Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚLÍ 2003
S
AMBÚÐ stórra og lítilla tungu-
mála var í brennidepli á öðrum
degi málþingsins Fjölmenning-
arleg Evrópa: Þjóðarbók-
menntir endurskoðaðar, sem
haldið var í Helsinki fyrir
skömmu. Höfundar og aðrir
fulltrúar fámennra málsvæða
lýstu reynslu sinni en ekki var síður athygl-
isvert að heyra sjónarmið hinna stærri
bræðra, þar sem misvel gengur að boða „fagn-
aðarerindi fjölbreytninnar“.
Í umræðum um menningarleg samskipti er
hinum engilsaxneska málheimi gjarnan legið á
hálsi fyrir að þýða of lítið af bókmenntum ann-
ara tungumála. Á meðan 40% útgefinna bóka á
Spáni og í Hollandi eru þýðingar úr öðrum
málum, er hlutfall þýddra bóka á breskum
markaði einungis innan við 5%. Amanda Hopk-
inson, kennari við Cardiff-háskóla og erindreki
alþjóðabókmennta hjá Arts Council England,
sagði ýmsar skýringar á þessum dapurlegu
tölum. „Hinum enskumælandi finnst þeir hafa
alveg næga innsýn í bókmenntir heimsins,
enda eru bækur skrifaðar á ensku í öllum
heimsálfum, s.s. í Kanada, Ástralíu, S-Afríku,
Indlandi, Bretlandi, Nígeríu, Bandaríkjunum
og víðar. Þeir sjá ekki endilega þörf á því að
bæta við þetta, með tilheyrandi þýðingakostn-
aði. Og sumir útgefendur gefa fáránlegustu
skýringar, eins og: Hvers vegna ætti ég að
gefa út höfund með skrýtnu nafni? – og gleyma
því að Hanif Kureishi er til dæmis alls ekkert
venjulegt nafn.“
Hopkinson bætti við að tungumálakennslu í
Bretlandi væri sárlega ábótavant, til dæmis
væri börnum ekki lengur skylt að læra erlent
mál fyrr en eftir 14 ára aldur. Hins vegar ættu
nemendur í skólum Lundúna samanlagt 300
móðurmál. „Það skapar ákveðna gjá, þar sem
kennslan fer nær alfarið fram á evrópskum
málum og bókmenntakennslan miðast við það.
Á hinn bóginn alast mörg borgarbörn upp í
fjöltyngdu samfélagi asískra, austurlenskra og
nú síðast mið-evrópskra mála, án þess að fá
akademíska fræðslu um viðeigandi menning-
arsögu eða bókmenntirnar að baki.“
Breska listráðið hefur að markmiði að
styrkja báða heima og byggja brýr þeirra á
milli, að sögn Hopkinson, enda græði allir á
því. „Tökum einfalt dæmi, Biblíuna. Hún er
einn af máttarstólpum engilsaxneskrar menn-
ingar og enginn man að hún var upphaflega
þýdd.“
Allt í einu innflytjendaland
Wolfgang Kort, bókmenntafulltrúi Goethe
Institute, greindi frá þróun innflytjendamenn-
ingar í Þýskalandi í kjöfar seinna stríðs, en þá
kom fjöldi útlendinga til landsins, svonefndir
gästarbeiter eða gestaverkamenn. „Þeir áttu
bara að vinna og fara svo aftur heim. En marg-
ir þeirra settust auðvitað að. Eða eins og gár-
ungarnir orðuðu það: Við pöntuðum vinnuafl
en fengum manneskjur með öll sín vandamál.“
Nú eru, að sögn Kort, um 9% þýsku þjóð-
arinnar innflytjendur, eða 7,5 milljónir manna.
Hæst er hlutfallið í stóru borgunum, eins og
Frankfurt og Berlín, og í München er nú fjórð-
ungur íbúanna útlendingar. „Þetta hefur gerst
smám saman og lengi vel áttaði Þýskaland sig
ekki á því að það væri innflytjendaland. En nú
er svo komið að án útlendinganna myndi sam-
félagið ekki virka og mannfjöldi myndi snar-
falla ef þeir færu í einni svipan.“
Kort sagði margt gert til þess að auðvelda
samlögun hinna innfæddu og aðfluttu, í
München væri til dæmis sérstök innflytjenda-
deild í menningarráði borgarinnar, sem ræki
m.a. þverþjóðlegt myndlistargallerí. Efna-
hagsuppsveifla síðustu ára hefði einnig orðið
til þess að útgefendur opnuðu ungum höfund-
um fleiri dyr, og innflytjendur hefðu notið góðs
af því (en efnahagssamdráttur gæti þó hæg-
lega skellt þeim sömu hurðum aftur). Hið
breytta landslag hefði og getið af sér stjörnur
eins og tyrknesku poppstjörnuna Sabrinu
Setlur og kvikmyndaleikstjórana Erdal Yildiz
Ataman og Fatih Akin.
„En hugtök eins og þjóð, þjóðerni og þjóð-
arbókmenntir eru verulega vandmeðfarin í
Þýskalandi samtímans. Þessi hugök voru not-
uð á 18. og 19. öld í baráttunni fyrir sjálfstæði.
Svo þekkjum við sögu 20. aldarinnar og hug-
myndafræðina sem þá var uppi. Í dag eru
Austurríki, Lúxemborg og svæði í Sviss hluti
af hinum þýskumælandi heimi, og þess vegna
finnst okkur betra að tala um bókmenntir
„hinna þýskumælandi“, fremur en bókmenntir
„Þýskalands“,“ útskýrði Kort.
