Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.2003, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚLÍ 2003 5
tilbrigði, frumfluttur í Lindarbæ 1968. Heitið
er að sjálfsögðu úr tónmáli, enda er þemað
endurtekið með nýjum og nýjum tilbrigðum
hvað eftir annað. Jafnframt er í leiknum fram-
vinda, þannig að tilbrigðin tíu eru ekki endur-
tekning ein með viðeigandi flúri, heldur er þar
sögð dæmisaga –í fáránleikastíl – sem stefnir í
eina átt. Sögupersónurnar eru í upphafi stefs
listamaðurinn, eiginkona hans og móðir henn-
ar, en þeim hefur fækkað í leikslok. Í rauninni
bregður Oddur þarna upp sjálfhæðinni mynd
af brölti okkar listamanna, þar sem það heitir
að við fórnum öllu fyrir listina, en við krefj-
umst þess líka að okkar nánustu geri það.
Þessi skondni leikur er ekki í fullri kvöldlengd,
en það er algengt um verk absúrdistanna, að
sjónleikir þeirra voru ekki af þeirri tveggja–
þriggja tíma lengd sem hið borgaralega sam-
félag hafði komið sér saman um að væri heppi-
legur kvöldskammtur. Sænska tónskáldið
Arne Mellnäs samdi síðar óperu sem byggð
var á þessum leik og kallaði Dans på rosor, og
var óperan flutt í Danmörku 1989. Hún hefur
aldrei verið flutt á Íslandi. Um svipað leyti
voru þeir Oddur og tónskáldið Leifur Þórar-
insson með hugmynd að óperu og farnir að
vinna að henni, en því miður varð sú fyrirætlun
aldrei að veruleika.
En ári fyrr en Tíu tilbrigði voru á fjölunum,
kom enn eitt verk frá hendi Odds og í þetta
sinn var það Leikfélag Reykjavíkur sem stóð
að sýningunni. Þetta var barnaleikritið Snjó-
karlinn okkar. Forsaga þessa leiks er býsna
merkileg. Árið áður hafði Leikfélag Reykja-
víkur bryddað á nýjungum í smíði barnaleik-
sýninga. Þórir Guðbergsson hafði samið
barnaleikrit sem nefndist Kubbur og Stubbur
og í því skyni að virkja hugarflug barna við
mótun sýningarinnar, höfðu nemendur Magn-
úsar Pálssonar, Jóns Reykdals og Jóhönnu
Þórðardóttur í Myndlistarskólanum í Reykja-
vík gert frumskissur að leikmyndum. Nú var
gengið einu skrefi lengra og nemendur úr
sama skóla voru hvattir til að spinna söguþráð.
Það kom síðan í hlut Odds að vinna úr þeim
hugmyndum og koma skikk á leikinn. Meðal
barnanna sem voru frumhöfundar leiksins var
Hilmar, sonur Odds, sem síðar átti eftir að
verða viðurkenndur kvikmyndahöfundur.
Löngu seinna gaf Oddur út barnabók sem
nefndist Í krukkuborg. Hún varð síðan texti
samnefnds leiks sem Þjóðleikhúsið sýndi 1978
og varð ein framsæknasta og nýstárlegasta
sýning fyrir börn sem sést hefur á Íslandi;
þarna voru leikbrúður og margs kyns út-
fjólublá litatækni notuð.
Afkastamikill höfundur
Á áttunda áratugnum dró til annarra tíðinda
í leikritun Odds. Árið 1974 var frumfluttur í
Þjóðleikhúsinu, Dansleikur, eitt veigamesta
leikrit hans og verður vikið að því hér á eftir.
