Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚLÍ 2003 7
milljónir manna – í náinni sambúð við stóra
málið, spænsku. Eðli málsins samkvæmt verða
katalónskir höfundar að selja hlutfallslega
mun fleiri bækur en spænskir til þess að út-
gáfa bókar beri sig, því 1.000 eintök eru alltaf
sá fasti sem þarf að ná til þess að koma út á
sléttu, að sögn Parcerisas.
Samtals eru Katalónar reyndar fleiri en
Danir, fleiri en Finnar og Albanir, nánast jafn-
margir og Grikkir, Ungverjar eða Tékkar –
enn ein áminningin um það hvernig minnihlut-
ar geta verið misstórir. „Samt á móðurmál
okkar undir högg að sækja þar sem spænsk yf-
irvöld eru ekki sérlega áhugasöm um að fóstra
fjölbreytt safn tungumála og menningarhefða,
enda á ríkið sér langa og sterka sögu miðstýr-
ingar. Margir Spánverjar líta á margtyngi og
fjölmenningu sem einskæra þrjósku minni-
hlutahópanna. Þeir álíta spænskuna guðs-
blessun og skilja ekkert í því hvers vegna í
dauðanum við viljum halda í minniháttar
tungumál „sem kemur okkur ekkert áleiðis“,“
rakti Parcerisas.
Ned Thomas, hinn velski, tók undir og kvað
einþjóðlega forræðishyggju of lengi hafa ráðið
för í ýmsum ríkjum sem þó væru byggð ólíkum
kynþáttum eða þjóðarbrotum. „Menning á
hverjum stað á að einkennast af samræðu,
flæði, gagnvirkni og jafnvel átökum, í stað
einsleitni,“ undirstrikaði Thomas. „Ég er ekki
að tala um hinn sívinsæla „suðupott“ eins og
fjölmenningin er gjarnan sögð vera, því þar er
gert ráð fyrir því að allir tileinki sér heildar-
straum sem á endanum er í umsjá valdhaf-
anna, nánar tiltekið fulltrúa stærsta málsins á
hverjum stað. Þvert á móti er ég að tala um
eins konar mósaík en það hugtak lýsir vel
þeirri fjölmenningu sem ég vil sjá. Við erum
ekki öll eins, en röðumst samt saman í eina,
dýnamíska mynd. Á svipaðan hátt er hægt að
tala um skáldskapinn í slíku samfélagi sem
mósaíkbókmenntir þar sem áherslur eru þver-
þjóðlegar og þverfaglegar og miðast við að
hver hafi sinn samastað – tungumálið – og geti
horft þaðan yfir heiminn eða boðið til sín gest-
um.“
Að leyfa hinum „að vera með“
Ýmsir lýstu hrifningu sinni á þessari tilraun
til að færa fókusinn frá fjölmenningu (e. multi-
culturalism) yfir á margtyngi (e. multilingual-
ism), eins og það var orðað á pallborðinu. Aleš
Debeljak, prófessor í menningarfræðum við
Ljubljana-háskóla og verðlaunaskáld, gekk
jafnvel svo langt að hafna hugtakinu fjölmenn-
ing, eða öllu heldur hugmyndafræðinni sem
það bæri með sér.
„Fjölmenningarlegt viðhorf er nauðsynlegt,
en dugar ekki eitt og sér, því í því felst ákveð-
inn hroki. Menn hreykja sér af því að vera víð-
sýnir og leyfa „hinum“ að vera með, en það lýs-
ir ekki einungis óþolandi forræðishyggju
heldur líka því sem ég vil kalla nýfrjálslynda
nærsýni. Og árangurinn er einungis sá að ólík-
ir hópar búa hlið við hlið en ekki saman.
Við verðum að geta sett okkur í annarra
spor, aðeins þannig öðlumst við raunverulega
víðsýni, og til þess eru bókmenntirnar eitt öfl-
ugasta tækið. Ef við horfum í gegnum linsu
annarra sjáum við heiminn í nýju ljósi, en það
er réttilega kallað margmenningarleg hæfni
(e. intercultural compitence) á fínu fræðimáli.“
Debeljak benti á að ein stefna, ein tilhneig-
ing sem sameinar alla, geti aldrei gengið upp
þar sem hver hópur eða einstaklingur býr að
menningarlegri mótun. „Föðurland, hvort sem
það er áþreifanlegt eða ímyndað – eins og
heimaland Salmans Rushdies – er það um-
hverfi sem mótar allar okkar vonir og ótta.
