Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.2003, Síða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JÚLÍ 2003
Þ
AÐ er ekkert launungarmál að
myndlist er undirorpin stöðugum
tæknilegum breytingum. Senni-
lega hefur engin listgrein gengið í
gegnum eins gagnger formræn –
og þar með útlitsleg umskipti – og
myndlistin á undanförnum ára-
tugum. Til loka sjötta áratugarins
má heita að málaralist og höggmyndalist hafi
borið ægishjálm yfir aðra miðla, og er þá átt við
málverk á striga og höggmyndir steyptar í
brons. Nú er það liðin tíð að almenningur gangi
að því vísu að myndlistarmaður sé málari eða
myndhöggvari. Það má fullt eins vera að hann
taki ljósmyndir, búi til umhverfisverk, innan
dyra sem utan, vinni við tölvur, semji textaverk
eða smelli saman myndböndum og kvikmynd-
um.
Því örar sem tækninni fleygir fram verða þeir
fleiri listamennirnir sem kjósa að taka hana í
þjónustu sína. Jafnvel er nú svo komið að mál-
arar og hefðbundnir myndhöggvarar nýta sér æ
oftar tölvuna sem millilið við gerð verka sinna.
Ef til vill er þetta ekki eins mikil bylting og ætla
mætti því þegar um miðja nítjándu öld voru
heimsfrægir listmálarar og myndhöggvarar
farnir að nýta sér ljósmyndir sem hjálpartæki
við útfærslu verka sinna. Það væri því réttara að
tala um megindlega breytingu en eigindlega
þegar fjallað er um nýja miðla í myndlistinni, svo
langt er síðan umbyltingin átti sér stað. Hinu er
ekki að leyna að miklar og örar tækniframfarir í
ljósmyndun og myndbandagerð á tveim síðustu
áratugum hafa skilað marfeldisáhrifum í list líð-
andi stundar og jafnvel orðið til að hræra saman
listgreinum sem áður heyrðu hver sínu sviði.
Norræn endurreisn?
Þannig er svo komið að viss tegund mynd-
bandalistar er farin að renna saman við kvik-
myndalist með þeim hætti að segja má að fram
sé komið þriðja listformið, einhvers konar milli-
stig myndbanda og kvikmynda. Svo nýleg er
þessi breyting að hún hefur ekki enn öðlast eigið
heiti, en vissulega má sjá anga hennar, jafnvel í
Reykjavík, þar sem enn er verið að sýna verk
bandaríska listamannsins Matthews Barney, í
Nýlistasafninu og Regnboganum, en þau standa
meðal annars saman af fimm kvikmyndum sem
Barney fullyrðir að fjalli um höggmyndalist þeg-
ar öll kurl koma til grafar. Þannig er enn brotið
blað í því mikla samrunaferli sem átt hefur sér
stað í myndlist síðustu áratuga. Höggmynda-
listin hefur fundið sér farveg í kvikmyndum, sem
eru orðnar eins konar rissblokkir fyrir þrívíða
list. Segja má að þessi nýja skipan mála hafi
hlotið byr undir vængi síðasta áratuginn með
þeim ánægjulegu afleiðingum að Norðurlöndin
hafa nú í fyrsta sinn brotist út úr landfræðilegri
einangrun sinni og skipað sér í raðir mest um-
ræddu þjóða á myndlistarsviðinu. Reyndar er
svo komið að listheimurinn á meginlandi Evrópu
er farinn að horfa til Norðurlanda með svolitlum
ugg og óró. Það er ekki laust við að Norðrið sé
sakað um að hafa meginlandið útundan, með
svipuðum hætti og það var lengstum sjálft skilið
eftir afsíðis. Eflaust á þessi ótti eftir að jafna sig
enda er evrópskur listheimur á mikilli hreyfingu
sem ekki verður séð hvar nema muni staðar.
