Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.2003, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚLÍ 2003
N
ÚNA heitir það nöldur ef
gerðar eru athugasemdir
við málfar í fjölmiðlum. Hin
seinni ár þykir það ófínt,
neikvætt og óviðeigandi
þegar allir eru í stuði og
sýndaruppgangur á „öll-
um“ sviðum þjóðlífsins.
Það þykir svalt að þjást af andlegri leti, hafa lít-
inn starfsmetnað og tala illa brenglað, mér liggur
við að segja laskað mál í útvarp eða sjónvarp, allt
morandi í málvillum og allrahanda ambögum. Það
þykir svalt að slá um sig með enskum orðum og
bíómyndafrösum, jafnvel án gruns um merkingu
þeirra eða eðli.
Annað tíðkast í enskum og bandarískum fjöl-
miðlum. Þar þykir það mikil smán að tala brenglað
mál og enn þá smánarlegra að kunna ekki að beita
líkingamáli af þokkalegri íþrótt. Þeir sem gerast
sekir um slíkt eiga enga framtíð í fjölmiðlum.
Málnotkun í þessum miðlum er metnaðarlítil og
losaraleg hér á landi, orðanotkun oft ósmekkleg
og óviðeigandi líkt og óvitar einir hafi orðið.
Þannig eru hjón margnefnd „skötuhjú“, svo
dæmi sé tekið. Það er sem orðabækur séu fram-
andlegri en geimverur. Eru slíkir gripir þó al-
gengar fermingargjafir.
Dæmin eru mýmörg og skulu fáein nefnd.
Fréttaþulur í útvarpi lauk frásögn á þessum orð-
um: „Leitast verður eftir að setja botn í málið“.
Með góðum vilja og kristilegu umburðarlyndi má
sjálfsagt fá ætlaðan skilning í setningu á borð við
þessa, en glöggt stendur það. Á sjónvarpsstöð var
sögð frétt af tölvuleik þar sem þátttakendur
kannast einhver við „Manstrirúnædi“ eða „Leis-
éster“, eins og einn fótboltaþulur segir? Sá er
reyndar ekki skýrmæltari þegar hann talar ís-
lensku og vilja hin lengri orð, einkum þau sam-
settu, þar sem samhljóðar eru margir í hnapp,
hljóma eins og gömul steypuhrærivél sé um það
bil að bræða úr sér.
Það telst forpokað að nota íslensk heiti á erlend-
um stöðum. Menn vilja síður tala um Björgvin og
Lundúnir en Bergen og London. Sama gildir um
Þanghafið, svo fagurlega nefnt, en nú er allajafna
talað um Sargasso-hafið. Sama saga um Þorsk-
höfða á Nýja-Englandi sem nú heitir aldrei annað
en Cape Cod.
Sömuleiðis er hvimleitt þegar Íslendingar
tönnlast á enskum heitum borga sem eru utan
enska málsvæðisins. Þannig heyrist talað um
Munich í stað München! Sem betur fer virðast
Aþena, Moskva og Varsjá auk Kaupmannahafnar
og Hróarskeldu ætla að sleppa við að hljóta ensk
nöfn í íslensku tali.
Sama má segja um mörg mannanöfn sem eiga
sér hefðbundna samsvörun í íslensku. Tökum
dæmi af belgíska knattspyrnumanninum Boudo-
wijn Zenden hjá Chelsea, en nafn hans hljómar
gjarnan eins og sá sem það mælir sé með munn-
angur. Frægur landi hans og nafni var oft frétta-
efni hér áður og kunn persóna í mannkynssög-
unni, en hefur aldrei verið kallaður annað en
Baldvin Belgíukonungur. Því ekki að tala um
Baldvin Zenden? Er til of mikils mælst að fjöl-
miðlar noti skiljanlegt mál?
þurftu stöðugt að hreyfa líkamann. Leikurinn
þótti mikið þing og klykkti fréttaþulurinn út með
því að segja að þarna væri „hægt að þjálfa huginn
og líkamann samtímis“. Það flökraði að mér að
austfirska íþróttafélagið Huginn hefði látið útbúa
þennan leik fyrir félagsmenn sína. Sama frétta-
stofa greindi frá því nýjasta í karpi Blairs og
breska ríkisútvarpsins BBC. Hafði þulurinn eftir
öðrum aðila deilunnar að hann „biði engan afsök-
unar á neinu“. Nú geta menn hæglega beðið tjón á
sál og líkama, en að „bíða afsökun“ hljómar eins og
það hljóti að vera óþægilegt, að minnsta kosti fyrir
þann sem er gersamlega grandalaus.
