum um að veð-
ur spilltist ekki svo mjög bráðlega.
En sú von brást. Fór þetta mjög
á aðra leið en ætlað var.
Að lokipni messu, og þegar fólk-
ið var aftur komið fram að ánni,
var skollin á stórhríð með ofsa-
veðri og fannkomu. Ekki lét ferju-
maður þetta á sig fá. Fór hann
í bátinn við sjöunda mann. Und-
an veðri var að sækja, og hvarf
báturinn brátt út í hríðina. Náði
hann landi sunnan við ána, án
þess að hlekkjast á.
Nú var mót veðri að sækja,
reyndist það því ógerlegt með öllu
að fleiri væru ferjaðir yfir ána
að svo komnu.
Hér skildu því leiðir. Varð ferju-
maður frá að hverfa, og þeir sem
með honum voru fóru heim að
Iðu.
Hinn hópurinn, tuttugu manns,
háði nú harða baráttu við æðis-
gengið veðrið, og svo ðvænlega
horfði, að fólkið gerði sér naum
ast grein fyrir því, hvað til bragð,-
skyldi taka, eða hvað helzt mætti
verða til bjargar. Sagði þá ein
hver í- hópnum: „Er hér nokkur
sem treystir sér að ná til bæja.-1
Ungur maður frá Fjalli varð fyrir
svörum „Freista mun ég þess
sagði hann „að fylgja réttri leið
að Skálholti," ennfremur hvatti
hann fólkið að halda vel hópinn og
fylgja sér fast eftir. Þessu hlýddu
allir orðalaust. Sem fyrr segir, fór
hér .betur en áhorfðist, þeir sem
minna máttu sín í því að brjóast
gegn veðrinu, voru aðstoðaðir eft-
ir föngum. Svo fór, að um síðir
náði fólkið að Skálholti án veru-
legra á.falla.
Skemmst er frá því að segja,
að daginn eftir, þegar fólkið kom
fram að ferjustaðnum, var það deg
inum ljósara, að áin var ísilögð
landa á milli. Gekk fólkið hindr-
unarlaust fram yfir ána. Svo reynd
ist ísinn traustur. Þar með lauk
þessari krikjuferð, sem lengi var í
minnum höfð.
Þeir sem í þessum hrakningi
lentu, og voru um og innan við
tvítugsaldur, var þetta svo minn-
isstætt, að sjálfír sögðu þeir frá
allt fram á síðustu aldamót eða
jafnvel lengur. Af því má sjá, að
sagan hefur ekki farið eins margra
á milli, og kannski í fljóti bragði
mætti ætla. Þó ekki skipti það
máli má þó gjarnan aftur víkja að
því sem Þorvaldur Thoroddsen
hefur að segja um tíðarfarið þetta
vor. Eftir að hann hefur lýst hinu
mikla íkasti (eins og það er orð-
að), og afleiðingum þess, lýkur höf
undur máli sínu með þessum orð-
um:
„Af þessu kom kyrkingur í gróð
ur þann sem kominn var að vor-
inu, en eftir miðjan júní og í júlí-
mánuði voru sífelldir þurrkar og
veðurkyrrur svo miklar, að ei þótt-
ust menn muna jafnmikil logn dag
eftir dag.“
Hér má þvi við bæta, að sterk
ar líkur eru fyrir því, að stór-
fellt fjártjón hafi orðið í Skálholti
í þessu veðri:
Á þeim árum þ.e. fyrir og eftir
miðja síðustu öld, bjó í Skálholti
bóndi sá, er Ólafur hét Helgason.
Kona hans var Ingiríður Einarsdótt
ir. Hjá þeim voru fimm börn
Framhald á bls. 707.

698
T I M 1 N N — SUNNUDAGSBLAÐ