Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.2003, Síða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. MAÍ 2003
H
VERNIG stendur á því að ár-
ið 2003 gæti ökumaður frá
1950 stigið upp í hvaða bíl
sem er og keyrt um götur
Reykjavíkur án mikilla
vandræða? Helst gæti
geislaspilarinn valdið öku-
manni frá 1950 vandræðum,
svo ekki sé minnst á málfarið á útvarpsstöðv-
unum, en annars myndu innviðir bifreiðarinnar
ekki þykja sérlega framandi.
Við búum í framtíðinni, en því miður minnir
hún ekkert sérlega á framtíðina. Jú, kannski er
Perlan eilítið geimaldarleg, en við verðum að
muna að geimöldin sjálf er orðin hálf gamal-
dags. Engin róttæk breyting hefur orðið á
mönnuðum geimferðum síðan geimskutlur voru
smíðaðar fyrir rúmum tuttugu árum. Eftir að
sjálft frumeintakið Columbia splundraðist í að-
flugi á dögunum þurfti að senda gamaldags eld-
flaug frá Rússlandi upp að Alþjóðageimstöðinni
til þess að ná áhöfninni þaðan niður. Nú lítur
meira að segja út fyrir að geimstöðin sjálf verði
bandaríska fjárlagahallanum að bráð í bili. Enn
átakanlegra dæmi um þennan framtíðarskort
birtist í fréttum á dögunum: Concorde-þotur
heyra nú sögunni til. Hljóðfráa farþegaþotan
sem fyrir tæpum fjörutíu árum var það framtíð-
arlegasta af öllu framtíðarlegu er núna orðin
safngripur. Nú þegar luralegar amerískar
júmbóþotur hafa vinninginn gagnast Concorde
helst sem minjagripur um úrelta framtíðarróm-
antík Frakka og Breta.
Bandaríski rithöfundurinn William Gibson
hefur síðustu tuttugu árin skrifað um framtíð
sem oftar en ekki er jafn framandi og dularfull
og sjálf samtíðin. Kannski er það þess vegna
sem bækur hans hafa verið lesnar líkt og hand-
bækur um tækni og samfélag komandi aldar.
Frægt er til dæmis að bækur hans voru á tíma-
bili skyldulesning viðskiptafræðinga og fjár-
festa á bóluárunum í lok tíunda áratugarins. Í
tímaritum eins og Wired og Fast Company, þar
sem málskrúð „dotcom-bólunnar“ fékk að
blómstra, var litið á Gibson sem einskonar sjá-
anda.
Gibson hefur á hinn bóginn neitað því að hann
skrifi um framtíðina sem slíka. Þess í stað
gagnast „framtíðin“ honum sem stílbragð til
þess að ýkja viðfangsefni sem fengin eru beint
úr samtíðinni. Á upplestri í London á dögunum
sagði hann: „Vísindaskáldskapur fjallar aldrei
um framtíðina, af því það er sögulega séð
ómögulegt að fjalla um annað en eigin samtíð.
Neuromancer var eins konar ævintýrasaga um
Reagan-árin, í búningi framtíðarinnar.“ Með
Neuromancer segist hann þar með hafa reynt
að festa fingur á ákveðnum einkennum samtím-
ans, „hækka í botn“ og kalla útkomuna „fram-
tíðina“.
Skopstælingar án óvissuþátta
Svokölluð framtíðarfræði (eða „futurology“)
byggir á svipaðri forsendu. Á sjöunda áratug
síðustu aldar tóku fræðimenn á ýmsum sviðum
að stunda þverfaglegar rannsóknir á framtíð-
inni. Oft var þetta starf unnið í skugga Kalda
stríðsins, til dæmis á vegum stofnana eins og
RAND Corporation sem leituðust við að
skyggnast fram eftir brautinni í kapphlaupi
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna.
