Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.2003, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚLÍ 2003 11
Hvers vegna dóu svona margir
indíánar úr kvefi eftir komu
Evrópumanna til Ameríku?
SVAR: Með auknum samgöngum og svo-
nefndri alþjóðavæðingu má segja að heimur-
inn sé orðinn nánast eitt sóttkveikjusamfélag.
Gott dæmi um það er bráðalungnabólgan
HABL (e. SARS) sem kom upp í Suður-Kína
fyrir nokkrum mánuðum en setti brátt alla
heimsbyggðina í uppnám. Annað dæmi er
eyðni, sjúkdómur sem upphaflega hefur senni-
lega aðeins smitað íbúa í örlitlum hluta Afríku
en dreifðist seinna um heim allan.
Rétt er að greina milli tvenns konar sjúk-
dómsfaraldra. Annars vegar eru landlægir (e.
endemic) sjúkdómar. Þeir eru að staðaldri til í
viðkomandi landi, flestir smitast af þeim á
unga aldri og ósjaldan hafa íbúarnir
í rás kynslóðanna myndað ákveðið
ónæmi fyrir slíkum sjúkdómum.
Hins vegar eru farsóttir (e. epidem-
ics). Sýklar eru þá upphaflega
óþekktir í tilteknu landi en berast
þangað skyndilega og úr verður far-
sótt sem drepur fjölda manns.
Á öldum áður voru íbúar mis-
munandi heimshluta tiltölulega ein-
angraðir hverjir frá öðrum og hver
heimshluti hafði sitt sérstaka „sótt-
kveikjusamfélag“. Mestu pestar-
bæli mannkynsins voru þá í tiltölu-
lega hlýjum löndum, stundum
þéttbýlum, einkum í Afríku sunnan
Sahara en þó mest í Kína og á Ind-
landi.
Samskipti manna í ýmsum hlut-
um hinnar víðlendu Evrasíu (Evr-
ópu og Asíu) voru löngum lítil og
urðu fyrst veruleg eftir 200–400 f.
Kr. Í kjölfarið fóru að berast ýmsir
sjúkdómar frá suður- og austur-
hlutum Evrasíu til vesturkjálkans í
Evrópu. Þar fóru farsóttir af aust-
rænum uppruna að hrjá íbúana,
einkum eftir 200 e. Kr. Fólk hrundi
niður í mislingafaröldrum og fleiri
sóttum. En smám saman urðu þess-
ir sjúkdómar landlægir þar, einkum
eftir að Evrópa varð þéttbýlli og
auðveldara varð fyrir sýkla að ná í hýsla sína
meðal manna.
Segja má að mestöll Evrasía hafi verið orðin
samfellt sóttkveikjusamfélag við lok miðalda
(um 1500); þó voru Vestur-Evrópubúar áfram
veikari fyrir sjúkdómum frá suður- og austur-
hlutum álfunnar en íbúarnir þar. Afríka sunn-
an Sahara hélt hins vegar áfram að vera hálf-
gerð drápsgildra fyrir Evrópumenn lengi vel
og er það að vissu leyti enn þá.
Hlutar Evrasíu urðu seint eða aldrei partar
af þessu sóttkveikjusamfélagi og ber þar fyrst
að nefna íbúa Austur-Síberíu. Að nokkru leyti
átti þetta við Íslendinga einnig eins og vikið
verður að síðar.
Ameríka var byggð í nokkrum fólksfjölda-
bylgjum að því er best er vitað, mest fyrir
10.000–20.000 árum. Sumir komu þó síðar eins
Na-dene-indíánar í norðvestanverðri Norður-
Ameríku og ínúítar nyrst í álfunni, fyrir um
4.000–8.000 árum. Frumbyggjar Ameríku
komu að því er best er vitað nær eingöngu frá
Austur-Asíu og auk þess áður en íbúar Evr-
asíu höfðu skapað sér eitthvert sameiginlegt
sóttkveikjusamfélag. Auk þess voru einmitt
íbúar Austur-Asíu aldrei hluti þess eins og
fyrr var nefnt.
