Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.2003, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚLÍ 2003
Í
EINNI frumgerð söngleiksins Horna-
kóralsins eftir Odd Björnsson lýkur
leiknum á alþekktu Heimsósómakvæði
Skáld-Sveins: Hvað mun veröldin vilja.
Þessi söngleikur sem varð til í sam-
starfi Odds, Kristjáns Árnasonar og
Leifs Þórarinssonar, var frumfluttur í
Þjóðleikhúsinu 1967 í leikstjórn Bene-
dikts Árnasonar við góðar undirtektir, án þess
að leikurinn yrði í hópi vinsælustu verka. Leik-
skáldið Oddur Björnsson hafði þá þegar vakið
verulega eftirtekt með einþáttungum sínum
m.a. í leikhúsi Grímu í Tjarnarbæ, en þetta var
í raun fyrsta verk Odds í fullri viðtekinni sýn-
ingarlengd og staðfesti, að skáldið átti stærra
erindi við áhorfendur sína en áður hafði komið
fram. Þó að endirinn á leiknum yrði annar en
erindi Skáld-Sveins þegar að sýningu kom, var
þó ljóst af verkinu öllu, að þessi leikur sem
sver sig eins og fyrri verk Odds í anda fárán-
leikastefnunnar, bjó einnig yfir þeirri siðgæð-
islegu vandlætingu sem er aðall heimsósóma-
kvæða. Hér er það taumleysi mannskepnunn-
ar og græðgi sem er skotspónn höfundar, hið
sama og birtist í orðum Caligula keisara í sam-
nefndum leik Alberts Camus: Je veux la lune,
Ég vil túnglið. Camus hafði sem kunnugt er
drukkið af bikar tilvistarstefnunnar, en þegar
við skoðum betur höfundarverk Odds Björns-
sonar verður brátt ljóst að Oddur hafnar því
vali sem tilvistarstefnan eða existentíalisminn
boðar og önnur öfl virðast ráða á vegferð pers-
óna hans. Godot kemur ekki. Loftur, aðalpers-
ónan í Hornakóralnum, segir að vísu, að eftir á
að hyggja myndi sér væntanlega ganga betur
að bjarga mannkyninu, ef hann fengi vel borg-
að fyrir. Með öðrum orðum: höfundur er
ádeiluskáld.
Loftur heitir hann sem sagt, eins og nafni
hans í leikriti Jóhanns Sigurjónssonar og báðir
leggjast þeir í kukl, til að beisla hið illa og
koma undir vald hins góða. Báðum tekst held-
ur óhönduglega í þeim tilraunum sínum og
Loftur Odds hefur það eitt upp úr krafsinu að
magna fram skrattann sjálfan eða Djöfsa, sem
tekur við að vinda fram atburði leiksins. Það
felst einkum í því að skipuleggja þær flugferðir
um geiminn sem eiga að vera öllu eftirsóknar-
verðari. Djöfsi þessi sem er skilgetinn bróðir
Feilans í Silfurtúnglinu, hefur alla þræði í
hendi sér og þar mega sín einskis gamlar þjóð-
legar hógværðardyggðir móður Lofts, sem
satt að segja skilur nú lítið í hinum nýja hraða-
heimi, né heldur bænir stúlkunnar Dísu sem
biður Loft að líta okkur nær og skoða með sér
blómin á mörkinni og krossfiskana í fjörunni.
Líkt og leikrit Laxness frá þessum áratug, er
þessi sjónleikur Odds mórölsk skemmtisaga,
mótuð af pensilförum fáránleikastefnunnar, en
samtölin gefa texta Halldórs lítið eftir hvað
skáldlegt hugmyndaflug og orðfima fyndni
snertir. Áratug síðar umskrifaði Oddur leikinn
fyrir Leikfélag Akureyrar og þá urðu Kröflu-
mál meginþema; kannski hefði verið rétt að
draga fram þennan leik í umræðu undanfar-
inna missera um virkjanir og umhverfisspjöll.