Þá barst talið að sérstökum bókmenntaverð-
launum fyrir útlenska höfunda, sem Kort kvað
orka tvímælis, enda væri þá verið að setja hina
aðfluttu á sérstakan bás. Á móti kæmi að slík
verðlaun gætu vakið verðskuldaða athygli á
höfundum, sem aðrar dómnefndir litu fram
hjá.
„En það er almenn staðreynd að innflytj-
endur samsama sig ekki menningu í nýja land-
inu, jafnvel ekki í tvær, þrjár kynslóðir. Þeir
tilheyra heldur ekki gamla menningarheimin-
um sem þeir yfirgáfu. Úr því kemur eins konar
samklippt heimsmynd, svo notað sé hugtak
Levi-Strauss (e. recollage), sem er veruleiki í
sjálfri sér. Og framlag listamanna með slíkan
bakgrunn er vissulega auðgandi fyrir okkar
menningu og í sumum tilfellum eru verk þeirra
þegar komin inn í námsskrá skólanna.“
Belgía er sögulegt slys –
en Evrópa býr í listinni
Belginn Dorian Van der Brempt, frá
flæmska menningarmálaráðuneytinu, skaut
því inn í að „gestalistamenn“ væru velkomnir
til Belgíu eins og gestaverkamennirnir til
Þýskalands um árið. „Kannski sökum þess að
belgísk list er ekki lengur til – eða vegna þess
að landið Belgía er sögulegt slys – þá er það
þannig að sá sem starfar að list í Belgíu fær
styrki, óháð því hvaðan hann kemur eða hvern-
ig hann lítur út. Og ég held að listin sé einmitt
sá vettvangur þar sem við getum í raun byrjað
að skapa vitund sem hægt er að kalla evr-
ópska.“
Ned Thomas, stjórnandi Mercator Centre
við Wales-háskóla, og óbilandi baráttumaður
fyrir tilverurétti og útbreiðslu smærri tungu-
mála, leiddi athyglina aftur að tungumálinu,
sem hann kvað skipta sköpum þegar að því
kæmi að skilgreina sjálfsmyndir. „Fólk getur
flutt á milli landa, gengið inn í hvers konar
hópa eða menningarkima, en það tilheyrir
samt alltaf tungumálinu sem það talar eða
skrifar á,“ sagði hann og tók undir orð sam-
ískrar starfssystur í salnum um að hvert ein-
asta tungumál geymdi sinn sérstaka skilning á
heiminum.
„Minnihlutahópar eru annars skilgreindir á
ýmsa vegu, og yfirleitt í ljósi valds fremur en
fjölda. Konur eru til dæmis víða minnihluti,
þótt þær séu ekki endilega færri. Innflytjend-
ur eru minnihlutahópur, kynhneigð getur skip-
að fólki í valdaminni hóp, og svo framvegis,“
sagði Thomas. En hann áréttaði að meðlimir í
minnihlutahópi væru ekki allir eins, líkt og
margir hneigðust til að halda. „Samsetningin í
minnihlutahóp er jafnflókin og í meirihlutahóp.
Wales-búar eru til dæmis 3 milljónir, en fjórð-
ungur þeirra er fæddur annars staðar. Flestir
íbúar landsins eru tvítyngdir, hálf milljón talar
velsku að móðurmáli, en við höfum líka marga
enska innflytjendur og sumir þeirra skrifa á
velsku. Bókmenntir eiga að mínu viti að end-
urspegla alla þessa fjölbreytni, þvert á land-
fræðileg mæri. Við höfum kvennabókmenntir,
ferðasögur, spennubókmenntir, það er pláss
fyrir allar greinar, a.m.k. fræðilega. En það
gerist ekki í verki, nema tilheyrandi valdhafar
tileinki sér þessa hugsun við mótun menning-
arstefnu, styrkjakerfis, sjóða og námsskráa,“
sagði Thomas og lá ekki á þeirri skoðun sinni
að Evrópusambandið eigi að halda úti eins
konar verndarstefnu, þegar kemur að hinum
minni málsvæðum. Það skuli m.a. gert með því
að styrkja þýðingar yfir á og úr viðkomandi
málum, svo þau megi þróast og dafna til jafns
við önnur mál.
Lausnarorð dagsins: mósaík
Á pallborðinu var einnig Francesc Parcer-
isas frá Katalóníu, sem einmitt vinnur hjá
stofnun sem styrkir þýðingar og skrif á kata-
lónsku með fjárveitingu katalónska menning-
armálaráðuneytisins. „Við styrkjum bækur
sem skrifaðar eru á katalónsku, án tillits til
landsvæðis. Höfundurinn getur verið búsettur
í Kanada eða S-Frakklandi, eina skilyrðið er að
hann skrifi á katalónsku,“ útskýrði Parcerisas,
en katalónskur bókmenntaarfur er einmitt
skólabókardæmi um „þjóðarbókmenntir án
þjóðríkis“. Á katalónska málsvæðinu búa 11
ER FJÖLMENNING
ÓNÝTT HUGTAK?
– SÍÐARI HLUTI –
Ljósmynd/Böðvar Gunnarsson
Mósaíkveggur í Frakklandi. Að áliti Ned Thomas á fjölmenningin að vera eins konar mósaík þar sem ólíkar einingar bera uppi heildarmyndina.
Sumir eru með svo opinn
huga að hætta er á því
að heilinn velti út, sagði
slóvenskur menningar-
fræðingur á málþingi
um fjölmenningarlega
Evrópu í Helsinki.
SIGURBJÖRG ÞRASTAR-
DÓTTIR skráði umræður
um fjölþjóðlega sambúð
og mikilvægi þess að
setja sig í annarra spor.