Það leikrit átti upprunalega að koma upp á
sviðinu í Iðnó, en atvik höguðu því þannig, að
þegar sá sem hér heldur á penna flutti sig um
fet frá Leikfélagi Reykjavíkur upp í Þjóðleik-
hús, var Dansleikur með í farteskinu. Skömmu
síðar, eða árið 1977, sýndi Þjóðleikhúsið enn
eitt verk eftir Odd, leikritið Meistarinn. Sá
leikur er líkt og Tíu tilbrigði í rauninni langur
einþáttungur. Meistarinn hefur nokkra sér-
stöðu í verkum Odds. Við fyrstu kynni og í
upphafi leiks blasir við hefðbundið verk, en
Meistarinn sver sig síðar í ætt við önnur leikrit
hans og í lokin hafa persónurnar skipt svo
rækilega um hlutverk að áhorfandinn þarf að
taka á honum stóra sínum til að skilja hvað
skáldið er að fara. Í raun á sér lítið stað nema
samtal milli Meistarans sem er gamall
drykkjurútur sem lítur á sig sem skáld, er að
útbúa skútu og stráir um sig tilvitnunum, og
ungs læknis sem í upphafi telur sig vera í vitj-
un. Sömuleiðis er þar á ferli fáorð kona sem áð-
ur en leik lýkur er búin að taka á sig gervi allra
þeirra kvenna sem koma fyrir í lífi þessara
tveggja manna. Og ungi læknirinn er þá einnig
orðinn annar. Líkt og Jökull gerir í Herbergi
213 er Oddur hér að fjalla um hlutverk okkar
fremur en hlutskipti, í tíma og rúmi, og gott ef
ekki í lokin læðist að okkur hugmyndir um, ef
ekki endurfæðingu, þá að minnsta kosti þá
hlekki sem halda áfram í lífskeðju tímans, og
nýjar og nýjar kynslóðir taka að sér hlutverk-
in. Þó að efnið sé ekki ósvipað eru efnistökin
auðvitað ólík og penni skáldanna tveggja pers-
ónulegur.
Árið 1983 var svo frumsýnt í Þjóðleikhúsinu
verk eftir Odd sem kannski stendur næst því
að geta kallast hefðbundið í byggingu, áður-
nefnt Eftir konsertinn. Enn kemur tónlist við
sögu í gervi pólsks píanista sem hefur flutt
byltingaretýðu Chopins með bravúr, en annars
hljómar adagióið úr fimmtu hljómkviðu Mahl-
ers í tíma og ótíma í leiknum líkt og í mynd
Viscontis, Dauðinn í Feneyjum. Svipað þema,
með þann sem kemur og flytur boð frá fyrri
kynnum og veldur síðan umtalsverðu uppþoti í
lognmollu dagsins, er býsna algengt í íslensk-
um leikskáldskap þessara ára. Nægir þar að
minna á Dómínó Jökuls, Klukkustrengi og Í
öruggri borg, kannski líka Prjónastofuna Sól-
ina (Sine Manibus). Fyrri þátturinn af tveimur
er hjónabandsdrama af næstum strind-
bergskri heift, þar sem eiginkonan linnir ekki
látum að niðurlægja mann sinn. Síðan koma
hljómleikagestirnir og upphefst fáránlegt
partí. Áður hefur óboðinn gestur laumað sér
inn í hjónabandsvígið, gamall skólafélagi eigin-
mannsins og nýuppgötvaður heimilisvinur,
læknir frúarinnar öðrum þræði og garðyrkju-
maður í hinn þráðinn – að sögn. Partíið er
reyndar ekki sá hreinsunareldur sem kannski
var stefnt að, en nú er það eiginmaðurinn sem
spennir boga kaldhæðninnar og skotspónninn
er Jóhannes, hinn nýi heimilislæknir. Í lokin
hverfa frúin og læknir hennar á braut, en eftir
situr eiginmaðurinn tónelski með hálfruglaða
ömmu, nýtrúlofaðan 15 ára soninn og dætur
sínar. Hann spáir í það að morgundagurinn
kunni að verða betri. Hallarbylting? Eða er
byltingaretýðan bara orðin stofugaman fagur-
keranna?
Dansleikur
Auk Hornakórals eru veigamest verka Odds
Dansleikur og síðasti leikurinn, Þrettánda
krossferðin, sem frumsýnd var í Þjóðleikhús-
inu 1993. Þetta eru heimsósómaleikir, ólíkir í
aðferð og efnisvali en öllum sameiginlegt að
velferð mannkyns er meginviðfangsefni.
Hornakórall er bráðfyndinn söngleikur og þar
er spjótum beint að græðgi og skammtíma-
gróða – sem gæti verið á kostnað þess sem
aldrei verður bætt.
