Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JÚLÍ 2003 7
þola lausnir annarra á vanda tilverunnar getur
verið þungbært, hvort sem það eru lausnir
móður, föður, systkina, vina eða maka.“
Nú kom hjúkrunarfræðingur inn og ég spyr:
Hvernig er Halldór sem sjúklingur? Og hún
svarar: „Hann er góður sjúklingur en alltof
sjálfstæður.“ Hún snýr sér að honum og spyr:
„Hvernig líður þér Halldór minn?“
Hann svarar: „Ég er laus við verki sem
stendur.“
Hún lokar dyrunum og við höldum áfram.
Verkir
Þú ert verkjalaus núna, en þú þekkir vel til
verkjanna. Hvaða hugmyndir hefur þú um
verki?
„Verkir þjóna allskyns tilgangi, kannski
fyrst og fremst þeim að segja manni að eitt-
hvað sé ekki í lagi og að eitthvað þurfi að gera
til að kippa því í lag. Í flestum tilfellum er
ástæða fyrir verkjum og í langflestum tilfell-
um er það eitthvað líkamlegt. Sálrænir verkir
eru svo vissulega eitthvað sem allir þekkja af
eigin reynslu og annarra. Verkir eru yfirleitt
eitthvað sem líkaminn ræður við og getur los-
að sig við eftir eðlilegum leiðum. En í sálræn-
um verkjum er vandinn yfirleitt sá að líkaminn
er ekki fær um að losa sig við þá, annaðhvort
vegna þess að þeir eru of kröftugir eða vegna
þess að þeir fá ekki eðlilega útrás. Þeir eru
eins og stífla á leiðinni út úr líkamanum, það
myndast spenna í líffærum eða taugum sem er
sterkari en svo að viðkomandi líffæri eða taug
sé fært um að ráða við hana. Líkaminn losnar
ekki við verkinn á venjulegan og eðlilegan
hátt. Það verða til sálræn óþægindi. Sálrænir
verkir eru af sömu rót sprottnir og venjulegir
verkir nema að það er eins og einhverskonar
stífla í kerfinu.“
Geðveiki
Er það þessi „spenna“ sem veldur geðtrufl-
unum?
„Geðveiki er í flestum tilfellum eðlileg tján-
ing á einhverju sem er annaðhvort of sterkt til
að líkaminn ráði við það eða á einhverju sem
fær ekki eðlilega útrás. Ef við tökum banalt
dæmi: Ef þú færð slæman verk og vilt t.d.
segja „æ, hver andskotinn“ en gerir það ekki
eða getur það ekki, þá fær tilfinningin ekki út-
rás um það líffæri sem ætlast er til – munninn
– heldur fær tjáningin á þessu útrás einhvers
staðar annars staðar í líkamanum. Yfirleitt eru
geðsjúkdómar náttúrulegar nauðvarnir.“
Sállækning
Ef líkaminn, líffæri og taugar eru farin að
bera slíka hluti hvernig má þá koma lækningu
við?
„Það fyrsta sem maður þarf að gera er að
reyna að átta sig á því „hvað veldur, hver held-
ur“ og reyna að skilja hvernig þetta ástand
hefur orðið til. Í flestum tilfellum er svarið að
finna í sjúklingnum sjálfum og þá á einhverj-
um svæðum hugarheimsins sem hann sjálfur
áttar sig illa á. Þess vegna er mikilvægt að
sjúklingurinn segi sjálfur frá upplifun sinni,
bæði óþægindunum og öllu því sem hann hefur
gert til að losa sig undan þessum óþægindum.
Þetta gerir maður í þeirri trú að einhvers stað-
ar og á einhvern hátt sé svarið að finna í sjúk-
lingnum sjálfum – en ekki í lækninum. Lækn-
irinn eða þerapistinn þarf að ganga út frá því
sem vísu að sjúklingurinn sjálfur geti leitt
hann að sannleika málsins en ekki öfugt.
Læknirinn má ekki byrja með fyrirframgefnar
skoðanir.“
Spurningar
Hvert er þá hlutverk læknisins?
„Það er að hlusta og að spyrja – og að spyrja
þannig að svarið sem maður leitar að felist
ekki í spurningunni sjálfri. Markmiðið er að
spyrja þannig að það hjálpi sjúklingnum við að
halda sig við það sem skiptir máli og fari ekki
út af sporinu eins og hann myndi að öllu lík-
indum gera undir venjulegum kringumstæð-
um. Læknirinn þarf að leiða og styðja sjúk-
linginn inn á þá braut sem hann myndi að
jafnaði forðast eða beygja út af vegna þess að
hann nálgast eitthvað sem er óþægilegt og fari
að beita vörnum sjálfsins.“
Sjálf
Þú hefur nefnt „sjálf“ öðru hverju. Hvað
áttu við með hugtakinu?
