Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.2003, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚLÍ 2003
N
ÝVERIÐ birti Róbert H.
Haraldsson, dósent við
Háskóla Íslands, tvær
greinar í Lesbók Morg-
unblaðsins (L). Undir yf-
irskriftinni „Allt annar
Róbert!“ (26.4.) og „Að
gelda mann og annan“
(3.5.) leitast hann við að sýna fram á hvernig
undirritaðir hafi skrumskælt og afbakað skrif
hans um þýska heimspekinginn Friedrich
Nietzsche „aftur og aftur“ og leyfir sér því „að
rekja afbakanir þeirra í allnokkrum smáatrið-
um.“ (L) Greinar undirritaðra, sem Róbert
gerir að umtalsefni, eru „Hvers er Nietzsche
megnugur? Um íslenska siðfræði og franska
sifjafræði“, sem birtist ásamt þýðingu á Rísóm
(1976) eftir frönsku hugsuðina Gilles Deleuze
og Félix Guattari í Atviksbókinni Heimspeki
verðandinnar (2002), og greinin „Nietzsche á
hafi verðandinnar“ sem birtist í heimspeki-
tímaritinu Hugur (2002).
Þar sem undirrituðum býðst ein Lesbókar-
grein til að svara tveimur greinum dósentsins
verður Róberti að mestu svarað í Hug. Eitt er
það þó sem óhjákvæmilegt er að drepa hér á.
Róbert nýtir sér vettvang Lesbókarinnar til að
kitla hláturtaugar lesenda með „sýningu“ á
textabrotum meints óskiljanlegs rugludalls að
nafni Deleuze. Þessi „sýning“ er ekki einstæð.
Haustið 1997 hélt Kristján Kristjánsson, pró-
fessor við Háskólann á Akureyri, á síðum Les-
bókarinnar eftirminnilega „sýningu“ á heim-
speki nokkurra annarra svonefndra franskra
póststrúktúralista undir yfirskriftinni „Tíðar-
andi í aldarlok“. Póststrúktúralisminn var
framúrstefna andspænis þeirri heimspekihefð
sem var ríkjandi í Frakklandi á eftirstríðsárun-
um. Framúrstefna, sem er tilraun til að um-
breyta þeim leikreglum sem eru ríkjandi á við-
komandi sviði, á sér stað í heimspeki og
vísindum jafnt sem í listum. Áður en skoðuð
verða nokkur dæmi um það hvernig heimspeki-
leg framúrstefna hefur með ólíkum hætti verið
gerð að aðhlátursefni á almenningsvettvangi
skal tekið til hliðsjónar dæmi af „sýningu“ á
framúrstefnulist.
Myndsýning á rímlausum ferskeytlum
Í kjölfar harðvítugra deilna við unga lista-
menn stóð Jónas Jónsson frá Hriflu á vordög-
um ársins 1942 fyrir myndlistarsýningu í háð-
ungarskyni. Hinn 28. mars lét hann setja upp í
Alþingishúsinu sýningu á „úrkynjunarlist“.
Jónas, þá formaður menntamálaráðs, fylgdi
þessari uppákomu eftir með greinaröð í Tím-
anum: „Margir þingmenn sögðu mér, að þeir
álitu menntamálaráð brotlegt við óskráð lög
smekkvísinnar fyrir að hafa keypt slíkar mynd-
ir fyrir landsfé“, skrifar Jónas og fellir eftirfar-
andi dóm: „Myndsýningin í þinghúsinu er sam-
safn af rímlausum ferskeytlum.“ Framsæknu
listamennirnir geri „leiðinlegar myndir“,
„klessumálverk“ sem munu „ekki fullnægja
smekk þjóðarinnar“ enda séu þau „þunglama-
leg, og oft ömurleg. Tiltölulega fáir menn hafa
ánægju af þessháttar list.“ Um „Þorgeirsbola“
Jóns Stefánssonar ritar Jónas: „Myndin er að
efni til svo gróf, andstyggileg og ósönn í öllu
eðli sínu, að hún mun ætíð þykja óhafandi bæði
á almannafæri og í húsum einstakra manna.“
Myndir Jóns Engilberts og Þorvaldar Skúla-
sonar eru að mati Jónasar „bein eftirstæling af
því andlausasta og vesalasta, sem til er í
franskri úrkynjunarlist frá síðari árum. Þar er
hrúgað saman sterkum litarklessum, með svip-
aðri tækni og krakkar gera, er þau hafa til um-
ráða litsterka blýanta.“ Við „Kvöld í sjávar-
þorpi“ eftir Jón Engilberts þykir Jónasi
eftirfarandi verst: „Þegar stúlka heldur á op-
inni bók, eru blaðsíðurnar öðru megin þriðj-
ungi breiðari heldur en hinn hluti bókarinnar.“