Því var það að með komu Evrópumanna til
Ameríku 1500–1850 (Ameríka var lengi að
byggjast), komu ekki til álfunnar aðeins stríðs-
glaðir menn heldur einnig alls kyns sýklar sem
gerðu Evrópumönnum tiltölulega lítinn skaða
en strádrápu frumbyggja álfunnar. Meira að
segja kvefpestin varð drepsótt meðal indíána.
Þessi skyndilega árás hins evrasíska sótt-
kveikjusamfélags á Ameríku var meginorsök-
in fyrir miklu mannfalli indíána, einkum þar
sem byggð var þéttbýl fyrir eins í Mexíkó.
Heimildum ber illa saman um það hve
margir íbúar Mexíkó hafi verið um árið 1500;
lægsta talan sem nefnd hefur verið er 5 millj-
ónir, sú hæsta um 50 milljónir. Hitt er hins
vegar vitað með vissu að fjöldinn var um 3
milljónir einni öld síðar. Indíánar Karíbahafs-
eyja voru að mestu leyti horfnir þaðan á 17.
öld, mest vegna sjúkdóma. Skást sluppu þeir
indíánar sem bjuggu strjált og kynntust „dá-
semdum“ Evrópubúa seint. Í heild má telja að
indíánum hafi fækkað um rúman helming hið
minnsta eftir kynnin við Evrópubúa. Þessi
fækkun var að vísu ekki eingöngu af völdum
sýkla heldur einnig vegna fjöldamorða, hung-
urs þar sem frumbyggjar voru sviptir landi
sínu, og þrælkunar.
Innrás evópskra sýkla hafði víðar áhrif en í
Ameríku. Evrópskir sjúkdómar fækkuðu
þannig frumbyggjum Austur-Síberíu, Ástralíu
og Kyrrahafseyja.
Íslendingar stóðu að sumu leyti mitt á milli
almennra Evrópubúa og frumbyggja Ameríku
í sýklamálum þessum. Þegar landið byggðist
frá útjöðrum Evrópu á tímabilinu 800–900,
hefur hið evrasíska sóttkveikjusamfélag vafa-
laust verið farið að móta eitthvað landnemana,
að minnsta kosti hafa þeir þolað kvefpest að
vissu marki! En frá 11. öld til þeirrar 15. var
Ísland mjög einangrað frá Evrópu og nýir
sjúkdómar sem þá urðu landlægir víða í álf-
unni, hafa sennilega verið óþekktir hér á landi.
Eftir árið 1400 opnaðist Ísland fyrir erlendu
fólki og erlendum sýklum. Margar farsóttir
gengu yfir landið á 15. öld. Af ástæðum sem
ekki verða raktar hér virðist mannfjöldinn þó
alltaf hafa jafnað sig tiltölulega skjótt eftir
áföllin.
Sumir íslenskir sagnfræðingar telja raunar
að það hafi tekið þjóðina um 500 ár að innleiða
evrópska sóttkveikjusamfélagið, það er að
breyta farsóttum í landlæga sjúkdóma á sama
hátt og tíðkaðist almennt í Evrópu. Þessari að-
lögun hafi fyrst lokið við upphaf 20. aldar.
Gísli Gunnarsson, prófessor í sagnfræði við HÍ.
Voru indíánar
kvefsæknir?
MEÐAL spurninga sem svarað hefur verið á Vís-
indavefnum að undanförnu má nefna þessar:
Hvaða tungumál eru töluð í Kanada? Til hvers nota fílar ranann? Hvern-
ig getur maður ákvarðað hvort ljós frá einhverjum hlut sé skautað?
Hvers vegna heita Kleppjárnsreykir í Borgarfjarðarsveit þessu nafni?
VÍSINDI
Reuters
Mau Mau-indíáni í Panama.
Lesbókarinnar fram á ruglið í undirrituðum
með því að vitna í útleggingu þeirra á
Nietzsche-túlkunum Deleuze sem beitir heim-
spekihugtökum á borð við „mismunur“, „sam-
semd“, „endurkoma“, „andvirkir kraftar“ og
„neitandi vilji“. Róbert virðist treysta því að
lesendur hafi litla ánægju af slíkri heimspeki
og telji að hún sé skrípaleikur. Sökum skakkr-
ar hugsunar eða kunnáttuleysis sé hrúgað sam-
an óskiljanlegum hugtökum, orðalopa af vit-
leysu.