Þess vegna er ekki hægt að búa til kreddur
eins og alþjóðleika (e. internationalism) sem
átti til dæmis að vera það sem gerðist þegar ör-
eigar allra landa í kommúnisma sameinuðust,
hugsjónin var ofar öllu án tengingar við menn-
ingarheima eða baklönd.“
Í staðinn kvað Debeljak nytsamlegra að
nota heimsborgarann sem útgangspunkt (e.
cosmopolitarianism) í hugmyndafræði samtím-
ans, en það byggist á því að hver einstaklingur
búi að menningarlegri mótun en hafi um leið
innsýn og skilning á öðrum samfélögum. Því ef
menn viðurkenna ekki mismuninn, ef þeir ját-
ast ekki uppruna sínum og taka ábyrgð á sögu-
legum bakgrunni, þá sé á fáu að byggja, eins
og póstmódernisminn hafi sýnt fram á. „Eins
ágætt og fjölmenningarviðhorfið getur virst,
þá verðum við að muna að hægt er að hafa svo
opinn huga að hætta er á því að heilinn velti
út,“ sagði Debeljak að endingu, við undrun
sumra en talsverðan fögnuð annarra.
Dagleg fjölmenning í Delí
Í matsal og á göngum Helsinki-háskólans
héldu umræður um fjölmenninguna áfram.
Stephen Watts, breskur höfundur, þýðandi og
ferðalangur, taldi ekki endilega snjallt að losa
sig við hugtakið fjölmenning, heldur reyna að
sættast við það með einhverjum hætti. Fania
Oz-Salzberger, sagnfræðingur og baráttukona
fyrir mannréttindum í Ísrael, sagði að leit
stæði ekki einungis yfir að nýju hugtaki, held-
ur nýjum skilningi á nýju plani. „Menningar-
kimar búa aldrei hlið við hlið, heldur hver inni í
öðrum. Það má jafnvel beita hugtakinu „menn-
ingarlegt samræði“ hér í yfirfærðri merk-
ingu,“ sagði hún til áhersluauka.
Indverjinn Sudeep Sen, sem býr til skiptis í
Nýju Delhí og London, hristi höfuðið yfir há-
degismatnum og hvíslaði:
„Þetta eru áhugaverðar umræður og allt
það, en ég er samt svolítið hissa á þessu fjarg-
viðri yfir fjölmenningu. Heimaland mitt hefur
verið fjölmenningarlegt um aldir og við spáum
ekki einu sinni í það. Á indverskum peninga-
seðlum er allt letrað á 23 tungumálum og sama
gildir um stjórnarskrána því opinberar tungur
í landinu eru 23 talsins. Og svo eru talaðar tíu
þúsund mállýskur. Ef þetta er ekki fjölmenn-
ing, þá veit ég ekki hvað,“ sagði Sen, og fannst
líka sitthvað athugavert við sögulýsingu sumra
frummælenda. „Hvað um Egyptaland, Mesó-
pótamíu... það er eins og Evrópumenn hafi
fundið upp menninguna. Mér finnst nauðsyn-
legt að minna á að svo er ekki.“
Þannig komu sífellt fram ný sjónarhorn og
Aleš Debeljak átti síðasta orðið, ögrandi að
vanda: „Evrópa er ekkert nema endalausar
umræður um hvað það er að vera evrópskur,“
sagði hann glottandi og vitnaði í Umberto Eco
sem sagði einhverju sinni: „Í Mílanó er ég að-
fluttur. Í London er ég ítalskur. Það er ekki
fyrr en í New York sem ég gerist evrópskur.“
sith@mbl.is
Aleš Debeljak Amanda Hopkinson Francesc Parcerisas
„Minnihlutahópar eru skilgreindir á ýmsa
vegu og yfirleitt í ljósi valds fremur en fjölda.
