NT - 08.02.1985, Qupperneq 9

Föstudagur 8. febrúar 1985 9
Eysteinn Jónsson
Einar Olgeirsson
Herstöðin í Kaldaðarnesi
Páll Lýðsson á hér skýrslu
um herstöðina í Kaldaðarnesi
í seinni heimsstyrjöldinni og
áhrif vinnunnar þar á atvinnu-
líf og byggðaþróun í grennd.
Þetta er sérstakur þáttur í
sögunni.
Hér kemur fram flest sem
máli skiptir eftir því sem efni
eru til, en jafnframt að það er
margt í sanibandi við þennan
stríðsrekstur sem íslendingum
er ekki kunnugt.
Kommúnistaflokkur
íslands
Svanur Kristjánsson ræðst í
að skrifa um kpmmúnista-
hreyfinguna á íslandi og
arbrögð. Tryggvi Emilsson
segir frá ágætu dæmi um það í
minningabók sinni: Baráttan
um brauðið, bls. 180. „Lífið á
jörðinni ætti eftir að verða svo
fullkomið að ekki yrði framar
þörf fyrir guði eða trú á annað
líf. Sköpun nýja heimsins væri
þegar hafin í sjötta hluta
heims, Sovétríkjunum". Petta
var mjög um sama leyti og
Kommúnistaflokkur Islands
var stofnaður.
Ungt fólk sem ekki man
þessa tíma á að vonurn erfitt
með að skilja þessa trú svo
björt og sæl sem hún var.
Auðvitað gátu kommúnistar
verið þjóðlegir á sinn hátt og
tekið af einlægni þátt í baráttu
fyrir bættum kjörum alþýðu.
■ Guðbrandur Magnússon
freista þess að svara hvort þar
voru að verki þjóðlegir verka-
lýðssinnar eða handbendi
Stalín. Svo er að sjá sem hann
gefi sér fyrirfram að slíkt geti
ekki farið saman.
Á það er að líta að á fyrstu
tugum aldarinnr voru jafnað-
armenn mjög á móti þjóð-
rembingi. Öreigar allra landa
sameinist var vinsælt vígorð.
Svanur minnir á að Alþýðu-
flokkurinn vildi láta sér hægt
um Sambandsmálið 1917 og
bíða þess að ísland gæti orðið
þátttakandi í Bandaríkjum
Evrópu. Hann birtir líka úr
ályktun Stofnsþings kommún-
istaflokksins 1930 „að landið
verður aldrei raunverulega
sjálfstætt fyrr en verkalýður og
bændur hafa tekið völdin og
gengið í bandalag við alþýðu-
ríki annarra landa“.
Komintern sagði aðildarfé-
lögum sínum fyrir verkum.
Frægt er þegar árið 1935 komu
fyrirmælin um að hverfa frá
réttlínu og verða tækifærisinn-
aðir undir kjörorðinu: Sam-
fylking gegn fasimsa og stríði.
Kommúnistaflokkar hlýddu
því allir eins og vel æfður
fimleikaflokkur þegar stjórn-
andinn skipar: Til hægri snú!
Á þriðja tug aldarinnar var
kommúnisminn mörgum trú-
Én hornsteinn trúarinnar var
Sovétríkin. Afstaðan til þeirra
skar úr. Og þegar þau kölluðu
varð hver ærlegur kommúnisti
að hlýða.
Þetta sýndi sig hvað best
þegar Þjóðverjar réðust í
Rússland 1941. Þá breyttist
viðhorfið til styrjaldarinnar.
Þangað til var vinnan fyrir
herinn landráðavinna en þá
varð hún landvarnarvinna. Á
einni nóttu urðu landráð að
landvörn. Svo túlkaði Þjóðvilj-
inn það og var þó
Kommúnistaflokkurinn kom-
inn í Sameiningarflokk alþýðu,
- sósíalistaflokkinn þegar
þetta var. Hinir gömlu og
sönnu kommúnistar réðu ferð-
inni.
í sambandi við atkvæða-
magn og fylgi í þingkosningum
1933 og 1934 hefði mátt minna
á að fyrra árið var kosninga-
réttur bundinn við 25 ár en
seinna árið 21 ár.
Svanur telur baráttumál
verkalýðshreyfingarinar á
þriðja tugnum í fjórum liðum.
