Morgunblaðið - 25.07.2004, Blaðsíða 10

B
obby Fischer, mað-
urinn sem flestir
telja mesta skák-
snilling allra tíma,
ein af hetjum
Bandaríkjanna frá
dögum kalda stríðs-
ins, situr nú í fang-
elsi í Japan. Enginn veit með vissu
hvað bíður hans. Að sögn forseta jap-
anska skáksambandsins, Miyoko
Watai, er ástand Fischers ömurlegt í
fangelsinu. Flest bendir til þess að
hann verði framseldur til Bandaríkj-
anna en þar á hann yfir höfði sér tíu
ára fangelsi og miklar fjársektir fyrir
að hafa virt að vettugi viðskiptabann
á Júgóslavíu er hann tefldi við Boris
Spasskij í Sveti Stefan og Belgrad í
Júgóslavíu 1992. Þó að Fischer hafi í
rúm 30 ár reynt að forðast kastljós
fjölmiðlanna er hann enn einu sinni á
allra vörum.
Skákferill Fischers er jafn glæsi-
legur og hann er viðburðaríkur. Fyrir
velunnara hans eru örlög hans átak-
anleg. Uppvaxtarsaga hans kallar
nánast á sérstaka rannsókn. Þetta er
merkileg saga frá tímum kalda stríðs-
ins og hún tengist Íslandi órjúfanleg-
um böndum vegna „Einvígis aldar-
innar“ sumarið 1972.
Yngsti stórmeistari skáksögunnar
Sagan segir að Joan systir Bobbys
Fischers hafi gefið honum tafl í af-
mælisgjöf þegar hann varð sex ára.
Nokkru síðar var hann farinn að tefla
í skákklúbbum í New York. Þótt Fisc-
her hafi löngum verið talinn undra-
barn í skák og greindarvísitala hans
hafi mælst 184 stig var skákþroski
hans á yngri árum ekki jafn hraður
og t.d. Samuels Reshevskys. Á árun-
um í kringum 1956 tekur hann síðan
stórstígum framförum og vinnur
bandaríska unglingameistaramótið
tvisvar í röð. Hann vann sér sæti á
bandaríska meistaramótinu og um
áramótin 1957/58 gerir hann sér lítið
fyrir, ber sigur úr býtum og verður
Bandaríkjameistari aðeins fjórtán
ára gamall. Á millisvæðamótinu í
Portoroz 1958 varð hann jafn Friðriki
Ólafssyni í 5.–6. sæti og var þá út-
nefndur stórmeistari í skák aðeins
fimmtán ára gamall, sá langyngsti í
skáksögunni.
Þegar Fischer vann millisvæða-
mótið í Stokkhólmi 1962 með feikn-
arlegum yfirburðum benti margt til
þess að heimsmeistaratignin væri
innan seilingar.
Skapgerðarbrestir í fari hans eru
almennt taldir orsök þess hve mikið
honum seinkaði á leið að þessu mark-
miði. Upp úr 1966 er sennilega full-
mótaður sá skákstíll sem færði hon-
um heimsmeistaratignina í Reykjavík
1. september 1972.
Leiðin til Reykjavíkur
Hin mikla endurkoma Fischers
hófst í reynd í keppninni Heimurinn –
Sovétríkin 1970. Hann gaf eftir 1.
borðið til Bents Larsens, lét þess þó
getið að auðvitað væri hann miklu
betri en Larsen, og tefldi við Tigran
Petrosjan. Fischer vann 3:1. Síðan
fylgdi hver sigurinn af öðrum. Fisc-
her hafði ekki tekið þátt í meistara-
móti Bandaríkjanna, sem hann hafði
raunar unnið sjö ár í röð frá 1958.
Þess vegna átti hann ekki rétt á að
tefla á millisvæðamótinu sem fram
átti að fara í árslok 1970 í Palma á
Mallorca. Á það var bent með gildum
rökum að heimsmeistarakeppni án
Fischers gæti ekki talist marktæk.
Eftir talsvert þóf á þingi FIDE í
Siegen í V-Þýskalandi 1970 var fallist
á að hleypa Fischer í mótið ef einn
bandarísku keppendanna drægi sig í
hlé. Það gerði Pal Benkö. Fischer
vann svo millisvæðamótið með mikl-
um yfirburðum, hlaut 18½ vinning af
23 mögulegum, en næstu menn voru
með 15 vinninga.
Stórir fiskar éta litla fiska
Margir meðlimir bandaríska skák-
sambandsins höfðu áhyggjur af hegð-
unarvandamálum Fischers. Sagan
frá einvíginu við Reshevsky 1960 og
millisvæðamótinu í Túnis ’67, þegar
hann hvarf frá keppni vegna deilna
við skipuleggjendur, mátti ekki end-
urtaka sig. Það varð til happs að for-
seti bandaríska skáksambandsins,
Ed Edmundsson, fyrrverandi ofursti
í bandaríska flughernum, tók Fischer
að sér og leysti þau vandamál sem
upp komu. Það var Edmundsson
greinilega mikið kappsmál að einvígi
Fischers færu fram í Norður- eða
Suður-Ameríku.