Konur eru til dæmis víða minnihluti, þótt þær
séu ekki endilega færri. Innflytjendur eru
minnihlutahópur og kynhneigð getur skipað
fólki í valdaminni hóp.“
Í VINNUSMIÐJU um þýðingar á mál-þinginu Fjölmenningarleg Evrópa varsérstaklega fjallað um rannsóknir Lite-rature Across Frontiers (LAF) á útrás
smáþjóðabókmennta, og mikilvægi þess að
lítil málsvæði hefðu innbyrðis samskipti.
Smiðjunni stýrði Alexandra Büchler,
stjórnandi LAF-verkefnisins sem hefur
bækistöðvar í Wales en lætur sig varða öll
Evrópulönd.
„Við vinnum talsvert mikið „á gólfinu“ ef
svo má segja, með því að skipuleggja ráð-
stefnur, málstofur, vinnusmiðjur þýðenda
og ráðgjöf um útbreiðslu bókmennta. Þá
gefum við út vefritið Transcript á þremur
tungumálum, en þar eru kynntar bók-
menntir minnihlutamálsvæða í Evrópu.“
Büchler kynnti ennfremur viðamikla
rannsókn sem LAF vinnur að og beinist að
því hvernig stjórnvöld í ólíkum löndum
vinna að kynningu bókmennta sinna út á
við: „Hversu miklu fé veita þeir í kynn-
inguna, eða til þýðinga, hvaða aðferðum
beita þeir og hver er hin undirliggjandi
menningarstefna?“
Unnið er að þessari kortlagningu með ít-
arlegum spurningalistum og upplýsinga-
söfnun um þýðingastyrki, bókaútgáfu, höf-
undaheimsóknir og bókmenntakynningar-
stöðvar, en þær starfa í flestum Evrópu-
landanna.
Miðstöðvarnar eru misjafnlega sjálf-
stæðar eftir löndum en flestar fá fjármagn
frá yfirvöldum menningarmála og starfa að
öðru leyti sjálfstætt og óháð pólitík eða
hagsmunasamtökum. Eitt af markmiðum
rannsóknarinnar, að sögn Büchler, er að
kortleggja hvaða skipulag gefst best svo
aðrir megi af því læra.
Margar miðstöðvanna eiga nú þegar í
góðu samstarfi sín á milli. Til að mynda hafa
Finnar að undanförnu gefið nágrönnum sín-
um Eistum fagleg ráð við uppbyggingu
nýrrar kynningarmiðstöðvar eistneskra
bókmennta í Tallinn, auk þess sem starfs-
menn miðstöðvanna á Norðurlöndum hitt-
ast reglulega og setja jafnvel upp sameig-
inlega bása á bókastefnum. Auk þess að
veita ferðastyrki og/eða þýðingastyrki,
svara fyrirspurnum og vinna kynningarefni
um bókmenntir sínar, senda miðstöðvarnar
gjarnan fulltrúa á bókastefnur, ráðstefnur
og tilheyrandi vinnusmiðjur – enda per-
sónuleg tengsl mikilvæg í bransanum, að
mati Alexöndru Büchler, Francesc Parcer-
isas og fleiri sem til máls tóku.
Hvatt til fleiri ástarsambanda
Og þátttakendur í vinnusmiðjunni gáfu
dæmi um verklag bókmenntakynningar-
stöðva í sínu landi.
„Í Belgíu segja menn: Aldrei að treysta
stjórnmálamönnum, og vilja því helst semja
við þriðja aðila – til dæmis einkafyrirtæki –
um hlutdeild í fjármögnun. Þannig geta
stjórnmálamenn ekki dregið úr framlaginu
með einu pennastriki,“ sagði Dorian Van
der Brempt, frá belgíska menntamála-
ráðuneytinu.
„Í Ástralíu kvarta menn í kynning-
armiðstöðinni yfir því að þurfa að afla allt að
55% fjárins sjálfir, og segja að enginn tími
sé þá eftir í vinnuna sjálfa,“ bætti við Anti-
gone Kefalá, grísk/áströlsk skáldkona.