Fáránleikastefnan
Um Odd hefur verið sagt að hann sé hrein-
ræktaðasta afsprengi fáránleikastefnunnar
sem fram kom á Íslandi á síðari hluta síðustu
aldar. Þessi stefna byrjaði að krauma í París
upp úr 1950, einkum með verkum Becketts,
Ionescos og Adamovs. Þeir voru allir aðfluttir
Parísarbúar, Beckett Íri, Ionesco Rúmeni og
Adamov Rússi. Í forspor þeirra fylgdu inn-
fæddir franskir höfundar; Tardieu, Boris Vian,
Pinget, Vauthier, Dubillard. Þessi stefna eign-
aðist síðan fylgjendur í flestum Evrópulöndum
og ekki að undra, enda sprottin af heimsmynd í
rúst og engu að treysta. Nefna má sem dæmi
Bretann N.F. Simpson, Austurríkismanninn
Peter Handke og Pólverja eins og Mrozek og
Rózewicz, sem reyndar byggðu á gamalli hefð
frá Witkiewicz.
Hér á landi fóru menn að skrifa í þessum
anda upp úr 1960, eftir að leikhúsin fóru að
sýna verk Becketts, Inoescos og svo Bretans
Pinters og Spánverjans Arrabals. Þetta var
auk Odds einkum Guðmundur Steinsson sem
tókst að varpa nýju ljósi á firringu nútíma-
mannsins og náði almenningshylli og út fyrir
landsteinana, og einnig Erlingur
E. Halldórsson, sem tekur mið
bæði af Adamov og Brecht og er
kannski pólitískt beittastur þess-
ara höfunda. Auk þess hefur verið
bent á skyldleika með þeim Jökli
Jakobssyni og Harold Pinter og
það áður en þeir þekktu hvor til
annars, sem hefur þó væntanlega
ekki verið gagnkvæm viðkynning,
því að bresk leikskáld leggja það
ekki í vana sinn að fylgjast með ís-
lenskri leikritun. Svava Jakobs-
dóttir hefur í verkum sínum einnig
veður af þessari stefnu. Ekki má
heldur gleyma Halldóri Laxness,
þegar fjallað er um áhrif fárán-
leikastefnunnar. Allir supu þessir
höfundar úr brunni þeirrar stefnu með tákn-
mál sitt og afskræmingu veruleikalíkingar, en
vatnið varð ólíkt á bragðið í munni hvers og
eins. Hver fann sína leið. Brecht með sína ep-
ísku frásagnarhefð komst einnig í tísku á þess-
um eftirstríðsárum, og oft varð úr þessu frjó
blanda. Hjá Oddi bregður fyrir brechtskum
stílbrögðum og persónurnar stilla sér stundum
upp til hliðar við sjálfa sig til að ræða við áhorf-
andann um sig og tilveruna. Í því felst sú
Verfremdung sem Brecht boðaði og hjá Oddi
oft gert með grárri glettni sem höfðar til hug-
arflugs og vitsmuna í senn.
Enn eitt ber að athuga. Séu þau íslensku
leikskáld, sem í raun báru uppi nýja bylgju ís-
lenskrar leikritunar eftir lægð sem hafði verið
frá dögum Jóhanns Sigurjónssonar og Kamb-
an, borin saman við starfsbræður þeirra er-
lendis sem skrifa í líkum anda, er áberandi
hversu ádeila er þeim töm. Á meðan fárán-
leikaskáldin í Evrópu velta sér upp úr heim-
spekilegum spurningum um afstæði og sann-
leika allra hluta, býr þjóðfélagsádeila að baki
margra þessara íslensku verka, þau eru í fár-
ánleika sínum að fjalla um íslenskan veruleika.
Auðvitað ber að varast alhæfingar og undan-
tekningar eru til á báða bóga. Nashyrningar
Ionescos verða seint taldir leikrit almenns efn-
is, né heldur Þeir settu handjárn á blómin eftir
Arrabal sem endurspeglar einræðið og kúg-
unina í heimalandi skáldsins. En spurning er
hvort þessi pólitíski þáttur í absúrd leikritun
okkar verður svona ágengur vegna þeirrar
staðreyndar að hið unga íslenska
lýðveldi með sitt nýfengna sjálf-
stæði var með erlendan her í landi
sínu og þessi staðreynd skipti
þjóðinni í tvær andstæðar fylking-
ar. Bæði Halldór og Oddur deila
auk þess á græðgi hins nýja pen-
ingaveldis stríðsgróðakynslóðar-
innar sem ekki kann sér hóf og
býður allt falt.