Enn eitt hefur þó breyst til batnaðar með nýja-
bruminu og það er heimsmyndin. Fyrir tveim
árum hélt sænski heimspekingurinn Daniel
Birnbaum – einhver atkvæðamesti gagnrýn-
andi, listskólarektor og sýningastjóri samtímans
– því fram í viðtali við landa sinn, myndlistar-
manninn Jan Svenungsson, að það væri ekki
lengur nein þörf fyrir norræna listamenn að
flýja land. Í því sambandi benti hann á finnsku
listakonuna Eiju-Liisu Ahtila, sem hann sagði
ekki þurfa að fara út fyrir Helsinki til að vera
einn mest umtalaði listamaður samtímans.
Eija-Liisa Ahtila er meðal þeirra fjölmörgu
myndlistarmanna á Norðurlöndunum sem hafa
hrundið af stað bylgju sem þegar er farið að
kalla endurreisn norrænnar listar á tíunda ára-
tugnum. Ásamt starfssystrum sínum – öðrum
finnskum og norrænum listamönnum, svo sem
Elinu Brotherus, Henriettu Lehtonen, Salla
Tykkä, Anniku Larsson, Ann-Sofi Sidén, Ann
Lislegaard og Vibeke Tandberg – og að minnsta
kosti jafnvænum hópi starfsbræðra hefur hún
komið skandinavískri samtímalist á alþjóðakort-
ið. Og það sem er ef til vill meir um vert; þessum
nýju endurreisnarmönnum hefur tekist þetta án
þess að fórna nokkru af sérkennum norrænnar
listar. Eija-Liisa Ahtila er einmitt glöggt dæmi
um það, og varla er á nokkurn hallað þótt hún sé
talin fremst meðal jafningja.
Grátt gaman
Margir sjá í henni August Strindberg, Edvard
Munch, Carl Dreyer og Ingmar Bergman end-
urborna enda fjalla verk hennar eins og þeirra
um jafnáleitin og tilvistarkennd yrkisefni; ang-
ist, einveru, trú, trúleysi, samskipti kynjanna,
foreldraímyndir, og hinstu rök vitundar og
sjálfsvitundar. Hljómi þessi upptalning dapur-
lega þá er það vegna þess að kjarninn í norrænni
heimssýn er oftar en ekki alvarlegur, drama-
tískur – þar með afar rómantískur – og beinlínis
harmrænn. Það verður varla sagt um Íslend-
ingasögurnar, Sturlungu, Hallgrím Pétursson,
Jónas Hallgrímsson eða Einar Ben. að þar keyri
glaðværðin um þverbak. Þó svo að húmor finnist
hér og hvar í gullaldarbókmenntum okkar er sú
fyndni ekki beinlínis á léttustu nótunum, eða
hvar annars staðar en í fornsögunum eru gleði-
viðbrögð á borð við hlátur órofa fyrirboði feigðar
og válegra tíðinda?
Vissulega er næga fyndni að finna í verkum
Eiju-Liisu Ahtila, en eins og gullaldarkátínan
okkar er það gaman gjarnan hálfgerð Þórðar-
gleði. Hvort það er þetta beinlínis sem veldur því
að Íslendingum og Finnum er einkar vel til vina
skal ósagt látið, en víst er að almenn norræn
lyndiseinkunn, eins og hún birtist í bókmennt-
um, leiklist og kvikmyndum liðinna alda er
gjarnan sjálfri sér lík, hvar og hvenær sem um
er litast á Norðurlöndum. Þetta skýrir að sjálf-
sögðu gagnkvæmar vinsældir og einstakan sam-
eiginlegan skilning Norðurlandabúa á því besta
sem framleitt er í menningu svæðisins. Eins og
búast mátti við, þegar Peter Hallberg fékk ofur-
áhuga á skrifum Halldórs Laxness, má gera því
skóna að minna þurfi til að Íslendingar skilji
myndræna frásagnarlist Eiju-Liisu Ahtila en
fólk frá fjarlægari menningarsvæðum, þar sem
veðurfar, geðslag, trúarbrögð og gamansemi er
öðruvísi.
