Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.2003, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚLÍ 2003 3
JÓN ÚR VÖR
GEF OSS EI
Gef oss ei gáfur og snilli,
af gjöfum þeim var áður nóg,
heimur vor og hjörtu eru í rústum.
Gef oss trú hins einfalda manns,
sem ennþá væntir sér góðs.
Vitringar austurs og vesturs,
þeir vita meir en nóg.
Jón úr Vör (1917–2000) var einn af svokölluðum formbyltingarmönnum í ís-
lenskri ljóðlist á síðustu öld.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 6 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R
EFNI
Oddur Björnsson
er siðbótarmaður
líkt og Kamban seg-
ir Sveinn Einarsson í
grein um leikskáldið
sem hefur ekki sent
frá sér leikrit síðan
Þrettánda kross-
ferðin var sýnd á
fjölum Þjóðleikhúss-
ins árið 1993 en var
fram að því geysi-
afkastamikið.
Dieter Roth
eru gerð góð skil á nýjum myndlistarvett-
vangi, Schaulager, sem var nýlega opnaður
í Basel en þetta er fyrsta sýningin í bygg-
ingunni. Um yfirlitssýningu á Dieter Roth
er að ræða. Fríða Björk Ingvarsdóttir
skoðaði hana.
Er fjölmenning
ónýtt hugtak?
spyr Sigurbjörg Þrastardóttir í seinni grein
sinni um ráðstefnu er hún sat um fjölmenn-
ingu og bókmenntir í Helsinki.
Friedrich Nietzsche
er enn til umfjöll-
unar í grein Davíðs
Kristinssonar og
Hjörleifs Finns-
sonar þar sem svar-
að er ádeilu Róberts
H. Haraldssonar á
þá tvo fyrir að rang-
túlka túlkun Ró-
berts á túlkunum
þýska heimspek-
ingsins.
FORSÍÐUMYNDIN
er af verki eftir Dieter Roth frá árinu 1967, „Poetrie 2“, 301 lítið ský í minn-
ingu stóra J og stóra G, 48 þungbúin ský fyrir Rudolf Reiser. Verkið er til sýnis
um þessar mundir á yfirlitssýningu á verkum Dieters í Schaulager í Basel.
Ljósmynd: Heini Schneebeli.
U
MRÆÐUR undanfarinna
vikna um framtíð her-
stöðvarinnar á Miðnes-
heiði urðu til þess að ég
tók Atómstöðina eftir
Halldór Laxness ofan úr
hillu og las enn einu sinni.
Skáldsagan sú gerist vet-
urinn sem aðild Íslands að Atlantshafs-
bandalaginu var samþykkt eftir mikil átök
og leynifundi, árið þegar furðulegur skrípa-
leikur átti sér stað, deilurnar um bein Jón-
asar Hallgrímssonar. Þá sögu hefur Jón
Karl Helgason bókmenntafræðingur rakið
rækilega í bók sinni Ferðalokum. Bein
skáldsins voru grafin upp úr kirkjugarði í
Kaupmannahöfn (ef það voru þá þau), flutt
til Íslands, síðan norður í land, aftur suður
og voru loks grafin á Þingvöllum. Landið
logaði í átökum: selja land, kaupa bein, eins
og segir í Atómstöðinni. Sennilega hefur
aldrei verið skrifuð jafn mergjuð ádeilu-
saga hér á landi enda heitt í kolunum og sat
margur sár eftir.