Ein slík tilraun, á vegum tímaritsins Daed-
alus, kom út í ritstjórn félagsfræðingsins Dani-
els Bell árið 1967. Bókin nefndist The Year
2000, og var ekki síst merkileg fyrir þá sök að í
henni komu saman 40 fræðimenn úr ýmsum
greinum, meðal annarra Margaret Mead, Zbin-
iew Brzezinski og Samuel Huntington (sem síð-
ar skrifaði þá frægu bók The Clash of Civil-
izations). Þar er að finna merkilegar hugmyndir
um framtíð tölvutækninnar, samgangna og jafn-
vel sjálfs mannslíkamans. Ég minnist á þessa
bók vegna þess að hún er merkileg heimild um
forsendurnar sem liggja því til grundvallar að
fjörutíu spekingar geti horft 33 ár fram á veg-
inn. Þær kristallast í hugtaki framtíðarfræðing-
ins Hermans Kahn, „surprise-free projection“
eða spá án óvissuþátta. Aðferð Kahns er einfald-
lega sú að safna saman óhemju miklu af gögnum
um samtíðina, og greina síðan í þeim samfélags-
legar tilhneigingar eða mynstur sem gefa vís-
bendingar um framtíðina.
Bækur Gibsons frá 9. áratugnum eru alls ekki
framtíðarfræðilegar í félagsvísindalegum skiln-
ingi, en það hefur ekki breytt því að þeim var
snemma skipað á bekk með framtíðarfræðirit-
um eins og Future Shock (1973) eftir Alvin Toff-
ler og Megatrends-bókunum – markaðsfræði-
legum tilraunum til þess að bregðast fyrirfram
við efnahagslegum og menningarlegum breyt-
ingum. Kannski má frekar lesa þær sem skop-
stælingar án óvissuþátta, satíru á Reagan-árin.
Pólski rithöfundurinn Stanislaw Lem hefur
skrifað mjög skemmtilega um það af hverju vís-
indaskáldskap er ekki skipað á bekk með „al-
vöru“ bókmenntum. Hann skilgreinir satíru
sem svo að hún felist í því að leiða hið fáránlega
til röklegrar niðurstöðu. Þessu mætti allt eins
snúa upp á Gibson. Sú kuldalega heimssýn sem
birtist í Sprawl-þríleiknum ber óneitanlega
mörg einkenni Reagan-áranna, en mér hefur
löngum þótt að þessi ýkta mynd sé frekar til
marks um íróníu en einlæga spásögn: Velferð-
arríkið er horfið, og með því efnahagslegt og
hernaðarlegt forræði gömlu þjóðríkjanna. Ríkin
sjálf eru að mestu orðin að undirdeildum stór-
fyrirtækja sem keppa á hnattvísu um völd, auð-
legð og tækninýjungar á heimsvísu, en megin-
þorri almennings á Vesturlöndum og í Japan er
á valdi fátæktar, efnahagslegs óöryggis og býr
almennt við þröngan kost. Yfirstéttin í þessum
drungalega heimi er aftur á móti vellauðug og
valdi auðmanna virðast engin takmörk sett. Yf-
irburðir auðmennanna eru svo ógurlegir að
segja má að hinir ríku tilheyri annarri tegund en
almúginn, erfðastétt þar sem auðmagn hefur
komið í stað göfugs ætternis.
Eigin útgáfa af veruleika samtímans
Pattern Recognition heitir nýjasta bók Gib-
sons (2003) og er að mörgu leyti uppgjör við
framtíðina sem viðfangsefni: Vísindaskáldskap-
ur, framtíðarfræði og markaðsfræði renna sam-
an í aðalpersónunni Cayce Pollard. Hún er ein-
ræn kona, haldin ofurnæmi gagnvart
vörumerkjum. Þetta ofurnæmi tengist hæfileik-
um hennar til þess að greina félagsleg og mynd-
ræn mynstur (ekki ósvipað spávísindum Her-
mans Kahn) og því nýtir hún þetta næmi sitt í
starfi með því að veita auglýsingastofum ráðgjöf
um ný vörumerki. Í upphafi sögunnar kemur
hún frá New York til London til þess að meta til-
lögu fyrir dularfulla auglýsingastofu, Blue Ant.