Dansleikur gerist eins og áður segir á
endurreisnartíma og persónurnar eru þekktar
úr sögunni. Leikurinn hefst á því að persón-
urnar ganga fram á sviðsbrún og stilla sér þar
upp til að segja deili á sér, en skjóta um leið inn
athugasemdum hver um aðra. Sú mynd sem
Oddur bregður upp af Borgia-fjölskyldunni á
þó ekkert skylt við einhverjar raunsannar fyr-
irmyndir sögupersónanna, þær eru mótaðar
með pensli sem tekur meira svipmót af sögu-
tíma höfundar. Það er undarlegur léttleiki og
þokki yfir þessum grimma leik, þar sem flærð
og svik eru daglegt brauð, og ef vill má líta á
hann sem táknmynd af heimi nútímans. Þann-
ig er til dæmis erfitt að sniðganga þá hugsun
að ambátt páfa og ástkona sé táknmynd þriðja
heimsins andspænis takmarkalausri spillingu
þeirra sem völd og ríkidæmi hafa í fyrsta heim-
inum. Grimmdin tekur til aðalpersónanna
sjálfra; Lúkrezía er til dæmis notuð sem tál-
beita á hjónabandsmarkaði og síseld fyrir auð
og völd, en brúðgumunum með hagleik komið
fyrir kattarnef. Höfuðpaurinn, Alexander páfi,
er þó öðrum þræði beinlínis lýrískur og fer
með sonnettur sem eru meðal þess fegursta
sem Oddur hefur ort; við þennan leik gerði Atli
Heimur Sveinsson forkunnlega tónlist. Annar
kveðskapur er hins vegar í kýrhalastíl. Andi
úrþvættisins Sesars his unga svífur yfir at-
burðarásinni og allt endar með ósköpum, fórn-
ardauði Jóhanns sem reynir að hamla gegn tíð-
arandanum er marklaus og slær ekki í á
gleðina í þeim Hrunadansi sem leiknum lýkur
á.
Þrettánda krossferðin
Leikurinn um krossferðina þrettándu er
annars konar. Aðalpersónurnar eru þrír her-
menn í leit að stríði. Seppi heitir einn þeirra, í
senn bernskur og óheftur villimaður. Mál hans
er bjagað, líkt og við kynntumst fyrst í einþátt-
ungnum Við lestur framhaldssögunnar;
kannski er það vísbending um að hugsun hans
sé ekki fullþroskuð. Andrés heitir annar þeirra
félaga; hann er sá sem þráir hugsjónir og regl-
ur til að fylgja en þó breyskur þegar á hólminn
er komið. Sá þriðji ber heitið Stefán og er vits-
munavera sem spyr um rök og tilgang, en
slæst þó í hópinn í leit að svörum. Þessir þrír
kumpánar eru mannkynið í hnotskurn, frá
stigi villimennsku um skikkun og umgengis-
reglur samfélags til leitar að æðra tilgangi.
Leikurinn lýsir krossgöngu þeirra, en kross-
ferðirnar frægu á miðöldum urðu aldrei þrett-
án, sennilega sjö. Á baksýn birtist hinn eilífi
riddari, líkt og í mynd Bergmans um sjöunda
innsiglið, á annarri leið en þeir félagar. „Ridd-
arinn er eins konar stef við verkið sem það svo
endurtekur í heilli sinfóníu sem er óður til
mannsins í endalausri smæð hans – sem er
samt svo stór, göfug, uppnumin, hundsleg,
heimsk og hversdagsleg,“ eins og Sigurjón Jó-
hannsson leikmyndahönnuður kemst að orði í
eftirmála með prentaðri útfgáfu leiksins.
Leikritið er margslungið og tilvísanir marg-
ar, sumar spunnar í mystík. Líkt og oftast hjá
Oddi eru ýmis tilbrigði og sum atriðin marg-
rituð. Í einni frumgerðinni hefst leikurinn á því
að móðir Andrésar syngur eftirfarandi kvæði
með harmóníkuundirleik:
Eitt sinn var ungur maður
sem ólmur vildi fara í stríð.
„Farðu nú varlega væni,“
vældi hans móðir blíð.
„Stattu þig drengur í stríði
og stráfelldu óvinafans.
Til forystu ertu fallinn,“
faðirinn mælti til hans.
Ofurhuginn sá ungi
óð fram með herdeild sín.
Svo skaut hann í allar áttir
og olli þar dauða og pín.
Og fyrir hugprýði og hreysti
heiðursmerki hann hlaut.
Svo birtist einn djevilsins dóni,
hann dátann í bakið skaut.
Svo enda sum ævintýri.
Og áin, hún streymir enn lygn.
Og kappinn var dysjaður dauður
og dubbaður upp í tign.