Og á málverkinu „Við glugga“ eftir Þorvald
Skúlason eru samkvæmt Jónasi „gluggatjöldin
ósamstæðar tjáslur, og gluggapóstarnir jafn-
skakkir eins og hugsun myndgerðarmannsins.“
Jónas heldur áfram: „Engu að síður er nauð-
synlegt að eiga sýnishorn af tilraunum þessara
hagyrðinga. Nokkuð af óláni þeirra er að kenna
straumum samtíðarinnar, sem þeir hafa ekki
staðizt. Sýningin í Alþingishúsinu var að því
leyti sögulegur viðburður, að hún er fyrsta til-
raun, sem gerð er hér á landi til að sýna hnign-
un samtíðarlistarinnar [...]. Því betur sem
menn kynna sér þessa hrörnun því þakklátari
verða menn hinum snjöllu afburðamönnum ís-
lenzkrar myndlistar.“ Jónas ályktar að lokum:
„Niðurstaða sýningarinnar mun vera sú, að
þingmönnum sé nú ljóst, að hér er sannarlega
um að ræða innrás frá hlið kommúnista.“
Fjórum vikum síðar lét Jónas flytja sýn-
inguna í útstillingarglugga skó- og klæðaversl-
unar Gefjunar í byggingu Hótel Íslands í Að-
alstræti. Almenningur safnaðist saman fyrir
framan gluggann. Meirihlutinn tók undir með
Jónasi og hló dátt. Loks hló ekki aðeins höf-
uðborgin heldur landið allt þegar myndir af
verkunum birtust á forsíðu Tímans undir leið-
sögn Jónasar. Eftir að sýningin hafði staðið í
glugga Gefjunar í viku lét Jónas sýningu á heil-
brigðri fyrirmyndarlist taka sæti úrkynjunar-
listarinnar.
Dada-trúðurinn Derrida
Hálfri öld síðar, eða hinn 9. maí 1992, birtist í
laugardagsblaði Times í Lundúnum opið bréf
undirritað af um tuttugu heimspekingum frá
tíu þjóðlöndum. Þeir mótmæltu væntanlegri
viðurkenningu póststrúktúralíska hugsuðarins
Jacques Derrida við Cambridge háskóla. Hann
væri ekki réttnefndur heimspekingur og því
bæri fræðimönnum við háskólann að greiða at-
kvæði gegn slíkri viðurkenningu. Þekktasta
nafnið á listanum var bandaríski heimspeking-
urinn Willard van Orman Quine. Bréfritarar
segja Derrida líta á sig sem heimspeking og að
skrif hans beri vissulega einhver einkenni þess
sem skrifað sé á því sviði. Áhrifa hans hafi hins
vegar fyrst og fremst gætt utan heimspeki, til
dæmis í kvikmynda- og bókmenntafræði.
Heimspekingar við fremstu heimspekiskorir
um víða veröld álíti skrif Derridas ekki stand-
ast viðurkennda mælikvarða um skýrleika og
rökfestu. Derrida hafi náð frama með því að yf-
irfæra klæki og brellur dadaista og konkret
ljóðlistar á svið akademískrar orðræðu. Það sé
ef til vill frumlegt en réttlæti ekki heiðursdokt-
orsgráðu. Margir franskir heimspekingar
skammist sín fyrir Derrida enda ýti skrípalæti
hans undir það viðtekna álit að frönsk sam-
tímaheimspeki sé einber fíflalæti. Yfirgrips-
mikil skrif hans teygi akademíska fræði-
mennsku svo langt út fyrir hefðbundin mörk
hennar að þau verði óþekkjanleg. Stíllinn sé
óskiljanlegur og hver sem er geti gengið úr
skugga um þetta með því að lesa af handahófi
síðu úr verkum Derridas. Margir haldi því
fram að skrif sem séu svo erfið aflestrar hljóti
að geyma djúpa hugsun. Þegar reynt sé að
komast til botns í þeim verði hins vegar ljóst að
þær fáu heilsteyptu fullyrðingar sem þar er að
finna séu annaðhvort ósannar eða léttvægar.
Derrida uppfylli því ekki skilyrði þess að vera
heiðraður við virðulegan háskóla.
Derrida brást við Times-bréfinu með því að
benda á blaðamennskustíl þess sem einkennd-
ist af heimspekilegri þjóðernishyggju sem
bryti í bága við þau algildu lögmál skynsemi,
sannleika og fræðimennsku sem bréfritarar
þóttust standa fyrir. Meðlimir „Rannsóknar-
réttarins“ rugli heimspeki saman við það sem
þeim hefur verið kennt að endurframleiða sam-
kvæmt hefð og stíl ákveðinnar stofnunar.