Hafi Lesbókar-lesendur velt því fyrir sér
hvort Nietzsche-fræðingurinn Róbert styðjist
sjálfur í rannsóknum sínum við jafn vafasama
pappíra og Nietzsche-fræðinginn Deleuze full-
vissar Róbert þá um hið gagnstæða: „Í ritum
mínum er hvergi stafkrókur um Foucault og
Derrida eða Deleuze“ (L). Nú hafa eflaust
fæstir lesendur haft tækifæri til að öðlast nógu
góða yfirsýn yfir Nietzsche-rannsóknir Ró-
berts til að sjá að hann leikur hér tveimur
skjöldum. Á heimildaskrá prýðilegrar doktors-
ritgerðar Róberts er nefnilega tímamótarit í
frönskum Nietzsche-fræðum, Nietzsche og
heimspekin (1962), eftir engan annan en De-
leuze. Nú gætu blaðalesendur haldið að Róbert
væri að reyna að kitla hláturtaugar annarra
Nietzsche-fræðinga með því að vekja athygli á
því að hann hafi rýnt í óskiljanlegt verk. Raun-
in er hins vegar sú að Róbert sýnir hér að hætti
þeirra sem skrifa doktorsritgerðir læriföður
sínum og öðrum fræðimönnum að hann hafi
ráðist til atlögu við verk sem borin er virðing
fyrir innan Nietzsche-fræða, jafnvel af heim-
spekingum sem aðhyllast aðra túlkun en De-
leuze. Lesbókar-skrif hans einkennast því í
raun af sama „popúlisma“ og skrif Times-bréf-
ritaranna. Eftir áratuga iðkun heimspeki skilja
bréfritarar og Róbert mun meira í Derrida og
Deleuze en þeir láta í ljós er þeir hæðast í dag-
blöðum að meintum óskiljanlegum rugludöll-
um. Þótt Róbert sé ef til vill ekki jafnsjóaður í
heimspeki Deleuze og þeirra sem hann sérhæf-
ir sig í skilur hann án efa meira í Deleuze-
tilvitnunum sem ætlað er að skemmta leik-
mönnum en hann vill vera láta.
Hlátrasköll ógæfumanna
„Popúlismi“ af ofangreindu tagi er tilraun til
að snúa almenningsálitinu gegn mótherjum.
Þannig væri til dæmis hægðarleikur fyrir Ró-
bert að halda „sýningu“ á meintu óskiljanlegu
rugli þýska heimspekingsins Martins Heidegg-
ers á síðum Lesbókarinnar. Róbert myndi þó
seint sýna Heidegger með þeim hætti sem
hann sýnir Deleuze þar sem hann ber sýnilega
nokkra virðingu fyrir Heidegger (sjá
Nietzsche-greinina „Hlæjandi guðir og helgir
menn“ í greinasafni Róberts Tveggja manna
tal) en ekki Deleuze sem undirritaðir tefldu
gegn íslenskum Nietzsche-túlkunum. Nú væri
auðvelt að vitna í spurningu sem Heidegger
varpar fram í greininni „Hvað er það, heim-
spekin?“ (1956) og hljómar svo í prýðilegri þýð-
ingu heimspekingsins Róberts Jacks: „Á hvaða
hátt er veran hugsuð þannig að nokkuð á borð
við ,ástæða’ og ,orsök’ sé til þess fallið að hafa
mótandi áhrif á og yfirtaka verandveru hins
verandi?“ Þeir sem hafa glímt við verk
Heideggers vita að þetta er langt frá því að
vera flóknasta setningin í skrifum hugsuðarins.
Samt sem áður mætti eflaust reyna að telja
leikmanni trú um að ástæða þess að hann eigi í
erfiðleikum með að ráða fram úr spurningunni
sé einfaldlega sú að hún sé í raun óskiljanlegt
rugl. Í augum þess sem hlotið hefur heimspeki-
lega þjálfun er textinn hins vegar skiljanlegur
sé hann lesinn af þolinmæði og settur í sam-
hengi. Sama á við um fagmál til dæmis í læknis-
og lögfræði en einnig alþýðlegri „leiki“ á borð
við knattspyrnu. Sá sem er lítt sjóaður í að
„lesa“ leikinn sér lítið annað á vellinum en tutt-
ugu og tvær konur elta leðurtuðru á meðan
aðrir vita að leikurinn er annað og meira.