Það kemur í ljós að Cayce tilheyrir hópi fólks
sem er dreift um heiminn og heillað af dularfull-
um, stuttum myndskeiðum sem dreift er á Net-
inu. Eitt og eitt í senn birtast þau á vefsíðum hér
og þar um heiminn, og eru síðan send á milli
áhugafólks. Hver býr þau til, hvernig og í hvaða
tilgangi er ekki ljóst. Cayce hefur áður starfað
við tískuveiðar („cool hunting“) og eigandi Blue
Ant, forríkur Belgi að nafni Hubertus Bigend
(of sniðug nöfn hafa löngum verið plága í vís-
indaskáldskap), ræður hana til þess að finna
framleiðanda myndskeiðanna. Þar með, eins og
oft áður í bókum Gibsons, er aðalpersónan
gengin í þjónustu dularfulls en voldugs fyrir-
tækis. Cayce tekur til við rannsóknirnar með
hjálp tölvuhakkara í Chicago, aðstoðarmanns
sem virðist vita allt um tölvur, og kreditkorts
sem er svo öflugt að þegar hún spyr eftir úttekt-
arheimildinni er svarið að hún þarf að spyrja
leyfis áður en hún kaupir fasteignir með því.
Söguþráðurinn sver sig, í stuttu máli sagt, mjög
í ætt við fyrri bækur Gibsons.
Þó gerist þetta allt saman árið 2002. Í þessum
söguheimi ganga allir um með pinkulitla far-
síma, öflugar smátölvur og augnlinsur sem
mega sitja óhreyfðar dögum saman. Tæknin í
þessum heimi er öflug, smávaxin og torsýnileg,
ofin saman við hversdagslífið. Samtíminn á sem
sagt vel heima í vísindaskáldsögu eftir Gibson.
Sjálfur segist hann í fyrsta sinn hafa reynt að
setja á svið sína eigin „útgáfu af veruleika sam-
tímans“ án þess að færa hann í búning „framtíð-
arinnar“. Tilraunin snýst um að „slá máli á
skringileika þessarar aldar“, og Gibson segist
jafnframt vera að reyna að brjótast undan til-
hneigingu sinni til að taka 9. áratuginn sem út-
gangspunkt.
Hvað gerir William Gibson, þessi frægi sjá-
andi, þegar hann skrifar loksins um samtíðina?
Myndmál, hugmyndir og hugtök hans hafa
dreifst svo víða um hinn enskumælandi heim að
hann virðist á stundum neyðast til að skopstæla
sjálfan sig. Það er kannski þess vegna sem virð-
ist léttara yfir stíl Gibsons í þessari bók en oft
áður. Hann leyfir sér til dæmis að gera grín að
menningarkimanum sem hefur síðustu tvo ára-
tugi tekið á móti bókum hans af hvað mestum
ákafa. Gibson var spurður eftir upplestur úr
Pattern Recognition: „Hversu mikla ábyrgð
finnst þér þú bera á The Matrix og framhalds-
myndum hennar?“ Hann hló og svaraði því til að
hann teldi sig ekki eiga neina ógreidda skuld
inni hjá Waichowski-bræðrum. Þvert á móti
segir hann að honum sýnist sem The Matrix hafi
fáa af hans arfberum, en sverji sig langtum meir
í ætt við bækur Philip K. Dick, þó með þeirri
undantekningu að búningahönnuðirnir virðast
hafa lesið Neuromancer. Því er gaman að rekast
á eftirfarandi lýsingu á dóttur rússnesks auð-
manns í Pattern Recognition: „Hún leit út …
eins og leikmunur úr einhverri framhaldsmynd
The Matrix“ (179).