Eija-Liisa Ahtila er fædd í Hämeenlinna –
sem á sænsku heitir Tavastehus – árið 1959.
Hún er ekki eini heimsfrægi Finninn frá þeim
stað því tónskáldið ástsæla Jean Sibelius –
þekktasti listamaður Finnlands fyrr og síðar –
fæddist einmitt þar, tæpum hundrað árum fyrr.
Lesendum er látið eftir að geta hvort um hreina
tilviljun er að ræða eða álög, en héraðið norðan
við Helsinki, með Tampere, næststærstu borg
landsins, í hjartastað nefnist einmitt Hämeenl-
inna. Eftir fimm ára nám við lagadeild Helsinki-
háskóla, á árunum 1980 til 1985, og fjögurra ára
aukanám í Frjálsa listmálaraskólanum í Hels-
inki áttaði Eija-Liisa sig á að hvorugt átti fyrir
henni að liggja, lögfræðin né málaralistin, og
með þá vissu að leiðarljósi hellti hún sér af krafti
út í myndlistina.
Minnismerki um módernismann
Fyrstu árin, eða frá 1986 til 1990, vann hún
flest verk sín í samstarfi við aðra listakonu, Mar-
iu Ruotsala, og byggðu þær stöllur verk sín
gjarnan á ljósmyndaröðum með texta. Ljós-
myndaraðir þeirra líktust einna helst fallegum
og lokkandi glansauglýsingum úr tískublöðum.
Það var næsta augljóst hvað þær Ahtila og
Ruotsala voru að fara með þessum verkum. Þær
beindu spjótum sínum óspart að skrumi því og
lygum sem ætlar sér konur að markhópi með
fögrum loforðum um eilífa æsku og fegurð.
Engu var líkara en þær vinkonur vildu afhjúpa í
einu vetfangi allan þann vitundariðnað sem nýtir
sér fagurfræði í bland við auglýsingasálfræði til
að veiða grunlausa lesendur tískupressunnar í
net blekkinga og neyslugríðar. Það er frá þess-
um árum sem Eija-Liisa ávann sér stimpil sem
feminískur listamaður, enda þótt smám saman
kæmi í ljós mun víðtækari áætlun þeirra Ruots-
ala, sú að afhjúpa hvers kyns ímyndalygar, hvar
sem þær var að finna.
En eins og oft vill verða þegar haldið er í stór-
brotna krossferð, þá belgist út umfang ósómans
sem krossfarinn hugðist kveða niður, svo bar-
átta hans fyrir réttlætinu verður brátt óvinnandi
og endalaus. Fyrir hvert höfuð sem hann heggur
af drekanum spretta fram þrjú í staðinn. Segja
má að þá fyrst hafi frægðarferill Eiju-Liisu Aht-
ila byrjað þegar hún áttaði sig á því að vaðall
tískublaðanna var aðeins smáangi af miklu
stærri og útsmognari ímyndarheimi. Hún hafði
þá þegar sýnt hve nærri hún fór ljóðskáldinu
þegar hún lýsti dæmigerðum ástarmálum í því
framsetningarformi sem hún kallaði ljósmynda-
ljóð og bar titilinn „Í fullkominni nálægð hans“,
frá 1988. Ljósmyndir á mismunandi máluðum
veggjum, ásamt ljóði sem hermdi eftir klisju-
skotnu málfari ástarsagna gaf til kynna að skiln-
ingur Ahtila og Ruotsala á táknfræðilegri merk-
ingu tungumálsins hafði dýpkað mjög. Þó var
þetta ljósmyndaljóð jafnframt uppfullt af því
ævintýralega andrúmslofti sem síðar átti eftir að
setja svip sinn á myndbönd Eiju-Liisu.