Nærri liggur að nóg sé að nefna
hinn fyrsta: Að afla viðurkenn-
ingar atvinnurekenda og ríkis-
valds á samningsrétti verka-
lýðsfélaga. Hitt, að taxti þeirra
gildi, félagsmenn gangi fyrir
um vinnu og verkamenn séu
félagsbundnir fellur allt undir
viðurkenningu stéttarfélags-
ins.
í þeirri baráttu reyndi ekki á
hvort rnenn voru kommúnistar
eða kratar.
Vafasamt er að kalla að
Garnaslagurinn 1930 hafi verið
til að vernda samningsréttinn
sé rétt að „S.Í.S. viðurkenndi
ekki kauptaxta. sem settir
höfðu verið af Verkakvennafé-
laginu Framsókn". Þaðereng-
inn samningur ef taxti sem
settur er einhliða á að gilda.
Þó að ofbeldi væri beitt í
þeim kaupdeilum, sem upp
eru taldar mun enginn telja þá
viðureign til byltingar. Þeim
var aldrei ætlað annað og
meira en að hafa áhrif á úrslit
yfirstandandi deilu.
Endurminningar stjórn-
málamanna
Valdimar Unnar Valdimars-
son ritar hugleiðingu um minn-
ingabækur Eysteins Jónssonar
og Einars Olgeirssonar. Þykir
honum allmjög bresta á að þær
séu tæmandi stjórnmálasaga.
Valdimar segir að þegar
Eysteinn greini frá klofningi
Framsóknarflokksins felli
hann undan „að deilur innan
Framsóknarflokksins snerust
einnig að öðrum þræði um
afstöðuna til þess hvernig
skipulagi flokksins skyldi
háttað".
Þetta er að mestu misskiln-
ingur. Bændaflokksmenn töl-
uðu að vísu um það eftir klofn-
inginn að það væri ofríki að
vísa mönnúm úr flokki þó að
skoðanir væru skiptar. Én vel
má þá minnast þess að þegar
Bændaflokkurinn var kominn
með þrjá þingmenn og einn
þeirra studdi ríkisstjórnina
þótti hinum tveimur vafasamt
að hann væri frjáls að því. Þá
sagði Jónas frá Hriflu að þeir
félagar sem kallað hefðu alla
samheldni í flokki handjárn
þættust nú mest vanhaldnir af
því að hafa ekki slík tæki til
heimilisnota.
Það er auðvitað hverjum
einum frjálst að trúa því sem
hann vill um afurðasölu og
skipulag. Hér má þó minna á
það að árið 1933 var dreifingar-
kostnaður mjólkur í Reykja-
vík 17 aurar á lítra en árið 1936
4.75 aurar.
Hér var spurningin um það
hvort rétt væri að láta mark-
aðslögmálin ráða og hvern
bjóða niður fyrir öðrum. Þess
voru dæmi á vinnumarkaði.
Árið 1933 voru þess dæmi að
menn ynnu fyrir 60 aura á
tímann í vegavinnu.
Samhliða afurðasölulögun-
um ákvað ríkisstjómin að vega-
vinnukaup skyldi vera króna
á klukkustund.
Vafasamt mun það vera að
ríkisrekstur hafi verið helsta
kosningamál Alþýðuflokksins
1934. Meiri áhersla mun hafa
verið lögð á tryggingar.
Þá virðist Valdimar ekki
fyllilega Ijósir málavextir í
sambandi við uppgjör Kvöld-
úlfs 1937. Landsbankinn
stöðvaði lánveitingartil Kvöld-
úlfs þar sem hann var ekki
talinn eiga fyrir skuldum en lét
þess kost að halda viðskiptum
áfram ef veð væru sett svo sem
þyrfti. Það gerðu eigendur
Kvöldúlfs og þá töldu Fram-
sóknarmenn ekki lengur tíma-
bært að gera hann upp. Hann
ætti fyrir skuldum eða sama
sem ætti.
í sambandi við gengislækk-
unina 1939 ber að muna að
Sjálfstæðisflokkurinn var klof-
inn í svo jafna parta sem vera
mátti í því máli þegar til al-
vörunnar kom.