Látum vera þó menn sletti útlendum frösum í
hita leiksins ef textinn er ekki skrifaður, en þá
þarf að útskýra á móðurmálinu hvað átt er við, því
erlend mál eru mörgum einlægum hlustendum
sem lokuð bók. Má reyndar staðhæfa að ensku-
kunnátta sé hér mun lakari en menn ætla. Það er
ekkert svalt að slá um sig með ensku. Slíkt op-
inberar vanþekkingu.
Þá er hvimleitt að hlusta á íþróttafréttaþuli
klæmast á nöfnum erlendra liða og borga. Eða
FJÖLMIÐLAR
ÍSL.ENSKA
Annað tíðkast í enskum og
bandarískum fjölmiðlum. Þar
þykir það mikil smán að tala
brenglað mál og enn þá smán-
arlegra að kunna ekki að beita
líkingamáli af þokkalegri íþrótt.
Á R N I I B S E N
ÚRKYNJUNIN er orðin vörumerki og
stórborgin er verksmiðjan sem fram-
leiðir hana. MTV er þekkt fyrir að við-
hafa stranga ritskoðun en þó má þar
líta Robbie Williams sem lætur rigna
fáklæddum konum og sjálfa Björk á
brjóstunum. Í bíó er boðið upp á
sýkta rauðhærða eðalhóru á Rauðu
Myllunni í París. Um leið og kap-
alsjónvarp og Netið urðu aðgengileg
fyrir allan þorra manna, helltust
sóðalegar klámmyndir inn á heima-
skjáina og alls kyns áreitið efni stóð til
boða yfir símalínurnar. Svo rammt er
að kveðið, að sérfræðingar á Norð-
urlöndum eru nú sammála um að
kvenniðurlægingin í kláminu hafi
bein áhrif á aukinn fjölda nauðgana
og ekki síst hópnauðgana. Flestar
grófar klámmyndir eru fullar af kven-
hatri. […]
Lara Croft er eitt margra sýnd-
arkyntákna sem fylla skjáina og hafa
áhrif á erótískar ímyndanir. Miðað
við þessi sveigjanlegu kyntákn, virð-
ast konur af holdi og blóði æ erfiðari
og leiðinlegri. Hegðun Löru og systra
hennar er forrituð til að sýna allt frá
undirgefni til ofsa og þessar fjarstýrðu
dísir miðla „mótleikaranum“ þeirri til-
finningu að hann hafi „konuna“ á
valdi sínu. Loksins er komin kona sem
hægt er að stjórna með fjarstýring-
unni. Cindy Margolis varð heimsfræg
og forrík á því að fækka fötum á Net-
inu og Netið gaf alheimi möguleika á
að horfa á samfarir Pamelu And-
erson og Tommy Lee. Áhugi almenn-
ings á að fylgjast með beðmálum
uppáhaldsstjarnanna er slíkur að
heilu tímaritin og heimasíðurnar eru
nú tileinkuð slíku efni eingöngu. Vit-
anlega er mikið af efninu falsað og
sumar stjörnurnar fara út í lögsóknir
til að verja mannorð sitt. Aðrar kæra
sig kollóttar og taka þessum ókeypis
auglýsingum fegins hendi.
Hin hliðin á nútímakonunni er hið
nýja siðgæði. Britney Spears auglýsir
hástöfum að hún sé hrein mey. (!) Lisa
Marie Presley neitaði að sofa hjá
Nicholas Cage fyrr en þau væru gift.
Enginn skal geta sagt, að dóttir kon-
ungsins sé laus á kostunum. Og
Jennifer Aniston hefur nýverið ljóstr-
að því upp, að Brad Pitt hafi ekki
fengið að sofa hjá henni fyrr en þau
höfðu verið saman í níu mánuði.