Það er svo ótalmargt sem fléttast inn í
þessa sögu. Þar er að finna sjálfstæðisbar-
áttu ungrar konu sem þarf að velja milli
freistarans og framtíðar í takt við hjartslátt
uppruna síns. Saga hennar blandast saman
við hatrömm þjóðfélagsátök og hug-
myndaágreining. Sagt er frá deilum um fé-
lagslegar aðgerðir fyrir einstæðar mæður
sem sagðar eru ógna fjölskyldunni. Nútíma
skáldskapur var að halda innreið sína í
órímuðum ljóðum og villtum skáldum. Mál-
verk voru óræð, Skarphéðinn í brennunni
eða Kleópatra, hver vissi það? Tilvistar-
speki og mannúðarstefna organistans túlk-
ar hugmyndir heimspekinga eftirstríðs-
áranna og stefnu þeirra sem vildu tryggja
frið og mannréttindi. Nafnleysa barnanna í
ætt við amerískar kvikmyndir og reyfara
kallast á við eftirhreytur „ástandsins“ og
loks má nefna ógnir kjarnorkusprengj-
unnar sem vofði yfir veröldinni. Átti að
gera Ísland að atómstöð og skotmarki? Allt
var þetta í fullkominni andstöðu við óhagg-
andi ró íslensku sveitanna og allífisbrekk-
unnar þar sem bændur undu sér við að
byggja kirkju og dást að hrossastóði sínu á
beit í haganum. Allt í einu voru sveitirnar
sem Halldór hafði dregið upp svo íhalds-
sama mynd af í Sjálfstæðu fólki orðnar að
uppsprettu heilbrigðra hugsana og lífs-
viðhorfa, rót íslenskrar menningar miðað
við spillt hugarfar borgarastéttarinnar í
höfuðborginni þar sem íhald og kommar
tókust á.
Unga kynslóðin sem nú fylgist með deil-
um milli ríkisstjórna Bandaríkjanna og Ís-
lands um það hvort herstöðin skuli fara eða
vera eiga eflaust erfitt með að ímynda sér
hversu eldheitt mál herstöðvarmálið var.
Allt frá því að beiðni kom frá Bandaríkja-
mönnum í lok heimsstyrjaldarinnar síðari
um herstöðvar til 99 ára og þar til herstöðv-
armálið hætti að vera úrslitaatriði við
stjórnarmyndanir vinstri flokkanna upp úr
1980 skiptu deilur um herstöðina og aðild
Íslands að NATO þjóðinni í tvær fylkingar.
Göngur voru gengnar gegn her í landi og
undirskriftum safnað til að halda her í
landi. Upp úr 1980 tók umræðan um stríð
og frið nýja stefnu með deilum um stað-
setningu kjarnorkuvopna og afvopnun.
Eftir að Berlínarmúrinn féll og Sovétríkin
liðu undir lok hafa áherslur breyst mikið.
Evrópa er ekki lengur miðdepillinn.
Bandaríkjamenn eru að færa herstöðvar
sínar austur á bóginn nær olíulindum og
átakasvæðum. Nú hefur dæmið snúist við.
Bandaríkjastjórn vill sleppa, íslenska rík-
isstjórnin halda.
Það er þó ekki herstöðvarmálið sem ég
ætla að fjalla um hér heldur velta vöngum
yfir fyrirmyndum Halldórs Laxness í
Atómstöðinni og víðar. Ég fór sem sagt að
hugsa um það við lestur bókarinnar hvort
og í hve ríkum mæli Halldór Laxness sæki
persónur sínar til samtímans eða hvort fyr-
irmyndirnar tilheyri kannski fortíðinni.
Það hefur verið bent á hve organistanum
svipar til Erlendar í Unuhúsi og maðurinn
með sorglega andlitið sem gaf út blaðið var
án efa Jónas frá Hriflu. Þá sveimar Ólafur
Thors þáverandi forsætisráðherra yfir
vötnum í ýmsum myndum. En hver eða
hverjir voru fyrirmyndirnar að mennta-
manninum, hagfræðingnum, ólíkindatólinu,
freistaranum og valdamanninum Búa Ár-
land? Á Ugla sér ákveðnar fyrirmyndir?
Hörð viðbrögð við bókinni byggðust ekki
eingöngu á þeirri miklu þjóðfélagsgagnrýni
sem í henni fólst, heldur einnig því að
margur sá sig og sína í persónum bókar-
innar, einkum valdamönnum sem fengu
kaldar kveðjur með lýsingum á leynifund-
um, baktjaldamakki og sviknum eiðum.
Það skiptir auðvitað ekki máli fyrir verkið
hver var fyrirmyndin að hverjum, miklu
frekar býr að baki forvitni um vinnubrögð
skáldsins og svo auðvitað hnýsni sagnfræð-
ingsins um samtíma bókarinnar eða jafnvel
um sýn Halldórs og þekkingu hans á
gengnum kynslóðum.