í þessum bókum er ekki um
að ræða samfellda. tæmandi
stjórnmálasögu. Hér er rakið
það scm snýr að sögumanni og
snertir hann mest. Ef lag er
með og rétt er fra skýrt eru
svona bækur dýrmætar heim-
ildir svo aö unnt sé að taka
saman ýtarlega stjórnmála-
sögu.
Skeyti konungs við
lýðveldisstofnun
Nils Svenningsen, sem 1944
var ráðuneytisstjóri í Kaup-
mannahöfn, skrifaði grein í
Berlingske Tidende í tilefni
þess að 40 ár voru liðin frá
skilnaði íslands og Danmerk-
ur. Sú grein er hér birt í
þýðingu Unnar Ragnarsdótt-
ur. Inngang að greininni skrif-
ar Ólafur Egilsson.
Enda þótt Svenningsen segi
fátt um sjálfan sig í þessari
grein virðist það liggja Ijóst
fyrir af henni og öðrum heim-
ildum að hann hafi átt góðan
hlut að því að Kristján konung-
ur sendi skeyti með hamingju-
óskum til íslensku þjðarinnar
við stofnun lýðveldisins. Frá
því var sagt á Þingvöllum og
fréttinni tekið með miklum
fögnuði. Hitt var ekki gert
opinbert að konungur lét í Ijós
vanþóknun sína á lýðveldis-
stofnuninni eins og á stóð. En
skeytið hafði góð áhrif eins og
með það var farið - og þar var
engu logið.
Umræða sögumanna
Loks eru svo ritfregnir á
nærri 80 blaðsíðum. Um það
efni má segja að þetta er
umræða um íslenska sögu og
sagnfræði og enda þótt ritdóm-
arnir þyki nokkuð misjafnir,
bæði að ýtarleika og réttvísi,
er það þó mikils virði að eiga
þess kost að fylgjast með slíkri
umræðu.
Margt er í þessum ritfregn-
um sem gaman væri að stansa
við.
Það er eftirtektarvert að
mikill meirihluti þessa árgangs
fjallar um söguna á þessari
öld, - atburði sem eldra fólk
man og varþátttakandi í. Jafn-
framt kemur þá fram að ekki
vilja allir segja frá á einn veg.
Það sýnir m.a. þessi ritsmíð.
DriÍe^rUíZumaifrwvTÁiudsjttUing Oibrá/föíUaÚ/ic/Oc/uÁitiori
cxpostftorfftúlaí&tpjcMcnulialt' (P/i/aTcCistisc/ttWetthussícUung
igj£l)ri|fu)n
' bofSKlN/mtt OtibV
\?\ TíiulK/í'anmartftí/
V§*l«fltí/ WíiiWs «
_ rðlOIeltifXcnuina
tMeiffiua/JJoU
ftnveicnnjrn oÆilþimrfftiMtíif (fi«
Vk'i OlWnbrta «'öclminþorfi tlf. tffic-
n olU Dtllirliai / oi tfffctfem Tl'l 5íoo
bijti fcr flool dnfcri þoffutr/
»uNx offutr oll 2Jon ÍXigf Öannionf
ot onrtilt/ Oo þaffutr®! Nrfcrrt trof*
M oi tvmfernoNn/ forbrrWubWot
»rt? pt«MNK Hur.ftnbt / «»
JÍ)D danmark
1 L/ L/ HAFNIA 87
SoríriMiiHn
Sffrtöb inioí úfTrníc örrw tnrö
anbín £mii4ÍKb ritíintb Wlm, pg
bwkk 35t|?tuimrfý úfbmbff*
for fottt 0tTof.
i œmn* AupA 177J.
280
DANMARK
HAFNIA 87
Mandat
KIIí HtwhMiiM ta mtrí
PamcuUiro 2Vie«/tnnkuM art ý*
MllMlMWWWKOfcWllfcW,
■ /mtktkiMwitMtf MtnMwt
■^ii
DZ/IDANMARK
HAFNIA 87
yíftfsrfrnfcrjfrr.
2QDDANMARK
HAFNIA 8J
föi/a&GstiscícWetícujsslittuny JxposUúyriMi/i/á'gudPjcncíia^
<~ypará{<7hiádctúiUxAi6itlOTu JriÚMPÚma/^tín^t/tudttlttbrg
'á
'Ar
'MadsStqgct&C C/Qp-&n/iacn/ (Ö&öé-er iQ8~l
Hafnia-87
■ Enn á ný fara frændur
okkar Danir á stað með
heimssýningu á frímerkjum.