Fremur en að bíða hláturs upplýstra lesenda
Lesbókarinnar virðist Róbert þegar gera sér í
hugarlund hvernig franskir fangar myndu
bregðast við túlkun Deleuze á krafta- og end-
urkomukenningu Nietzsches og framúrstefnu-
lega fræðitextanum Rísóm eftir Deleuze og
Guattari. Hann skrifar: „Sjálfur gæfi ég fús-
lega góðan skilding fyrir að sjá framan í
frönsku tugthúslimina undir messum Deleuze
og félaga um eilífa endurkomu fyrsta stigs
sams konar mismunar og annars stigs mismun-
andi mismunar. Ég ímynda mér einhvern veg-
inn að tugthúslimirnir sætu óttalausir undir
orðaflaumnum þótt leiðindin væru sennilega að
drepa þá. Af og til myndu hinir frönsku ógæfu-
menn sennilega skella upp úr, t.d. þegar De-
leuze og Guattari brýna þá með eftirfarandi
orðum: ,Verðið Bleiki pardusinn og þið munið
elska hvort annað eins og vespa og brönugras,
köttur og bavíani.’“ (L) Í grein sinni „Það er allt
á floti allsstaðar“ sem birtist á Heimspekivefn-
um 25. maí sl. veitti Skúli Sigurðsson vísinda-
sagnfræðingur lesendum innsýn í samhengi
setningarinnar úr Rísóm-textanum sem Ró-
bert hæðir: „Það er eftirtektarvert að ritgerðin
kom út árið 1976 í árdaga erfðaverkfræði og líf-
tækni. Þá höfðu vísindamenn miklar áhyggjur
af því hvort rannsóknir á erfðaefni, litningum
sem nú mátti klippa í sundur og skeyta saman
að vild, gæti valdið erfðamengun. Var loku fyr-
ir það skotið að erfðaefni gæti borist á milli líf-
vera, segjum með vírusum? Þá var þekkt að
vírus af gerð C var tengdur bæði erfðaefni bav-
íana og vissra tegunda heimiliskatta. [...] Þótt
ástir katta og bavíana virðist í fyrstu vera fá-
ránlegar felst í hugmyndinni tilvísun í ítarlegri
umræðu í rísóm-textanum og þaðan í ,avant-
garde’ sameindalíffræði og náttúruvísindi í
París á árunum upp úr 1970. Við lestur seinni
greinar Róberts í Lesbókinni fær maður það á
tilfinninguna að hann hafi ekki skilið hvað hér
er á ferð, né hafi hann fyllilega skilið að hann
skildi það ekki.“
Við gráar gluggarúður
Róbert lýkur Lesbókar-greinum sínum á því
að reyna að hrekja þá meinleysislegu fullyrð-
ingu Geirs Svanssonar bókmenntafræðings og
ritstjóra Heimspeki verðandinnar að grein
undirritaðra, sem er gagnrýni á Nietzsche-
túlkanir íslenskra heimspekinga og á íslenska
siðfræði, sé „innlegg í umræðu um heimspeki
eins og hún er stunduð á Íslandi.“ Róbert reyn-
ir að úthýsa skrifum undirritaðra á þeirri for-
sendu að þau séu ekki hefðbundin íslensk heim-
speki og höfundar greinarinnar því ekki
réttnefndir heimspekingar. Útfærslu undirrit-
aðara á sifjafræði Nietzsches, sem teflt er gegn
þeirri siðfræði sem íslenskir heimspekingar
hafa lagt áherslu á í ritum hugsuðarins, dæmir
Róbert ómerka. Honum virðist sifjafræðin,
sem undirritaðir nota til að draga ýmsar ráð-
andi markalínur í efa, komin langt út fyrir
landamæri íslenskrar heimspeki. Hún sé ein-
hvers konar félagsfræði og þannig fjarri því
viðmiði sem Kristján Kristjánsson sagði í árs-
byrjun 1998, í glímu sinni við óhefðbundna
heimspeki og óhefðbundin fræði, ráðandi „á Ís-
landi þar sem hefðbundin heimspeki hefur