Aðdáunarverður viljastyrkur eða hið
nýja siðferði? Erum við kannski aftur
komin á slóðir Viktoríu?
Þórdís Bachmann
Kistan
www.visir.is/kistan
AFTUR TIL VIKTORÍU
Morgunblaðið/RAX
Dramatískur leikur.
I Íslenskt menningarlíf er oft sagt óvenjulíflegt. Séeitthvað að marka tölur, en margir eru þeirrar
skoðunar, þá staðfestir skýrsla Hagstofu Íslands
um fjölmiðlun og menningu sem kom út í maí síð-
astliðnum þennan orðróm. Þar kemur meðal ann-
ars fram að ef mið sé tekið af heildarútgjöldum
hins opinbera eru framlög til menningarmála
mest hér á landi meðal OECD-ríkja. Hér eru einn-
ig gefnar út fleiri bækur á hvern íbúa en á öðrum
Norðurlöndum. Íslendingar fara líka meira í leik-
hús og á söfn en aðrir Norðurlandabúar. Íslend-
ingar fara líka þjóða mest í bíó, þeir eiga flest
myndbandstæki og sjónvörp, og leigja fleiri mynd-
bandsspólur en aðrar þjóðir. Og auðvitað eiga Ís-
lendingar fleiri tölvur en gengur og gerist, fleiri
GSM-síma og nota Netið mest allra. Þarf frekari
vitnanna við!
II Fleiri áhugaverðar tölur eru í skýrslunni. Tón-leikahald hérlendis er með ólíkindum en þeir
voru 1.541 árið 1999 og hafði þá fjölgað talsvert
frá árinu 1995. Tónleikagestum hafði og fjölgað
en þeim sem fóru einhvern tíma á tónleika hafði
fjölgað úr 15% 1988 í 63% tíu árum síðar. Mynd-
þeim sem aldrei lesa fjölgað úr 7% árið 1988 í
15,1% árið 1999.
Það hlýtur líka að teljast merkilegt að kvik-
myndahúsagestum hefur fækkað umtalsvert á síð-
ustu áratugum hérlendis. Árið 1965 voru þeir
2.470.837 en árið 2001 voru þeir 1.529.831.
Þetta hefur gerst á sama tíma og kvikmyndasýn-
ingum hefur fjölgað úr 288 í 941. Leiga á mynd-
böndum hefur aftur á móti margfaldast og er það
ef til vill hluti skýringarinnar á minnkandi bíó-
ferðum. Árið 1981 voru leigð 100.000 myndbönd
en árið 2001 þrjár milljónir sem samsvarar því að
hver íbúi hafi leigt ellefu myndbönd á því ári.
IV Síaukin menningarstarfsemi þýðir að fleirilistamenn koma við sögu. Félagatöl ýmissa
hópa segja sitt. Árið 1980 voru hljómlistarmenn
380 en voru 494 í fyrra. Leikurum fjölgaði úr 245
í 309, rithöfundum úr 215 í 341, tónskáldum úr
24 í 45 og myndlistarmönnum fjölgaði úr 360 árið
1995 í 510 í fyrra. Og auðvitað þarf einnig fleiri
blaðamenn til þess að segja frá því sem allt þetta
fólk er að fást við en þeim fjölgaði kannski mest
eða úr 154 árið 1980 í 485 árið 2002.
listarsýningum fjölgar ekki en gestum sem fara
einhvern tíma á sýningar fjölgar mikið eða úr 38%
1988 í 66% tíu árum síðar. Leikhúsgestum fjölgar
einnig gríðarlega eða úr 168.101 leikárið ’65/’66
í 337.108 leikárið 2001/’02. Á þessum sama tíma
eykst sætaframboð úr 1.025 í 3.454. Einnig er það
forvitnilegt að árið 1900 voru þrjú söfn á Íslandi
en árið 2001 voru þau 115.
