Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚLÍ 2003 9
áratugarins. Samstarf hans við einn helsta upp-
hafsmann popplistarinnar, Richard Hamilton,
ber þess ljóst vitni að hugmyndafræðilegt umrót
þessa róttæka tímabils lét Dieter ekki ósnort-
inn.
Hluti sýningarinnar í Schaulager er helgaður
röð verka er þeir unnu að í sameiningu og
nefndu „Interfaces“ en þar vinna þeir á óvenju-
legan máta með andlitsmyndir af sér. Jafnframt
er að finna fræga sýningu er þeir settu upp og
vakti nokkra hneykslan á sínum tíma meðal
þeirra sem töldu virðingarleysi nýrra strauma
vega að framgangi listanna. Verkin sem m.a.
sýndu ýmis tilbrigði við pylsur (þema sem Diet-
er var hugleikið) voru sett upp sem sýning fyrir
hunda og menn – eða „tvífætlinga“ eins og þeir
Hamilton orðuðu það á sínum tíma. En þó verk-
in fyrir hundana hafi verið hengd upp niðri við
gólf, þá voru þau að sjálfsögðu ætluð tvífætling-
unum. Pylsurnar renna nánast saman við
hundana; öðlast tvöfalda merkingu sem „pylsu-
hundar“ sem líta má á sem táknmyndir hár-
beitts brodds – ádeilu á mötun eða stöðnun í því
mikilvæga samspili er á sér stað á milli áhorf-
andans og listaverksins, ekki síst þegar lista-
verkið umbreytist í það sem áhorfandinn ágirn-
ist.
Umskipti hefðarinnar í ævistarfi Dieters
Roth lýtur þó ekki einvörðungu að uppreisn
gegn viðteknum gildum, heldur miklu fremur
næmleika fyrir hversdagsleikanum. Honum var
einkar lagið að skapa það sem yfirleitt er upp-
hafið – þ.e.a.s. framsækna list – úr því sem er al-
gjörlega hversdagslegt. Og það var ekki gert af
virðingarleysi gagnvart listinni eða listheimin-
um sem slíkum, heldur af skilningi á því að ekk-
ert sem listinni tilheyrir er eilíft; hvorki efnis-
legir þættir né heldur huglægir þættir á borð við
gildismat, fagurfræði, vegsemd eða virðingu.
Sköpunarferlið, söfnun og flokkun
Þessi eiginleiki til að vinna gegn dýrkun hlut-
gervingarinnar í listum, virðast hafa búið með
Dieter frá upphafi, því sú áhersla er hann leggur
alla sína starfsævi á ferlið sjálft – á umbreyti-
leika verksins – verður meira áberandi er á líð-
ur. Þá nær ferlið, eða „prósessinn“, yfirhöndinni
gagnvart verkinu eða „pródúktinu“, í verkum
sem byggðust á umsvifamiklu söfnunarferli er
hefur svo víða skírskotun út fyrir sín efnislegu
mörk að þeim eru nánast engin takmörk sett í
afstæðari skilningi. Þar ægir öllu saman á máta
sem verður að myndhverfingu fyrir óreiðu
hversdagstilvistarinnar, er vissulega einkennir
lífið í neyslusamfélagi samtímans.
Dieter gerði einnig tilraunir með flokkun efn-
is, sem auðvitað er einn angi söfnunaráráttunn-
ar, þó einnig megi túlka hana sem andhverfu
óreiðunnar. Þau verk er byggðust á flokkun
urðu mörg hver að afar athyglisverðum mynd-
rænum brotum; einskonar þversummu eða
kjarna er bjó yfir óræðri vísun í tímann – og um
leið lífshlaupið.
Hvorki sýningunni í Schaulager, né ævistarfi
Dieters Roth verða gerð viðunandi skil í umfjöll-
un sem þessari. Það er þó vert að hafa orð á því
hversu sjaldgæft það er að yfirlitssýningar gefi
svo greinargóða mynd af listamanni og þá ekki
síður þeim ótrúlegu hugmyndafræðilegu hrær-
ingum er áttu sér stað í listheiminum þann tíma
sem hann starfaði. Áhrif Dieters á íslenskan list-
heim leynast engum sem gengur í gegnum sýn-
inguna, það er augljóst að tengsl hans hingað
heim skiptu sköpum fyrir þá þróun er orðið hef-
ur til þess að íslenskir myndlistarmenn standa
nú margir hverjir mjög framarlega í hugmynda-
fræðilegu tilliti.
Það er ef til vill dæmigert fyrir þá hógværð
gagnvart umhverfinu og viðfangsefninu sem
Dieter innleiddi í listheiminn, hversu viðkvæm
verk hans eru fyrir tímans tönn. En um leið eru
þau óður til hversdagsleikans og fallvaltleikans.