aldrei átt sjö dagana sælli en einmitt nú.“ (M
233)
Kristján Árnason bókmenntafræðingur
minnir okkur á að „Nietzsche nam og kenndi
allt önnur fræði en heimspeki á sínum akadem-
íska ferli, [...] klassíska fornfærði eða texta-
fræði [...]. Tengsl Nietzsches við heimspekina
sem sérstaka fræðigrein eru því frá upphafi
nokkuð losaraleg, en það getur ekki síður talist
styrkur hans en veikleiki“ (TMM 1997:3). Í
samræmi við þá sannfæringu að skortur á
söguvitund sé erfðagalli allra heimspekinga
þróaði Nietzsche sögulega heimspeki sem hann
nefnir „sifjafræði“ og hefur aldrei náð hylli
hefðbundinna heimspekinga. Líkt og aðrir
póststrúktúralistar brá Foucault út af heim-
spekilegum vana. Hann áleit að heimspeking-
um væri sýnd mest virðing með því að láta sér
ekki nægja að fjalla um heimspeki þeirra held-
ur að beita henni. Því tók hann sögulega sifja-
fræði Nietzsches upp á arma sína. Í kjölfarið
vildu hefðbundnari heimspekingar úthýsa hon-
um úr híbýlum heimspekinnar á þeirri for-
sendu að hann væri sagnfræðingur frekar en
heimspekingur. Gagnrýnendurnir virðast þó
ekki hafa áttað sig á því að Foucault hefur ekki
villst af braut hefðbundinnar heimspeki frekar
en Derrida heldur lýsir hann í „Hvað er upplýs-
ing?“ (1984) heimspeki sinni sem afstöðu á
mörkunum: „Það á að forðast að þurfa að velja
á milli þess að vera fyrir innan eða utan; það á
halda sér á mörkunum. Gagnrýni er einmitt að
greina mörkin og hugleiða þau.“
Nú vill svo til að þau fræðasvið sem Times-
bréfritararnir bentu á að hefðu einna helst hýst
þá „heimspeki“ Derridas sem þeir vildu úthýsa
eru einmitt þau sömu og Róbert Haraldsson
hefur opnað heimspekinni á Íslandi: heimspeki
bókmennta og kvikmynda. Heimspekin hefur
aldrei látið afmarka sig að hætti sérhæfðrar
fræðigreinar. Heimspekingar sprengja gjarn-
an þau mörk sem forverar þeirra hafa sett í leit
að nýjum aðferðum og viðfangsefnum. Líkt og
Foucault benti á fólst heimspeki Nietzsches í
heimspekilegum aðgerðum á ólíkum sviðum.
Hann iðkaði heimspeki hvort sem hann fékkst
við harmleiki Forn-Grikkja, textafræði eða
sögu. Í Lesbókar-greinunum segir Róbert
áhuga sinn á verkum Nietzsches sprottinn af
því að þýski hugsuðurinn skilji „heimspeki sem
tilraunamennsku“ (L). Róbert hefur í sömu
greinum eftir René Descartes „að ráðlegra sé
að horfa til gerða en orða þegar lagt er mat á
skoðanir manna og aðferðir.“ (L) Þótt Róbert
ljúki greinum sínum á því að dæma Nietzsche-
tilraunir undirritaðra ómerkar á þeirri for-
sendu að þær séu óhefðbundnar er ekki útséð
með það hvort Róbert skilji sig í framtíðinni frá
hefðarsinnum og efni það hefðarrof sem er
driffjöður allrar tilraunamennsku. Verði það
raunin gæti hann um leið otað eftirfarandi orð-
spjóti Nietzsches að þeim „sýningarstjórum“
sem hæðast að framsæknum tilraunum: „Við
gráar gluggarúður. – Er það sem þið sjáið af
heiminum gegnum þennan glugga svo fagurt,
að þið viljið aldrei framar líta út um annan
glugga – og reynið jafnvel að hindra að aðrir
geri það?“
Höfundar eru doktorsnemi í heimspeki
og fjallaleiðsögumaður.