Fyrir fyrsta einvígið í áskorenda-
keppninni 1971, sem var gegn Mark
Taimanov, átti júgóslavneskur blaða-
maður viðtal við Fischer. Fleyg urðu
þessi orð hans: „Ég er í fiskamerkinu.
Ég er stór fiskur. Stórir fiskar éta
litla fiska. Þess vegna mun ég éta Tai-
manov og síðan alla Rússana.“
Mikhael Tal mun einhverju sinni
hafa bent Fischer á að hann væri frá
Lettlandi, Petrosjan Armeni og Ker-
es Eisti o.s.frv. En kaldastríðsstrák-
urinn Fischer gaf sig hvergi: „Skiptir
engu. Þið eruð allir Rússar fyrir
mér.“
Fischer vann einvígið við Mark
Taimanov 6:0. Slík niðurstaða hafði
aldrei fengist í sögu skákarinnar.
Bent Larsen, harðsnúnasti móta-
skákmaður þessara ára, sem fór aldr-
ei dult með þá ætlun sína að verða
heimsmeistari, varð næstur á vegi
Fischers. Einvíginu var valinn staður
í Denver í Colorado um mitt sumar
’71 og Fischer vann aftur 6:0.
Lokafyrirstaðan var Tigran Pet-
rosjan, heimsmeistari 1963–1969, og
Fischer vann öruggan sigur, 6½:2½, í
einvígi sem fram fór í Buenos Aires.
Hann var áskorandi heimsmeistar-
ans Boris Spasskijs.
Eftir þessa sigra og þá staðreynd
að bandarískur þegn, sem almenn-
ingur vissi lítið um, var u.þ.b. að ná
mikilvægasta áróðurstákni Sovétríkj-
anna, heimsmeistaratitlinum í skák,
komust fjölmiðlar á bragðið. Fischer
hafði sagt skilið við Ed Edmundsson
og ein allsherjar ringulreið tók við.
Upphaflega stóð til að einvíginu yrði
skipt á milli Belgrad og Reykjavíkur
en vegna óvissunnar um fyrirætlanir
Fischers drógu Júgóslavar sig út úr
myndinni.
„Einvígi aldarinnar“ fór því fram í
Reykjavík við óskipta athygli með að-
alleikurunum tveimur, Fischer og
Spasskij. Og ekki má gleyma öllum
stóru aukahlutverkunum sem voru í
höndum Guðmundar G. Þórarinsson-
ar, Max Euwes, Henrys Kissingers,
Sæmundar Pálssonar, James Slaters,
Williams Lombardys, Efims Gellers,
Chesters Fox, Franks Marshalls,
Freds Kramers, Lothars Schmids,
Friðriks Ólafssonar, Guðmundar
Arnlaugssonar, Jóhanns Þóris Jóns-
sonar, Freysteins Þorbergssonar og
Bents Larsens svo nokkrir séu nefnd-
ir.
Og allar þessar furðulegu uppá-
komur:
Seint koma sumir en koma þó –
fjórtán sæti frátekin fyrir einn áskor-
anda – taflmennska í borðtennisher-
bergi – dauðar flugur í ljósahjálmi –
röntgenmyndatökur á stólum kepp-
enda – viðarfylling hverfur – óvænt
afsökunarbeiðni – leyniþjónustu-
menn á vappi í grennd við Laugar-
dalshöll – heimsmeistari stígur dans í
Borgarfirði – forseti FIDE játar á sig
ýmsar syndir – hótanir um að skák-
borðið verði mölvað í þúsund mola –
sjö sætaraðir fjarlægðar – deilur um
kvikmyndun – deilur um ljósmyndun
– DEILUR – laxveiðiferðir – vinátta
Sæma og Fischers – „Veisla aldarinn-
ar“.
Menn komu ekki frá þessum hild-
arleik samir menn og það er kald-
hæðnislegt, eins og Boris Spasskij
benti á síðar, að þeir tveir fulltrúar
risaveldanna í einum sérkennilegasta
sjónleik kalda stríðsins skyldu báðir
hafa hrakist frá heimalandi sínu.
Meira en 140 bækur um einvígið
Um „einvígi aldarinnar“, sem hófst
í Reykjavík 11. júlí 1972 og lauk 1.
september, hafa að sögn yfirdómar-
ans Lothars Schmids verið skrifaðar í
kringum 140 bækur. Síðasta bókin er
verk Davids Edmonds og Johns Eid-
inows, sem einnig gerðu vandaðan
BBC-þátt um einvígið, Clash of the
Titans, kom út í byrjun þessa árs og
hlaut nafnið „Bobby Fischer goes to
war – how the Soviets lost the most
extraordinary chess match of all tim-
es“.