Ástæða andmælanna sé ekki sú að verk hans
séu framandi og virki óskiljanleg heldur sú
staðreynd að heimspekileg afbygging hans
dragi hefðbundnar markalínur í efa, til dæmis
milli hlutleysis heimspekilegrar orðræðu og
ástríðna, endurskoði viðmið og forsendur
þeirrar orðræðu sem er ríkjandi svo og form-
gerð akademískra stofnana, og leiti þannig við-
fangsefna sem starfsbræður vildu heldur halda
utan umræðunnar.
Að hafa gaman af hirðfíflum
Haustið 1997 birti Kristján Kristjánsson tíð-
aranda-greinaflokk í Lesbókinni sem var end-
urprentaður haustið 2002 í greinasafninu
Mannkostir (M) ásamt svargreinum við and-
mælendum. Í greinaflokknum glímdi hann við
vofu póstmódernismans í kjölfar þeirrar upp-
götvunar að „áhrif hans á hugarheim fólks séu
fjarvirkari og lævíslegri en marxismans.“ (M
171) Kristján sagði greinaflokkinn saminn í
þeirri sannfæringu að heimspekingum sé
„skylt að leiða fólk af andlegum villigötum.“ (M
229) Þorsteinn Gylfason heimspekingur nefndi
í svargrein sinni „Er heimurinn enn að farast?“
(TMM 1998:3) skrif Kristjáns „tíu heilar grein-
ar af skömmum, upphrópunarmerkjum, upp-
nefnum, háðsglósum og stóryrðum“. Kristján
sagði skrif sín hins vegar knúin áfram af
„óslökkvandi löngun til að uppfræða almenning
um það sem er að gerast í fræðaheiminum“ (M
242).
Meðal þeirra sem urðu fyrir barðinu á upp-
fræðslu Kristjáns voru franskir póststrúktúra-
listar. Einnar og hálfrar blaðsíðu umfjöllun um
Michel Foucault fjallar frá upphafi til enda um
„úrkynjaða“ kynhneigð heimspekingsins. Í
fyrstu setningu fá lesendur þær upplýsingar að
hann hafi látist úr eyðni, síðar er valdskenning
hans sett í samhengi við „kynhvatir Foucaults
sjálfs“ og að lokum upplýsir Kristján lesendur
um kenningu Foucaults varðandi „samband
líkama í rúmi (það er ,rúmi’ eðlisfræðinnar,
ekki svefnherbergisins þó að Foucault hafi að
vísu haft talsverðan áhuga á því síðara einnig)“
(M 182). Samhliða upplýsingum um úrkynjun
Foucaults gerir Kristján lítið úr kenningum
heimspekingsins með fullyrðingum á borð við
þá að „valdskenning Foucaults sé ekki eins
frumleg og margir halda“ (M 182). Í Morg-
unblaðs-greininni „Tuggan í túngarðinum“
(7.12. 1997) spurði Gunnar Harðarson heim-
spekingur því Kristján: „Getur það hugsast að
lesandanum sé ætlað að sjá beint samhengi
milli meintra lifnaðarhátta eða jafnvel óeðlis
Foucaults og heimspekilegrar hugsunar
hans?“
Einnar blaðsíðu úttekt Kristjáns á Derrida
lýkur á þeirri fullyrðingu að afbygging hugs-
uðarins hafi í seinni tíð „orðið lítið annað en efa-
gjarn trúðleikur, tilgangslaust fálm.“ (M 183)
Síðar segir Kristján um viðtal við Derrida sem
birtist í Tímariti Máls og menningar (1994:2) í
kjölfar þess að hann sótti Ísland heim haustið
1993: „Allt sem hann segir þar um heimspeki
sína [...] er óskiljanlegt blaður.“ (M 216) Í
„Áréttingum um póstmódernisma“ sem birtist
í Lesbókinni í ársbyrjun 1998 skrifar Kristján:
„Derrida var alvöru heimspekingur, en ég er
ekki heldur einn um að telja þann tíma löngu
liðinn. Minnist ég þar til dæmis orða Alasdairs
MacIntyre [...] um að rangt sé að setja á langar
fræðilegar tölur um verk Derridas; maður eigi
að hafa gaman af hirðfíflum en ekki að rökræða
við þau. Óskýrleiki og ólíkindalæti Lyotards og
Baudrillards útiloka þá að mestu frá agaðri
umræðu“ (M 230-1). Á öðrum stað talar Krist-
ján um „loðmullu Lyotards og Baudrillards“
(M 254). Jean-François Lyotard var kynntur til
sögunnar sem heimspekingur sem „hefur, eins
og margir af hans sauðahúsi, sérstakt lag á að
glypja niður langa orðalopa af efnisleysu.“ (M
184) Kenningu Jean Baudrillards um að Persa-
flóastríðið hafi aldrei átt sér stað ber Kristján
saman við afneitun nýnasista á helförinni og
virðist ekki átta sig á því að fullyrðinguna ber
að sið meginlandsheimspeki ekki að skilja bók-
staflega frekar en þá fullyrðingu Nietzsches að
Guð sé dauður. Í kjölfar þeirrar uppgötvunar
að þessir heimspekingar hafni kenningunni um
sameiginlegt manneðli sem Kristján aðhyllist,
leyfir hann sér „að efast um að þeir séu upp til
hópa góðir menn.“ (M 239)
Rugludallurinn Deleuze
Í svari til fyrsta gagnrýnanda tíðaranda-
greinaflokksins bendir Kristján (Dagur
2.10.1997) Guðmundi Andra Thorssyni á að
lesa „prýðilega ritgerð [„Eftirmyndir
Nietzsches“] Róberts H. Haraldssonar, frænda
míns, í nýjasta hefti Tímarits Máls og menning-
ar“ (M 223). Lengi var erfitt að átta sig á því
hvaða erindi ábendingin um frændsemi heim-
spekinganna ætti í fræðilega umræðu en nýleg-
ar greinar Róberts í Lesbókinni benda til heim-
spekilegrar frændsemi þeirra tveggja.