Sameiginlegt er öllum þessum
skáldum að lifa í skugga atóm-
sprengjunnar. Má til dæmis sjá
þess skýr merki í verkum Odds,
Hornakóralnum, Dansleik og
Þrettándu krossferðinni, eigi síð-
ur en t.d. hjá Laxness í Prjóna-
stofunni Sólinni og Jökli í Í
öruggri borg og Syni skóarans og dóttur bak-
arans. Annars er svolítið merkilegt að skoða
minnin hjá þeim Oddi og Jökli og finna hlið-
stæður og andstæður. Þeir eru jafnaldrar og
báðir prestssynir og tamt að grípa til biblíu-
tilvitnana, t.d. Jökli í Í öruggri borg og Oddi í
Þrettándu krossferðinni. Og líkt og Loftur í
Hornakóralnum lokar höfuðpaurinn í Í öruggri
borg sig af hjá Jökli til að gera uppfinningu
sem breytir gangi lífs og spori himintungla.
Oddur vitnar reyndar í sitthvað fleira bók-
menntakyns í Hornakóral, ekki síður en t.d.
sextán árum seinna í Þrettándu krossferðinni,
þegar postmódernisminn með öllum sínum til-
vísunum og innskotum var að komast í hátísku.
Raunar má kalla Hornakóral postmódernískt
verk, þó að árið 1967 hafi í reynd ekki verið bú-
ið að finna upp þá stefnu, kannski hið fyrsta af
því tagi í leikritun okkar ef ekki bókmenntum
almennt.
Leiðin í leikhúsið
Oddur Björnsson er fæddur 1933 og eftir að
hafa þefað af leikhúsfræðum í Vínarborg, sneri
hann sér að skriftum. Sagnheimur hans er víð-
feðmur og þegar í einu fyrsta verkinu, Köngu-
lónni, sem sýnt var í Grímu 1962, velur Oddur
sér dæmisögu frá endurreisnartímanum, sögu
af Alexander páfa III sem var af Borgía-ætt-
inni, sonum hans Sesari og Jóhanni (sem heitir
Don Juan í þessum leik), og svo systurinni
Lúkrezíu. Þetta minni verður honum að uppi-
stöðu í heimsósómaleik. Og það lætur hann
ekki í friði, enda má segja að í Köngulónni sé
aðeins brugðið upp svipmynd af þessu kaldrifj-
aða fólki. Köngulóin var sýnd ásamt tveimur
öðrum einþáttungum, Við lestur framhalds-
sögunnar og Partí, og frumflutningur þessara
leikja varð boðun þess að eitthvað nýtt var að
gerast í leikritun okkar. Næst útbjó Oddur út-
varpsleik um Borgíafólkið sem nefndist Brúð-
kaup furstans af Ferrara, þar sem sagan er
dregin skýrari dráttum, og loks varð leikurinn
fullskapaður í sjónleiknum Dansleikur sem
frumfluttur var í Þjóðleikhúsinu 1974. Er það
einkenni í skáldskap Odds að sömu þemun
skjóta oft upp kollinum aftur og aftur, t.d. má
með vissum rétti líta á hinn bráðskemmtilega
einþáttung Partí sem frumgerð leiksins Eftir
konsertinn sem sýndur var í Þjóðleikhúsinu
1983. Annað einkenni er að höfundur gengur
lengi með söguefnið.Tvö af metnaðarfyllstu
verkum Jökuls og Odds, Sonur skóarans og
dóttir bakarans og Þrettánda krossferðin eiga
það sameiginlegt að höfundarnir voru að glíma
við efnið um áratug áður en leikirnir voru fyrst
sýndir.
Einþáttungurinn Partí er glettin skemmti-
mynd, í raun án hauss og hala né tilraunar til
að segja rökfasta sögu, og er það alþekkt úr
skáldskap fáránleikastefnunnar, hin aristótel-
íska bygging leiks er látin lönd og leið. Haldin
er veisla þar sem flestir gestanna verða sér
mátulega til skammar og helsta framlag gest-
gjafa er að reka glös full af drykknum asna í
partífólkið. Við lestur framhaldssögunnar er
einnig svipmynd, í þessu tilviki af tveimur
kyndurum; annar hefur yfir væmna ástarsögu
hinum til afþreyingar. Kannski fjallar leikur-
inn um flóttann í ímyndunina og skáldskapinn
til að lifa af raunveruleikann.