Einvígið hefur löngu verið sett á
stall sem einn af merkustu íþrótta-
eða menningarviðburðum síðustu
aldar. Umfjöllunin var með ólíkind-
um. Fréttir frá einvíginu voru á for-
síðum allra stórblaða heims, myndir
af Spasskij og Fischer prýddu forsíð-
ur allra helstu tímarita sem þá komu
út eins og Time, Newsweek, Life og
Der Spiegel svo nokkur séu nefnd. Í
Bandaríkjunum margfaldaðist með-
limafjöldi í bandaríska skáksamband-
inu. Kennslubókin „Bobby Fischer
teaches chess“, sem Fischer samdi
með nokkrum kennslufræðingum,
rann út og mun vera mest selda skák-
bók allra tíma.
Í hverju lá styrkur Fischers?
Yfirburðir Fischers á skáksviðinu
frá 1966 til 1972 voru ótrúlegir. Hann
vann öll mót sem hann tók þátt í með
fáheyrðum yfirburðum. Styrkur hans
lá ekki síst í geysilegum baráttuvilja
og frábærri undirbúningsvinnu.
Hann samdi aldrei um jafntefli fyrr
en eftir geysilega baráttu. Sigurskák-
ir hans voru margar hverjar snilld-
arlega tefldar. „Fischer teflir eins og
Mozart,“ sagði Miguel Najdorf þegar
hann kom til Reykjavíkur 1972.
Fischer komst ungur í kynni við
skákkennarann Jack Collins og var
tíður gestur á heimili hans. Collins
átti vandað skákbókasafn og Fischer
svalg upp ókjör af fróðleik um gömlu
meistarana; dáðist einkum að landa
sínum Paul Charles Morphy sem
sumir vilja kalla fyrsta heimsmeist-
arann í skák. Um miðja 19. öld hafði
Morphy lagt undir sig „gamla heim-
inn“ í frægri sigurför til Evrópu,
sneri svo aftur og tefldi ekki meir.
Heimildir um þetta tímabil eru afar
greinargóðar og má geta þess að Ís-
landsvinurinn Daniel Willard Fiske
gaf út skáktímarit með Morphy um
skeið. Mörg tímaritanna eru til í
Fiske-safninu í Þjóðarbókhlöðunni.
Titilvörn sem aldrei varð
Bobby Fischer átti samkvæmt
reglum FIDE að verja heimsmeist-
aratitilinn í einvíginu 1975. Haustið
1974 sigraði Anatoly Karpov Viktor
Kortsnoj í löngu og ströngu einvígi í
Moskvu og hafði þar með unnið sér
rétt til að skora á Fischer. Filippsey-
ingar, studdir af Ferdinand Marcos
forseta, buðu verðlaun sem námu
fimm milljónum Bandaríkjadala.
Slíkar upphæðir höfðu aðeins heyrst í
samhengi við hnefaleikakeppnir
Muhameds Alis.
Á þingi FIDE í Nice í Frakklandi
lá fyrir kröfugerð Fischers í u.þ.b.
900 liðum um fyrirkomulag næsta
heimsmeistaraeinvígis. Þessi atriði
voru öll samþykkt nema eitt. Reglan
um að einvíginu yrði hætt ef staðan
væri 9:9, en teflt skyldi upp að tíu
sigrum, og þá héldi heimsmeistarinn
titlinum stóð í mönnum. FIDE kom
saman til aukaþings í ársbyrjun 1985
og enn náðist ekki sátt um þessa
reglu. Fischer afsalaði sér titlinum og
hvarf sjónum manna.
Skákunnendur um allan heim hafa
löngum harmað að Fischer skyldi
ekki mæta Karpov sem á þessum ár-
um bar höfuð og herðar yfir aðra
skákmenn.
„Bobby Fischer býr í Pasadena …“
er nafn á leikriti sem sett var upp í
Svíþjóð fyrir allmörgum árum. Eftir
að Fischer afsalaði sér skákkrúnunni
bjó hann lengstum í Pasadena í Kali-
forníu. Hann komst í fréttirnar árið
1981 þegar hann var handtekinn og
látinn dúsa í fangelsi í Pasadena fyrir
Ráðgátan Bobby
Bobby Fischer er enn á ný kominn í heimsfrétt-
irnar. Hann hefur verið eftirlýstur um árabil og sit-
ur nú í fangelsi í Japan. Helgi Ólafsson fjallar um
mesta skáksnilling allra tíma.
Reuters
Spasskij og Fischer tefla í Sveti Stefan 1992, 30 árum eftir að „einvígi aldarinnar“ var háð í Reykjavík.
Móðir Bobbys Fischers, Regina Fisc-
her, í mótmælastöðu fyrir utan Hvíta
húsið. Hún var pólitískur aktívisti og
bandaríska alríkislögreglan, FBI, lét
fylgjast með henni um áratuga skeið.
Morgunblaðið/Kristinn Benediktsson
„Einvígi aldarinnar“: Bobby Fischer og Boris Spasskij að tafli.
’Menn komu ekki frá þessum hildarleiksamir menn og það er kaldhæðnislegt, eins
og Boris Spasskij benti á síðar, að þeir tveir
fulltrúar risaveldanna í einum sérkennileg-
asta sjónleik kalda stríðsins skyldu báðir
hafa hrakist frá heimalandi sínu.‘
10 SUNNUDAGUR 25. JÚLÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