„Finnar hugsa mjög vel um þá sem þýða
þeirra bókmenntir á önnur mál, bjóða þeim
reglulega til Finnlands og styrkja þá með
ýmsum hætti. Grikkir hafa á hinn bóginn
ekkert slíkt skipulag. Þetta er því misjafnt,
eftir því hvað þýðendur eru mikils metnir í
útbreiðslu bókmenntaarfsins,“ sagði Alex-
andra Büchler, sem sjálf er ötull þýðandi,
m.a. úr grísku yfir á móðurmál sitt, tékk-
nesku. Og ennfremur:
„Í Katalóníu þarf útgáfusamningur ekki
endilega að liggja til grundvallar, þegar
þýðingastyrkir eru veittir. Það er fordæmi
sem margir myndu vilja fylgja, að vinna að
því að þýðendur fái svipað vinnufrelsi og
höfundar, en þurfi ekki alltaf að vinna undir
stífri tímapressu.“
Þá var bent á að höfundar í Slóveníu
hefðu tekið sig til og stofnað þýðingasetur,
með ágætum árangri. Þeir ættu ennfremur
íbúð í höfuðborginni þar sem þeir tækju á
móti þýðendum til vinnudvalar.
„Þegar kemur að því að breiða út bók-
menntir lítillar þjóðar, er vandinn oft sá að
fáir þýðendur eru til. Ég nefni íslensku sem
dæmi; ekki er þýtt úr íslensku á nærri öll
mál,“ sagði Büchler og sló á létta strengi:
„Gjarnan komast tilvonandi þýðendur í
kynni við nýja málið í gegnum ástarsam-
bönd, svonefnd milliríkjahjónabönd. Við
höfum gott dæmi um það hér, þegar grískur
höfundur felldi hug til finnskrar stúlku,
lærði finnsku og fór svo að þýða á milli mál-
anna. Kannski væri best ef LAF stofnaði
einfaldlega stefnumálaþjónustu á alþjóða-
vísu,“ sagði Büchler við kátínu viðstaddra.
Hún benti einnig á að íþróttir hefðu ítrekað
kveikt áhuga þýðenda á nýjum löndum, það
gilti t.a.m. um úkraínskan þýðanda sem
heillaðist af finnsku íshokkí og hóf í kjölfar-
ið að læra finnsku. En meginmálið væri að
hver bókmenntaþjóð þyrfti að koma sér upp
gáttum inn í sem flesta málheima til þess að
eiga sem fjölbreyttust og ríkust samskipti.
Minnihlutar allra landa sameinist!
Bent var á að bókaútgáfa væri mismikil á
litlu málsvæðunum, en tölur bentu til þess
að bókaútgáfa væri mest á Íslandi miðað við
höfðatölu. Næst kæmi Slóvenía, en þar búa
3 milljónir manna.
„Spurningin er þessi: Hvernig getum við
tryggt að góðar bókmenntir á fámennum
málum nái til sem flestra áheyrenda?“
spurði Sioned Puw Rowlands frá Wales,
meðhöfundur skýrslunnar sem LAF vinnur
nú að. „Með því að nýta og styrkja þau kerfi
sem fyrir eru, en einnig með því að efla
gagnkvæman skilning milli litlu málsvæð-
anna. Ég held að við séum of upptekin af því
að brjóta niður hinar rammgerðu hurðir inn
í stóru málsvæðin. Við skulum hafa hugfast
að minnihlutahópar í heiminum eru mun
fleiri en meirihlutahópar, þannig að það er í
raun kjánalegt að eltast eingöngu við þá síð-
arnefndu, ekki satt?“ spurði hún og þótti
salnum athugasemdin býsna smellin. „Ef
velskur höfundur kvartar yfir því að stóri
bróðir í Englandi sýni honum engan áhuga,
þá spyr ég: Jæja, hversu mikinn áhuga hef-
ur þú á maltneskum bókmenntum? Í ljós
kemur kannski að hann hefur enga þekk-
ingu á Möltu og hefur jafnvel aldrei dottið í
hug að spyrja. Möguleikarnir leynast víða
og saman stöndum við best að vígi.“
ÞÝÐENDUR
METNIR AÐ
VERÐLEIKUM
Alexandra Büchler