Í hinni prentuðu gerð leiksins er þetta
kvæðiskorn ekki með, hefur væntanlega þótt
of Brechtskt og í raun einfalda efnið um of. Því
að þó að stríðið – krossferðin sé uppistaða og
umgjörð, hangir svo miklu fleira á þeirri spýtu
sem við köllum vegferð og velferð mannkyns.
Því að leikurinn er eins konar vegakvikmynd.
Á vegi þeirra verða álfadrottning, sem að hætti
íslenskra álfameyja vill tæla þá til fylgilags,
Klukku-Kalli sem er Spánarkonungur og keis-
ari í tilbót (fyrsti eða fimmti eftir því hvort
starfið talið er), sem er að reyna að hafa enda-
skipti á tímanum með hjálp nútíma gangverks,
gestrisin bóndahjón, sem skroppin út úr mynd
eftir Breugel, skemmtistjóri sem stýrir darr-
aðardansi – eitt af eftirlætisþemum skáldsins –
og blindur hershöfðingi. Er skemmst af því að
segja að þeir félagar finna aldrei stríðið sem
átti að gefa lífinu tilgang – kannski bjó svarið
við lífsfyllingu í öðru en stríðsrekstri. Þessari
auðugu krossferð gegn stríði lyktar svo þannig
að þeir félagar fyrirgera hver öðrum.
Viðtökur við þessum leik sem er eitt frum-
legasta framlag til íslenskra leikbókmennta á
síðari árum voru blendnar, og má það furðu
gegna. Svo óvægin var gagnrýni í einu dag-
blaðanna, að manni býður í grun að það hafi
haft áhrif á, að síðan hefur ekkert verk komið
frá hendi Odds Björnssonar. Er það með ólík-
indum, því eins og við höfum séð í þessu yfirliti
hefur Oddur verið mjög frjór og mikilvirkur
höfundur og lífsverk hans meira að vöxtum en
marga grunar. Til marks um það eru að auki
tvö sjónvarpsleikrit og ekki færri en 25 út-
varpsleikrit sem ekki verða gerð að umræðu-
efni hér, en eru sannarlega efni í sérstaka
könnun.
En hver eru þá einkenni á skáldskap Odds
Björnssonar? Í fyrsta lagi er hann kannski
mestur heimsmaður íslenskra leikskálda að
Guðmundi Kamban undanskildum og sá sem
leitar sér víðast fanga í sögu Vesturlanda að
minnsta kosti. Líkt og Kamban er hann siðbót-
armaður, en lengra nær samlíkingin ekki. Stíll
Odds er ýmist léttur og leiftrandi eða ljóð-
rænn, jafnvel tregafullur, en tilsvörin koma oft
á óvart, vegna þess að skáldið stendur álengd-
ar og hefur gagnrýna afstöðu til persóna sínna,
líkt og Brecht boðaði. Þessar persónur verða
oft táknmyndir eiginleika eða samfélagsþátta,
líkt og táknlegar persónur í siðbótarleikjum
miðalda. Framsetningarmátinn er auðvitað
meira í ætt við fáránleika en raunsæi, en í sam-
tölum er þó ákveðin rökvísi sem síðan er brotin
upp með hliðarstökki eða tilvísun. Það er mikil
músík í þessum verkum, jafnt ytra sem innra,
sum, eins og Tíu tilbrigði eru beinlínis byggð
eins og tónverk, önnur eins og Þrettánda
krossferðin eru rapsódísk, en þó í föstu formi
sem fúga væri og með tilvísun í miðaldamess-
ur. Tilsvörin eru oft tvíræð og gefa sýn í fleiri
en einn heim. Stundum fer skáldið langa vegu
til að komast stuttan spöl. En sú langferð gerir
ferðalagið auðugra.
Og hvað er þá skáldið að fara? Þessi heims-
ósómakvæði Odds Björnssonar eru ekki boð-
unarbréf, ekki páfabúllur, ekki stjórnmálayfir-
lýsingar. Og þó eru þarna skilaboð til okkar
sem búum í þessum skrýtna heimi. Þau skila-
boð felast í dæmisögum sem skáldið bregður
upp af listfengi. Síðan eftirlætur hann okkur
að velja hvort við deilum áhyggjum hans eða
ekki.
Höfundur er leikstjóri, leikskáld og
leiklistarfræðingur.
Dansleikur. Þjóðleikhúsið 1974. Upphafsatriðið. Leikstjóri: Sveinn Einarsson. Leikmynd: Iván Törok. Tónlist: Atli Heimir Sveinsson.