Um persónurnar sem upplifa tæknina
Stíll Gibsons hefur alla tíð einkennst af því að
hann lýsir náttúrunni með tækni-myndmáli,
eins og í frægri byrjunarsetningu Neuromanc-
er: „Himinninn yfir höfninni var á litinn eins og
sjónvarp stillt á dauða rás.“ Með því að skrifa
um samtímann hefur hann fært út kvíarnar, og
nú er að finna tilvísanir í kvikmyndir, tónlist og
samtímaatburði. Minningin um ellefta septem-
ber vofir yfir aðalpersónunni Cayce, sem býr í
New York, og um föður hennar sem hvarf sama
morgun einhvers staðar við turnana.
En eftirmál þess dimma morguns eru ekki
eina samtímavísunin. Í Pattern Recognition er
meðal annars að finna fyndna og nokkuð ná-
kvæma lýsingu á London. Til dæmis fer Gibson
á kostum þegar Cayce rekst á „Barnakrossferð-
ina“ í Camden Town: „Þessi hæggenga læm-
ingja-súpa af ungu fólki sem teppir Camden
High Street frá lestarstöðinni upp að Camden
Lock“ – sem er alveg hárrétt. Um helgar líkist
þetta svæði kringum Camden-markaðinn helst
Lækjargötu á sautjánda júní ef allir Reykvík-
ingar væru með skrípótt hár og klæddust svörtu
leðri.
Spurningin hlýtur þá að vera, ef Pattern Re-
cognition fjallar um samtíðina af svo mikilli ná-
kvæmni, er hún þá vísindaskáldsaga? Hér er
minna um tækni- og vísindaleg viðfangsefni en í
fyrri bókum Gibsons. Tæknin er næstum því í
aukahlutverki, og þó. Það fer eftir því á hvaða
tækni og hvaða hugmyndir er litið hversu mikil
„vísindi“ er að finna í þessari skáldsögu. Eitt
helsta þema bókarinnar er það hvernig sjálf
samskipti fólks eru tæknivædd. Ekki með far-
símum og tölvum, heldur eru þau skipulögð,
jafnvel sviðsett, til þess að ná fram tæknilegum
markmiðum. Þannig reynir tölvuhakkarinn
Boone Chu til dæmis að ná í upplýsingar með
því að sofa hjá bókhaldara vel varins fyrirtækis.
Parkaboy, félagi Cayce í Chicago, nær hins veg-
ar tangarhaldi á japönskum táningi með því að
þykjast vera japönsk skólastúlka og tæla hann á
spjallrás. Cayce kaupir síðan trúnað drengsins
með því að láta hann hafa „áritaða“ ljósmynd af
umræddri skólastúlku, sem í raun er tölvu-
breytt mynd af barþjóni frá Texas.
Þessi félagslega tæknivæðing kemur víða fyr-
ir í Pattern Recognition. Ástæðan fyrir því að
Hubertus Bigend ræður Cayce til þess að finna
höfund myndskeiðanna dularfullu er sú að hann
vill verða fyrstur til að gera þau að söluvöru, af
því að þau virðast hafa svo sterk félagsleg áhrif.
Þúsundir manns fylgjast spenntar með hverju
einasta broti af þessu myndefni, og Bigend vill
ná að nýta þessa spennu, rétt eins og hann reyn-
ir að setja árar sínar í aðrar tískubylgjur áður
en þær ná fullri hæð. Eða, eins og Cayce kemst
að, hann reynir að setja sjálfa bylgjuna af stað.
Hún hittir háskólanema, Mögdu að nafni, sem
starfar við að fara á bari, líta vel út, og minnast á
tiltekna vöru, kvikmynd eða fatategund. Þannig
fer auglýsingin af stað líkast smiti, ekki af því að
viðmælendurnir á barnum kaupi vöruna heldur
af því þau minnast á hana við vini sína til þess að
sýnast vera svöl. En þar með er búið að gera
eitthvað jafn einfalt og samtal á pöbbnum að
markaðstækni, og þetta veldur Mögdu hálfgerð-
um ónotum: „Ég er að rýra eitthvað gildi sínu.