Þegar Kristján uppfræddi lesendur greina-
flokks síns um úrkynjun Foucaults, óskiljan-
lega blaðrið í Derrida og loðmullu Lyotards og
Baudrillards gleymdist póststrúktúralistinn
Deleuze. Nýverið bætti Róbert úr þessari yf-
irsjón frænda síns með umfjöllun sinni um De-
leuze í Lesbókinni. Róbert spyr „hvernig
Nietzsche líti út í meðförum þeirra félaga Dav-
íðs og Hjörleifs, og Deleuze“ og kemst að þeirri
niðurstöðu að með nánast orðréttri útleggingu
sinni á Nietzsche-túlkun Deleuze geri undirrit-
aðir „Nietzsche að óskiljanlegum rugludalli“
(L). (Andstæða notkun sama orðalags er að
finna hjá háskólarektor Páli Skúlasyni (TMM
1994:2) sem gagnrýnir þá lesendur Derridas er
„gefast sumir upp af einskærri hugsunarleti
eða bregðast jafnvel við af hreinræktaðri ill-
kvittni og fullyrða að Derrida sé ,óskiljanlegur
rugludallur’.“)
Það þarf varla að koma lesendum á óvart að
undirritaðir séu taldir rugludallar eftir að Ró-
bert hefur í Lesbókar-greinum sínum ítrekað
lýst ímyndunarveiki þeirra með hugtökum á
borð við „heilaspuna“ og gert að umtalsefni
„hugarburð og ímyndun þessara tveggja ungu
manna“ sem „reyna að tengja ímyndanir og
hugarburð sinn við nafn mitt“, „hugarburð
þeirra félaga, baráttu við ímyndaðan Róbert
Haraldsson.“ (L) Kristján Kristjánsson hefur í
tvígang brugðist við gagnrýni með sambæri-
legum hætti. Andmælum Guðna Elíssonar bók-
menntafræðings í greininni „Dordingull hékk
ég í læblöndnu lofti“ (TMM 1998:1) við tíðar-
anda-greinaflokknum svarar Kristján með því
að reyna að sýna fram á „hvernig Guðni skrum-
skælir og afflytur flestar skoðanir mínar; sig-
urgleidd hans sé yfir ímynduðum andstæðingi
en ekki raunverulegum“ (M 280); Guðni deili á
sig „fyrir skoðanir sem hafa aldrei verið til
nema í ímyndaða pottinum hans“ (M 288). Við
andmælum Þorsteins Gylfasonar – eina ís-
lenska heimspekingsins sem tók upp hanskann
fyrir kenningar póststrúktúralískra heimspek-
inga – bregst Kristján með því að fullyrða að
„höfundur greinarinnar [...] hafi alls ekki verið
Þorsteinn Gylfason heldur tvígengill hans“ (M
243).
Róbert reyndi meðal annars sýna lesendum
AFVEGALEIDD
VERK TIL SÝNIS
E F T I R D AV Í Ð K R I S T I N S S O N O G H J Ö R L E I F F I N N S S O N
Deilt hefur verið um túlkanir á þýska heimspek-
ingnum Friedrich Nietzsche hér í Lesbókinni fyrr
á þessu ári. Í þessari grein er tveimur greinum
Róberts H. Haraldssonar um það efni svarað.
Friedrich Nietzsche enn til vandræða.