Um líkt leyti eða á fyrri hluta sjöunda ára-
tugarins samdi Oddur síðan tvo merkilega ein-
þáttunga, báða ívið heimspekilega. Annar
þeirra, Amalía, lýsir konu (sem er leikin af
karlmanni með hárkollu), sem situr fyrir fram-
an spegil og í þeim spegli birtast fleiri útgáfur
af þessari persónu og ekki á sama aldri, rosk-
inn maður og roskin kona, daðursleg kona
o.s.frv. Pirandello spurði sig forðum hvort við
værum þau sem við héldum, sem aðrir héldu að
við værum, eða eitthvað enn annað sem spegill
spegill herm þú hver gæti ekki einu sinni svar-
að. Líkt og Marschallin í Rósariddaranum
reynir Amalía að ná í skottið á tímanum og
gera upp við hann. Það er af engri tilviljun að
hér er vitnað til tónlistar. Í sinni póstmódernu
aðferð leitar Oddur ekki aðeins fanga í heims-
bókmenntunum, heldur og í tónlist heimsins.
Verk hans bera því skýrt vitni, hver upp-
spretta honum tónlist er í verkum sínum. Ann-
ars eru til tvær gerðir af leiknum um Amalíu
(hann var fluttur í tvígang, 1962–3 og 1964) og
kannski má segja að hgmyndin sé snjallari en
útfærslan í báðum þessum tilvikum.
Hinn einþáttungurinn er Jóðlíf, eitt besta
verk Odds. Tvo fóstur í maga ræðast við. Varla
getur það nú verið skemmtilegt. Jú, það kemur
í ljós að það er nokkuð þröngt um þessi blessuð
jóð, þau þrá annan heim sem þau raunar ekki
þekkja, en býður í grun að til muni vera. Þessi
leikur er þannig Kant-ískur í hugsun, tengdur
spurningum sem hafa verið til grundvallar allri
heimspekilegri hugsun síðan á dögum Kants:
hvernig skynjum við heiminn, hvaða tæki og
tól höfum við til að bregða á hann málbandi?
Er það kannski aðeins hinn efnislegi hluti hans
sem við kynnumst með okkar takmörkuðu
skynfærum? Hversu næmt er skyn okkar á
eitthvað sem er annað en Das Ding an Sich? Er
þrá okkar eftir öðrum heimi tengd einhverju
sem í vændum er eða einhverju sem er aðeins
óræð tilfinning í brjóstinu sem aldrei getur
orðið að veruleika? Svo sem vera bera í góðu
absúrd-verki dettur skáldinu ekki í hug að
koma með einhver einföld svör við slíkum
spurningum, en þær verða þeim mun áleitnari
og viðkynningin við jóðin er hin skemmtileg-
asta, þau eru þegar farin að draga dám að full-
vöxnum manneskjum með kostum okkar og
göllum. Þessi leikur var sýndur á vegum Þjóð-
leikhússins 1965; sömuleiðis þýddur og gefinn
út í safni nýrra norrænna leikrita á ritunar-
tíma.
Þá verður fyrir okkur leikur sem nefnist Tíu
Þrettánda krossferðin sem var sýnd í Þjóðleikhúsinu árið 1993. Leikstjóri: Þórhildur Þorleifs-
dóttir. Leikmynd: Sigurjón Jóhannsson. Tónlist: Hjálmar H. Ragnarsson. Leikarar: Pálmi Gests-
son (Stefán), Eggert Þorleifsson (Seppi), Baltasar Kormákur (Andrés).
HINN FÁRÁNLEGI
HEIMSÓSÓMI
E F T I R S V E I N E I N A R S S O N
Oddur Björnsson er kannski mestur heimsmaður
íslenskra leikskálda, að Guðmundi Kamban undan-
skildum, og sá sem leitar sér víðast fanga í sögu Vest-
urlanda að minnsta kosti, segir í þessari grein sem
fjallar um verk Odds í innlendu og erlendu samhengi.
Oddur Björnsson