Hjá öðrum. Hjá sjálfri mér. Og ég er farin að
vantreysta jafnvel óformlegustu orðaskiptum,“
segir hún við Cayce.
Gibson virðist undanfarin ár hafa færst sífellt
fjær hátæknipælingunum sem einkenna fyrstu
bækur hans, og snúið sér þess í stað að persón-
unum sem upplifa tæknina. Þessi þróun kemur
ekki síst fram í aðalpersónum og einkennum
sem eru endurtekin í bókum hans líkt og stef
sem verður að ólíkum laglínum. Tölvuþrjótur-
inn Case í Neuromancer er maður með sjald-
gæfa hæfileika sem bjargað er af fjársterkum
aðila sem vill að hann vinni verk fyrir sig; lista-
verkasalinn Marly Krushkova í Count Zero
(1986) er ráðin af auðmanninum Herr Virek til
þess að þefa uppi dularfullan listamann; og Lan-
ey í Idoru (1996) er bjargað frá fjárkúgun af
starfsfólki fjársterkrar poppstjörnu sem ræður
hann vegna sérstækra hæfileika hans til mynst-
urgreiningar. Cayce er nýjasta útfærslan á
þessu endurtekna stefi – kona með sérstaka
hæfileika sem á endanum eru af mannlegum
frekar en tæknilegum toga.
Rómantísk þrá
Ég verð að játa að mér líkar best við seinni
bækur Gibsons, frá og með Virtual Light (1993)
af því að í þeim lætur hann eftir sér að lýsa fólki
frekar en tækni. Þannig mætti kannski saka
hann um ákveðna rómantíska þrá eftir hinu
hreina mannlega inntaki í heimi sem er svo
gegnsýrður af tæknilegri rökvísi að jafnvel sam-
tal á bar getur reynst hafa tæknilegan tilgang.
Þó held ég að það sé ekki svo einfalt. Þessi til-
hneiging í sögum Gibsons minnir mig frekar á
fræga satíru Samuels Butler, Erewhon (1876).
Kaflinn „Bókin um vélarnar“ er snilldarleg út-
færsla á þróunarkenningu Darwins. Þar gerir
spámaður því skóna að allar vélar í landinu
Erewhon verði að eyðileggja af því það er bara
tímaspursmál hvenær þær taka að fjölga sér
sjálfar og gera mannskepnuna þar með óþarfa.
En spámaðurinn viðurkennir samt að þessi vél-
hreinsun er vonlaus frá upphafi, af því lífið er
sjálft vélrænt. „Eru vélar ekki tengdar lífi dýr-
anna á ótal vegu? Skurn hænueggsins er búin til
úr fínasta postulíni og er af jafn vélrænum toga
og eggjabikarinn.“ Gibson, á sínum bestu
sprettum, er verðugur arftaki Butlers og fleiri
meistara vísindaskáldsögunnar, af því hann læt-
ur aldrei undan þeirri freistingu að ímynda sér
hreina fortíð hins tæknilausa manns.
SPÁMAÐUR SNÝR SÉR
AÐ SAMTÍÐINNI
William Gibson hefur snúið sér að samtíðinni.
E F T I R G A U TA S I G Þ Ó R S S O N
„Vísindaskáldskapur fjallar aldrei um framtíðina,“
sagði William Gibson er nýjasta skáldsagan hans,
Pattern Recognition, kom út en Gibson er nú einn af
fremstu höfundum vísindaskáldsögunnar.
Í þessari grein er fjallað um nýju bókina þar sem
Gibson skrifar um samtíðina.
Höfundur stundar doktorsnám í menningarfræði
við Minnesotaháskóla.