„Hugtakið sjálf hefur þrönga merkingu á ís-
lensku. Enska orðið self er víðtækara og er
annarsvegar talað um kjarnasjálf (core self)
sem er í reynd það sem liggur persónuleik-
anum til grundvallar og hinsvegar virknisjálf
(functional self) sem vex út úr hinu. Sjálfið er
sá hluti sálarlífsins sem er séreiginlegur og að-
skilur þig frá öðru fólki. Þrátt fyrir að þú eigir
margt sameiginlegt með öðru fólki þá er eitt-
hvað sem er aðeins „þú“ og enginn annar.
Þetta er sá hluti þinn sem hefur gagnast þér
hvað best í lífinu. Þetta er verkfæri þitt.“
Er ekki viðleitni innan fræðanna að reyna
að losna við þetta sjálfshugtak?
„Þá eru menn komnir út fyrir klassíka kenn-
ingu og þeir sem það gera eru þá oft með í
huga allt aðra skilgreiningu á sjálfinu en við-
tekin hefur verið. Sjálfshugtakið hefur með-
ferðarlegt gildi fyrir lækni og sjúkling þegar
meðferð er á því stigi að rætt sé um slík tækni-
leg atriði við sjúklinginn. Sjálfið getur vissu-
lega lent í árekstrum gagnvart öðrum sjálfum
en maður rekst ekki aðeins á aðra, maður
rekst líka á sjálfan sig. Það koma upp mál sem
maður reynir að takast á við í sjálfum sér en
einhverra hluta vegna festist maður og kemst
ekki að kjarna sjálfsins.“
Kjarninn
Hvernig skynjar maður þennan kjarna?
„Það er allur gangur á því. Það eru einkum
tvennskonar vandamál sem maður sér í þessu
sambandi: Annarsvegar er fólk sem setur
vandamál sín upp í gátur þar sem kjarninn er
falinn. Viðkomandi reynir að skilja gáturnar
en tekst það ekki því vandinn er í dulvitund-
inni. Þetta skapar taugaveiklun (neurosis).
Hinsvegar er fólk sem hefur alla þætti vand-
ans uppi á borðinu, skoðar þá alla en getur
ekki, sama hvað það reynir, séð samhengið á
milli þeirra því kjarninn er of truflandi. Þetta
er alvarlegra vandamál og skapar alvarlegri
geðtruflun (psychosis). Báðir eru að reyna eft-
ir mætti að vinna úr sínum vandamálum. Þeg-
ar unnið er með taugaveiklun þarf maður að
geta opnað gáturnar fyrir viðkomandi og það
getur kallað á mikla mótstöðu. Það þarf að
finna hvað sjúklingurinn er að glíma við og
hvers vegna hann kemst ekki í samband við
það. Þegar unnið er með geðtruflanir þar sem
sjúklingurinn leggur allt á borðið en getur
ekki fengið neinn botn í allt efnið þá þarf að
hjálpa honum að tengja og fá merkingu í efn-
ið.“
Sálgreining
Ég heyri að þú vísar leynt og ljóst í kenn-
ingar sálgreiningar – hvernig kynntist þú
þeim?
„Á Hillside voru flestir kennarar mínir sál-
greinar. Sálgreiningin leiddi margt merkilegt í
ljós en hún er á margan hátt óhagkvæm vegna
þess að hún krefst tíma og er því dýr. En það
er margt í henni sem nýtist vel. Ég hef mest
unnið utan spítala og þar hefur þessi þekking
gagnast mér mjög vel í samskiptum við fólk
sem af einhverjum ástæðum hefur siglt í
strand og veit ekki hvernig það á að snúa sér.
Ef maður hefur tíma og fjármagn þá er aðferð-
in gild og áhrifarík. Sálgreining hefur líka víða
skírskotun. Þegar hún var að verða til og nýtt
fólk fór að taka við af Freud urðu átök og ég
held að á tímabili hafi stefnan þrengst og fest í
aðdáun á Freud og á uppgötvunum hans. Við
tók að sumu leyti kyrrstaða en líka þróun í
ýmsar áttir. Þó að maður tileinki sér ekki
nema hluta af innsýn sálgreiningar þá er mað-
ur ríkari en ella.“
Anna
Hittir þú einhverja af forgöngumönnum sál-
greiningarstefnunnar?