Nú árið 1987 og heitir hún
sem sú fyrri, Hafnia.
Hin viðtekna regla, jafnvel
á íslandi í dag, að gefa út
frímerkjablokkir með yfir-
verði til að fjármagna sýning-
una verður notuð að nýju.
Verða þannig gefnar út 4
smáarkir til að afía fjárins. Er
sú fyrsta að koma út, 14.
mars á þessu ári. Örk sú er
helguð danskri póstsögu frant
á þessa öld.
Sýningin verður á 100 ára
afmæli elsta starfandi félags
frímerkjasafnara í heimin-
um, en það er Frímerkja-
klúbbur Kaupmannahafnar.
Að öðru leyti er sýningin
haldin af Landssambandi
danskra frímerkjasafnara,
sem er mjögungt að árum og
undir vernd F.I.P., alþjóða-
samtaka frímerkjasafnara.
aðalumboðsmaður sýningar-
innar verður Henrik Eis, en
hann er fastráðinn umboðs-
maður alþjóðlegra sýninga í
Danmörku.
Smáörkin er teiknuð af
Mads Stage og grafin af
Czeslaw Slania, sem segja má
að sé orðin eins konar goð-
sögn í greftri vandaðra frí-
merkja og smáarka á þessari
öld. Ér þar skemmst að minn-
ast síðustu arkarinnar fyrir
Nordia-84. Örkin er prentuð
í rauðum og sepíabrúnum lit,
er 93x68 mm að stærð og
kostar 15 danskar krónur.
Örkina er hægt að panta hjá
frímerkjakaupmönnum eða
beint frá „Postens Filateli,
Rádhuspladsen 59, DK-1550
Köbenhavn V. Er þá danski
gíróreikningurinn nr.
9482059.
En snúum okkur nú að
myndefni arkarinnar.
Fyrsta merkið er með
mynd af því, sem svo oft hefir
verið nefnt „fæðingarvott-
orð“ danska póstsins. Stofn-
að er til pósts í Danmörku
með tilskipan sem gefin er út
á aðfangadag, 24. desember
1624. Þá undirritaði Kristján
IV konungur tilskipunina
með fjaðrapenna. Var þetta
hin svokallaða „Forordning
om Postbude“. Upphafþess-
arar tilskipunar er því mynd-
efni fyrsta frímerkis arkarinn-
ar og má segja að ekki hafi
þetta myndefni verið notað
vonum seinna. Er þetta einn-
ar krónu merki.
Annað gulnað skjal er
myndefni annars merkis ark-
arinnar, en það er tilskipun
til kaupmanna og annarra
duglegra bréfritara um að
sótthreinsa bréf sín með því
að reykja þau, þar sem veik-
indi geysuðu í Kaupmanna-
höfn. Var þessi tilskipun gef-
in út þann 27. ágúst 1711.
Skyldi reyna að hefta farsótt-
ina með þessu móti, allavega
skyldi hún ekki berast með
póstinum.
Svo komum við að einokun
á næsta merki. Þar er hinni
konunglegu dönsku Póst-
stofnun veitt einkaleyfi til
póstflutninga í landinu og til
útlanda. Einnig á útburði
bréfa. Er þetta tijskipun frá
16. ágúst 1775.
Loks er svo myndefni síðastí
frímerkis arkarinnar, Lög um
póstsendingar frá 11. mars 1851.
en með lögum þeirn varákveðið
að gefa út frímerki í landinu.
Þau mætti því kalla „fæðingar-
vottorð" danskra frímerkja. Er
forsíða lagabálksins myndefni
jjessa síðasta frímerkis arkar-
innar.
Þá hefir örkin ýmisskonar
jaðarprentun, eins og sjá má á
meðfylgjandi mynd.
Þarna er rösklega af stað
farið og raunar ekki annars að
vænta af frændum okkar
Dönum.
Henrik Eis og þeir sem með
honum starfa eru heldur engir
viðvaningar í þessu efni. Þeir
ráku hina fyrri Hafniu með
miklum myndarbrag og hafa
auk þess kynnt sér all.ar heims-
sýningar, sem verið hafa í milli-
tíðinni.
Sigurður H. Þorsteinsson