III Íslendingar gefa út ógrynni af bókum og allt-af meira og meira ef marka má tölurnar. Árið
1965 voru gefnar út 660 bækur hér á landi en árið
2000 voru þær 1.869 eða 6,6 bindi á hverja 1.000
íbúa. Það hlýtur hins vegar að vekja talsverða at-
hygli að útgáfa bókmenntaverka hefur ekki aukist
mikið eða úr 364 titlum árið 1980 í 433 árið
2000. Og raunar hefur útgáfa á bókmenntaverk-
um minnkað hlutfallslega miðað við útgáfu ann-
ars konar bóka eða úr 30,5% í 23,2% á þessum
sama tíma. Útgáfa þýðinga hefur hins vegar aukist
verulega eða úr 148 titlum árið 1965 í 215 árið
2000. Miðað við alla þessa útgáfu hlýtur það hins
vegar að vera nokkurt áfall að lestur hefur minnk-
að talsvert á síðustu árum, að minnsta kosti hefur
NEÐANMÁLS
NÝLEG ævisaga Rosmary Kings-
land, Hold Back the Night, hefur
vakið mikla athygli í Bretlandi,
en í bókinni
segir Kings-
land frá ást-
arævintýri sínu
og leikarans
Richards Burt-
on. Það er ekki
síst sú stað-
reynd að sam-
band Kingsland
og leikarans
hófst er hún
var aðeins 14
ára gömul og hann þrítugur sem
vakið hefur úlfaþytinn og valdið
því að margir þeir sem vilja
halda minningu Burtons á lofti
neita að fótur geti verið fyrir
sögu Kingsland, sem þagað hefur
um samband þeirra þar til nú. Ít-
arlegar lýsingar Kingsland, sem
m.a. ræðir samband Burtons við
föður sinn, Philip Burton, þykja
hins vegar benda til annars og
sjálf vill höfundurinn ekki meina
að sambandið hafi síður verið sér
sjálfri að kenna en leikaranum.
Í minningu Kate
ÆVISAGA leikkonunnar Kath-
arine Hepburn er komin í banda-
rískar bókabúðir aðeins tæpum
hálfum mánuði
eftir lát leik-
konunnar. Bók-
in sem nefnist
Kate Rem-
embered, eða
Minni Kate,
hefur lengi beð-
ið útgáfu en
Hepburn sjálf
setti það skil-
yrði í samstarfi
sínu við ævi-
sagnaritarann A. Scott Berg að
bókin yrði ekki gefin út fyrr en
að henni látinni. Kate Rem-
embered var ein tuttugu ár í
vinnslu og segir Berg Hepburn
hafa haft meiri áhuga á að hafa
hlutina á hreinu en að vekja at-
hygli að nýju. „Kate benti oft á
mikilvægi þess að gefa bókina
strax út af því að hún gerði ráð
fyrir að fjöldi annarra bóka yrði
skrifaður um sig,“ hefur New
York Times eftir Berg. „Hún
gerði ráð fyrir að þær yrðu fullar
af sömu mistúlkununum og birst
hafa árum saman.“
Deilt á Potter
BOOKER-verðlaunahafinn og
rithöfundurinn A. S. Byatt segir
bækurnar um Harry Potter
skorta alvörugefni og séu skrif-
aðar fyrir fólk sem sýni lítinn
áhuga á öðru en veruleikasjón-
varpsþáttum og slúðri um fræga
fólkið. Þessi ummæli lét Byatt
fjalla í vangaveltum um þær
miklu vinsælda sem bækurnar
um galdrastrákinn Harry Potter
njóta meðal fullorðinna ekki síð-
ur en barna. Margir fullorðnir
Harry Potter aðdáendur leita ör-
yggis í bókunum sem gera þeim
kleift að heimsækja æsku sína á
ný, skrifaði Byatt í leiðara í New
York Times sl. mánudag og hefur
fyrir vikið verið sökuð um snobb.
Vonir og væntingar
NÝJASTA skáldsaga Melvyns
Braggs Crossing the Lines, eða
Farið yfir mörkin, byggist að
miklu leyti á ævi höfundarins
sjálfs og er að mati gagnrýnanda
Guardian mun betri saga fyrir
vikið. Segir hann Bragg ná í sögu
sinni, sem gerist á háskólaárum
sögupersónunnar Joe Rich-
ardson í Oxford, að kalla fram
vonir, væntingar, ótta og kvíða
æskunnar sem veiti sögunni sér-
lega raunsæislegt og tilfinn-
ingaríkt yfirbragð.
ERLENDAR
BÆKUR
Ástkona
Burtons
Richard Burton
Katharine Hepburn