„Ég sótti þing í barnageðlækningum í París,
Kiev, Moskvu, Prag, Leníngrad, Póllandi, Ítal-
íu, London, New York og víðar. Þarna voru
margir brautryðjendur á þessu sviði. Ég hitti
t.d. Donald W. Winnicott í London og Önnu
Freud á fundi í Amsterdam í Hollandi þar sem
hún hélt fyrirlestra. Það er svolítið gaman að
segja frá því að Anna átti gamla frænku frá
Kaupmannahöfn sem var á ráðstefnunni og
hékk alltaf utaní þessari frægu frænku sinni.
Þar sem ég talaði dönsku við frænkuna gat
Anna losnað undan ágangi hennar. Við þrjú
drukkum saman kaffi og spjölluðum en Anna
var orðin fullorðin á þessum tíma.“
Sigmund
Faðir Önnu, Sigmund Freud, hefur nokkuð
verið til umræðu á Íslandi undanfarið. Hvað
hefur þú um hann að segja?
„Hefði Freud ekki verið Vínarbúi þá er ég
ekki viss um að honum hefði flogið í hug hug-
myndin um dulvitund. Um 1812, eftir Napóle-
onsstríðin, komst á einskonar lögregluríki í
Vínarborg. Ef fólk talaði frjálslega og sagði
hug sinn gat það lent í vandræðum og til varð
það sem kallað var Schmah sem þýðir í reynd
„að tala undir rós“ og var einskonar dulmál til
að verja sig fyrir leynilögreglunni. Þetta gaf
tóninn fyrir Freud og flýtti fyrir uppgötvun
hans því hann áttaði sig á því að fólk talaði
stundum við sjálft sig eins og það væri að tala
við einhvern hættulegan. Freud sá að fólk gat
líkt og óttast að segja hug sinn við sjálft sig til
að forða sér frá óþægindum en yfirleitt leiddi
þetta til aukinna óþæginda og jafnvel til geð-
truflana.“
Barnageðlækningar
Hvað hefur þú að segja um barnageðlækn-
ingar í samtímanum?
„Eftir að hafa verið barnalæknir í heila ævi
þá hef ég fleiri spurningar en svör. Það er mik-
ið vitað um þroskaferli barna en ef maður fer
að segja of mikið um þetta, er hætta á mis-
skilningi. Ég held þó að það sé hættulegt í
meðferð barna að hugsa í of einföldum tækni-
legum lausnum. Góður sállæknir þarf að geta
opnað fyrir skilning og skapað tengsl. Það er
rangt sem margir virðast gefa sér nú á dögum
að börn taki ekki samtalsmeðferð því að þau
skorti vitsmunaþroska, þvert á móti eru þau
mjög móttækileg fyrir slíku – það er að segja
ef þerapistinn kann að komast á þeirra plan.
Börn eru í senn flóknar og einfaldar verur:
Það þýðir t.d. ekki að hóta barni sem getur
ekki sagt tiltekið orð; og barn sem getur ekki
gert grein fyrir sér í orðum tjáir sig oft með
öðrum hætti, t.d. í ofvirkni. Það er mikil þörf á
raunverulegri meðferð og leiðbeiningu til al-
mennings um eðli þessara hluta. Ég held að
enginn barnageðlæknir sé ánægður með stöð-
una í dag en það er hvorki til mannskapur með
tilhlýðilega menntun né peningar – þeir sem
starfa við þetta gera hvað þeir geta.“
Líknardeild
Nú liggur þú á líknardeild og ert þegar bú-
inn að liggja fjórar banalegur eins og þú orð-
aðir það einhverntíma. Hvernig tekst þú á við
þetta?
„Það er rétt. Ég er búinn að liggja fjórar
banalegur að minnsta kosti (brosir). Fyrst
fékk ég nýrnakrabba, svo krabbamein í ristil
og einu sinni var ég skorinn upp í hasti vegna
hættulegra samgróninga í kviðarholi. Nú glími
ég við eitlakrabbamein. Ég reykti mikið allt til
ársins 1976 þegar ég fékk lungnakrabbamein.
Ég get kannski ekki skýrt hvernig ég tekst á
við þetta. Ég verð bara máttlaus og missi
áhugann og fagna því að geta hvílt lúin bein og
ég svala mér á þeirri tilhugsun að ég sé nokk-
urnveginn að gera það sem ég get gert og
megi því slaka á og hvílast í friði.“
Nú gefur tölvan mér merki um að batteríið
sé að verða búið. Batterí okkar Halldórs eru
þó enn virk og vel það. Ég slekk á tölvunni og
við höldum áfram spjallinu maður á mann án
tæknilegra milliliða.
Ljósmynd/Kristinn Ingvarsson
Það er hlutverk læknisins að hlusta og að spyrja, segir Halldór Hansen.
Höfundur er sálgreinir.