Margir þeirra sem fjallað hafa um verk
Halldórs Laxness og hann sjálfur hafa bent
á hvernig hann leitaði fanga hjá fólki sem
hann þekkti eða heyrði af. Í bók Ólafs
Ragnarssonar Halldór Laxness – Líf í
skáldskap (2002) kemur margt forvitnilegt
fram um aðföng Halldórs í bókum hans. Ég
hafði t.d. aldrei heyrt eða lesið áður að fyr-
irmyndin að Úu í Kristnihaldi undir Jökli
hefði verið Sigríður Jónsdóttir móðir
skáldsins Nonna. Konan sú átti merka og
um margt erfiða ævi og liggur eftir hana
fjöldi bréfa sem og dagbækur fyrri manns
hennar Sveins Þórarinssonar þar sem hún
kemur mikið við sögu. Kristnihald undir
Jökli gerist á Íslandi nokkru eftir miðja 20.
öld en samkvæmt ofansögðu var fyrir-
myndin að eiginkonu prestsins Jóns prím-
usar sótt til konu sem var uppi á 19. öldinni.
Halldór þekkti Nonna vel og hefur eflaust
heyrt hann segja frá móður sinni en ekki er
ólíklegt að hann hafi kynnt sér ævi Sigríðar
síðar meir. Hann hefur greinilega langað
að koma persónuleika þessarar konu til
skila í bókum sínum.
Sigríður var fædd árið 1826 en dó í Kan-
ada árið 1910. Þegar hún giftist Sveini föð-
ur Nonna var hún barnshafandi eftir annan
mann sem varpaði dimmum skugga á
hjónabandið. Hún missti fjölda barna, varð
ekkja og flutti loks til Kanada þar sem hún
giftist að nýju. Hver er líkingin milli þess-
arar konu og Úu, konunnar sem yfirgaf
mann sinn, hélt út í heim og sneri svo til
baka eins og ekkert hefði í skorist? Hvað
vissi Halldór Laxness um Sigríði? Kom sú
þekking frá Nonna, byggði hann á frásögn-
um Íslendinga í Kanada eða kynnti hann
sér sjálfur heimildir um Sigríði? Það væri
fróðlegt að vita og vekur auðvitað spurn-
ingar um fleiri persónur í sögum hans. Og
víkur þá sögunni aftur að Búa Árland.
Búi Árland er þingmaður Norðlendinga
en á líka sæti í bæjarstjórninni. Hann er
menntamaður, giftur inn í íslenska valda-
stétt og tekur þátt í rekstri fyrirtækja fjöl-
skyldunnar sem tengjast alls kyns braski í
kringum herinn. Búi býr ekki í hamingju-
sömu hjónabandi enda tilbúinn til kynna
við aðrar konur. Hann er enn einn af þess-
um karlmönnum í sögum Laxness sem hafa
fórnað ástinni fyrir veraldlega velgengni
(eða bækur, sbr. Arnas Arneus í Íslands-
klukkunni). Hann er maður af þeirri gerð
sem fær hnén á Uglu til að skjálfa. Hann
segir fátt, slær úr og í en gengur svo langt
að greiða atkvæði með vöggustofu, senni-
lega til að þóknast Uglu, en er áreiðanlega
ekki að kosta neinu til. Á meðan sjarminn
drýpur af honum er hann á kafi í leyni-
makkinu og landsölunni. Við sjáum það síð-
ast til hans að hann tekur þátt í skrípa-
leiknum kringum bein skáldsins. Heimili
Búa bindur saman fyrri hluta sögunnar,
þar býr borgarastéttin við allsnægtir en
óhamingju, meðan umburðarlyndið, sköp-
unina og skjólið er að finna á heimili org-
anistans innan um skáld, löggur, gam-
almenni og vændiskonu. Kannski er það út
í hött að leita fyrirmynda að valdamann-
inum Búa Árland en í ljósi þess sem hér
hefur verið sagt um aðföng Halldórs Lax-
ness er það vissulega freistandi. Hitt er víst
að Atómstöðin er mögnuð bók, afar sterk
lýsing á ákveðnum tíma, sprottin beint úr
samtíma sínum. Það er því ástæða til að
benda þeim sem nú fylgjast með um-
ræðunni um framtíð hersins á Miðnesheiði
á að kynna sér upphafið eins og það blasti
við skáldinu og halda svo áfram því nóg er
af bókunum um þetta gamla deilumál.
FYRIRMYNDIR Í
FORTÍÐ OG NÚTÍÐ
RABB
K R I S T Í N Á S T G E I R S D Ó T T I R
krast@simnet.is