Með raunsæislegri vísun sem er vísindaleg frek-
ar en trúarleg, sýnir hann hvernig allt rís af
dufti til þess eins að verða aftur að dufti, þar
sem sköpunarferlið sjálft, myndbirting þess í
listaverkinu og að lokum niðurbrotið birtist
áhorfandanum sem ein heild, sem er í senn tákn-
mynd mannlegrar tilvistar og hugvitssemi.
félaginu mátulega alvarlega. Eina augljósustu
myndbirtingu þess eiginleika má finna í brjóst-
mynd sem hann gerði af sjálfum sér úr súkku-
laði og nefndi: „Portait of the Artist as Vogel-
futterbüste“ (eða Portrett af listamanninum
sem fuglafóðursbrjóstmynd) frá árinu 1968. Þar
vísar hann háðuglega til hinnar frægu bókar
James Joyce, „Portrait of the Artist as a Young
Man“ (Portrett af listamanninum sem ungum
manni) sem hann áleit með ólíkindum væmna.
Dieter sagði Joyce hafa notað tilfinningasemi til
að koma þjáningum sínum sem nemanda í skóla
á framfæri í bókmenntaformi, og fannst bókin á
köflum „svo væmin, svo sykursæt, að ég er alveg
hlessa á því að enginn hafi fram að þessu bent á
að hún er virkilega kits“.
Sjálfsmynd Dieters var á allt öðrum nótum en
Joyce, því þó hann hafi aðeins verið 38 ára að
aldri á þessum tíma, þá steypir hann brjóst-
mynd af öldruðum manni, og undirstrikar með
dæmigerðum hálfkæringi fallvaltleika lífs-
hlaupsins með því að steypa hana úr súkkulaði
og fuglafóðri í stað þeirra hefðbundnu efna er
tryggja slíkum minnismerkjum eilíft líf – svo
þeir fuglar sem svo oft tróna á minnismerkjum á
torgum úti gætu bókstaflega gert sér mat úr
henni.
Hugmyndafræðilegt umrót
Þessi umskipti hefðarinnar sem svo snemma
einkennir verk Dieters Roth – á tímum þar sem
hugtakið var enn mjög framandi – sýnir auðvit-
að að hann var barn síns tíma og í takti við hina
uppreisnargjörnu kynslóð sjöunda og áttunda
um þá stefnu sem listsköpun Dieters tók. Hann
undi ekki lengi við það sem í upphafi ferils hans
hefði talist hefðbundin leið í listsköpun heldur
tók umsvifalaust að gera margvíslegar tilraunir
er hann fann farveg með ýmsum og afar ólíkum
hætti – ekki síst í hönnun – svo sem í formi bóka,
í textum, textílvinnu, skartgripum og húsgögn-
um. Þegar á heildina er litið gefa þessi verk
skemmtilega vísbendingu um þær óravíddir er
hann spannaði sem einn helsti forsprakki nýrra
miðla í myndlist síðar á lífleiðinni, þar sem ekk-
ert mannlegt var svo hversdagslegt að það væri
honum óviðkomandi.
Upphafning listanna og listneyslan
Mörg verka hans eiga það sameiginlegt að
þjóna ekki einungis sem hlutlæg útfærsla á hug-
lægri hugmynd, heldur einnig sem ábending um
eðli listheimsins, þar sem unnið er gegn upp-
hafningu listanna, sjónum beint að listneyslunni
og þeirri samsvörun sem þar má finna við lífs-
hlaup mannsins í almennari skilningi. Þannig
tók hann t.d. upp á því að hakka niður texta og
setja þá bókstaflega í „neysluvænar umbúðir“
svo sem í pylsur, en einnig notaði hann venju-
lega – og oft á tíðum mjög hverfula – neysluvöru
sem efnivið í verk sín; svo sem matvöru af ýmsu
tagi, sem og leikföng og annað er fyrir honum
varð í hversdagslífinu.
Viðhorf hans til sjálfs sín sem (lista)manns og
hlutverks hans í samfélaginu eru ekki síður á
gagnrýnum nótum, en sem betur fer ávallt
bryddað þeirri aðlaðandi kímnigáfu er einkennir
þá sem taka sjálfa sig og hlutverk sitt í sam-
er ferlinum skipt upp fimm í tímabil; árin 1945–
52 marka „upphafið“, árin 1953–59 tímabil „und-
ir merki hins hlutbundna“, tímabilið 1960–70 er
nefnt „mörkin“, „á nýjum slóðum“ er yfirskrift
áranna 1971–79 og árin 1980–1998 falla undir
„síðustu verk“.
Þessi skipting í tímabil gefur ágæta hugmynd
AMANNINUM SEM
SBRJÓSTMYND
(Ljósm./Heini Schneebli)
Mótorhjólamenn III, frá árinu 1970, endurgert 1994. Leikföng, málara- og eldunaráhöld, ásamt
súkkulaði á viðarplötu. Eitt fjölmargra tilbrigða við verk sem unnin voru úr matvöru.
(Ljósm./Dominik Labhardt)
Garðskúlptúr, 1968–1996. Niðursöguð húsgögn, plöntur, plöntusafi, myndbönd.
fbi@mbl.is
(Ljósm./Christian Baur)
krydd á milli glerja í viðarrömmum.
(Ljósm./Adrian Fritschi)
& de Meuron, sem einnig hönnuðu breytingarnar á
yrir söfnun, varðveislu og miðlun samtímalistar.