Reyndar er vert að benda á tvö verk önnur
sem þær Ahtila og Ruotsala höfðu þegar unnið
og gáfu til kynni hárfína hugmyndlæga nálgun
þeirra. Eitt fyrsta sameiginlega verk þeirra var
legsteinn sem þær keyptu tilbúinn árið 1986 og
kölluðu „Minnismerki“. Á steininn grófu þær í
hástöfum, orðin „Innsæi, tjáning og frumleiki“
og bættu undir áletrunina ártölunum 1832–1979,
líkt og þessi mikilvægu hugtök hefðu einvörð-
ungu lifað í tvo mannsaldra. Það er næsta auð-
velt að geta sér til um valið á ártölunum. Franski
málarinn Edouard Manet, sem varð átrúnaðar-
goð framúrstefnumanna á sjöunda áratug 19.
aldar, og margir telja fyrsta nútímamálarann,
fæddist einmitt á því herrans ári 1832. Að sama
skapi er álitið að nútímalistin hafa liðið undir lok
með postmódernismanum og allri þeirri sögu-
legu endurskoðun sem honum fylgdi. Í hinum
engilsaxneska heimi er jafnan vísað til ártalsins
1979, en þá er talið að hugtakið hafi þrengt sér
inn í vitund almennings. Það var þegar AT&T-
byggingin, eftir bandaríska arkitektinn Philip
Johnson, stóð fullgerð á miðri Manhattan með
sínu undarlega og margumtalaða Chippendale-
þaki.
Eðli hluta og manna
Annað táknrænt verk eftir Ahtila og Ruotsala
leit dagsins ljós ári síðar undir heitinu „Eðli
hlutanna“. Um var að ræða 10 mínútna mynd-
band þar sem þær stöllur fjalla af innblæstri um
andlegt gildi varnings í markaðssamfélagi nú-
tímans. Í frámunalega fyndnum samræðum hafa
þær endaskipti á útópískum hugmyndum Willi-
ams Morris og „Arts and Crafts“-hreyfingar
hans, og Bauhaus-skólans, afkvæmi þeirrar hug-
sjónar. Þær staðahæfa að ákveðinn öskubakki
hafi valdið straumhvörfum í lífi þeirra; að þær
hafi fundið sig með hjálp fagurrar framleiðslu,
eða þær sæki ákveðið kaffihús vegna hrífandi
bollanna sem þar eru bornir á borð. Titill verks-
ins bendir fastlega til þess að þær hafi sökkt sér
ofan í kenningar franska félagsfræðingsins
Jeans Baudrillard, áður en þær sömdu smellið
handritið.
En brátt dofnaði áhugi Eiju-Liisu Ahtila á
dauðum hlutum og mannleg samskipti með öll-
um sínum blekkingarleik urðu aðalinntakið í
verkum hennar. Árið 1993 samdi hún „Me/We,
Okay, Gray“, þrjár örmyndir sem voru 90 sek-
úndur hver. Þessa trílogíu er hægt að sýna í
kvikmyndahúsi sem 35 mm ræmur, eða á þrem-
ur skjám með hjálp DVD, en þannig er verkið
sýnt á sýningu. Einnig er hægt að smella mynd-
unum inn í sjónvarpssendingar, á auglýsinga-
Þegar öllu er á botninn hvolft eru verk finnsku listakonunnar Eiju-Liisu Ahtila b
Ahtila er í hópi norrænna listamanna sem hafa hrundið af stað bylgju sem
TILVISTIN ER
E F T I R H A L L D Ó R B J Ö R N R U N Ó L F S S O N
Samræður stúlknanna í 10 mínútna DVD-skipa
Atriði úr „Talo/Húsið“, 14 mínútna, þriggja skerma DVD-varpi, sem vakti mikla athygli
á Documenta XI, í Kassel, sumarið 2002.