Morgunblaðið - 25.07.2004, Page 22

22 SUNNUDAGUR 25. JÚLÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
J
ane Ann Blumenfeld er á ní-
ræðisaldri en lætur það ekki
stöðva sig í að fljúga þvert yf-
ir hnöttinn og heimsækja í
fyrsta sinn ættjörð föður
síns. Hún settist í helgan
stein fyrir nærri 20 árum en
starfaði áður við sérkennslu
og hefur doktorsgráðu í því fagi. Hún
ólst upp í New York, þar sem faðir
hennar bjó lengst af, en hefur í um
sextíu ár haft búsetu í Nýju Mexíkó.
Jane Ann byrjar á að taka fram að
hún tali ekki íslensku, því faðir henn-
ar hafi aldrei kennt henni móðurmál
sitt. Hann hafi raunar aldrei haldið ís-
lenskum uppruna sínum mikið á lofti.
Sveinn Kristján Bjarnason fæddist á
Breiðabólstað á Skógarströnd 1887,
en foreldrar hans, Vigdís Bjarnadótt-
ir og Björn Björnsson, fluttu með
hann í frumbernsku til Kanada. Jane
Ann segir að margt sé á huldu um
æsku föður síns, en víst sé að hún hafi
ekki verið neinn dans á rósum.
Fjölskyldan fluttist fljótlega frá
Kanada til bæjarins Pembina í Norð-
ur-Dakóta í Bandaríkjunum og bjó
þar við mikla fátækt. Faðirinn yfirgaf
fjölskylduna og móðirin neyddist til
að láta son sinn í vist til bónda sem
mun hafa beitt hann miklu harðræði.
Hann virðist síðan hafa dvalið um
skeið á munaðarleysingjaheimili, en
hóf ungur að sinna margvíslegum
störfum, seldi til dæmis alfræðiorða-
bækur, vann sem skrifstofumaður hjá
Northern Pacific Railway og sigldi
um heimsins höf á flutningaskipum.
Sveinn Kristján settist að í New
York 1912 og tók þar upp nafnið Edg-
ar Holger Cahill. Hann lifði og hrærð-
ist meðal lista- og menntamanna í
Greenwich Village, ritaði greinar í
blöð, las sér til í listasögu og sótti tíma
í New York University og Columbia-
háskóla, meðal annars hjá hinum
kunnu fræðimönnum John Dewey og
Thorstein Veblen. Cahill kvæntist ár-
ið 1919 Katherine Gridley, sem var af
auðugum ættum í Michigan. Jane
Ann dóttir þeirra fæddist 1922, en
þau skildu nokkrum árum síðar.
Komst áfram af eigin rammleik
„Faðir minn var maður sem komst
áfram af eigin rammleik,“ segir Jane
Ann. „Hann var að mestu sjálfmennt-
aður, en tveir háskólar buðu honum
síðar heiðursdoktorsnafnbót, sem
hann hafnaði. En hann hélt áfram að
lesa og viða að sér þekkingu alla ævi
og lærði til dæmis að tala kínversku.
Hann brýndi alltaf fyrir mér að það
mikilvægasta af öllu væri að halda
heilastarfseminni við. Ég reyni að
fylgja þessu ráði, sem og dóttir mín.
Hún er meiri heimspekingur í sér en
ég,“ segir hún og hlær.
Dóttir Jane Ann, Willow Harth,
fylgir móður sinni í förinni til Íslands.
Hún býr í Madison í Wisconsin og
starfar að kennslumálum.
Jane Ann segir að í hjarta sínu hafi
faðir hennar verið rithöfundur. „Ég
held að dálæti hans á rituðu máli og
skáldskap geti hafa tengst íslenskum
uppruna hans, íslensku skáldahefð-
inni. Hann skrifaði mikið um listir og
menningu og gaf út þrjár skáldsögur
auk sjálfsævisögu.“
Hreifst af bandarískri alþýðulist
Í byrjun þriðja áratugarins hóf
Cahill störf hjá Newark-listasafninu
og gat sér með tímanum orð sem einn
fremsti sérfræðingurinn á sviði
bandarískrar alþýðulistar. „Ef faðir
minn festi hugann við eitthvað hætti
hann ekki fyrr en hann var orðinn
fullnuma í því. Hann hreifst af banda-
rískri alþýðulist og list frá nýlendu-
tímanum, verkum listamanna sem
máluðu myndir af fólki við dagleg
störf, sveitabýlum og landslagi. Hann
hafði næmt listrænt auga og átti gott
með að greina verk sem voru innblás-
in af sannri sköpunargáfu. Hann fann
til dæmis mikinn dýrgrip í fornbóka-
verslun einni, mynd sem hafði hangið
þar uppi í næstum heila öld án þess að
vekja nokkra athygli. Þegar frú John
D. Rockefeller ákvað að byggja upp
safn með list nýlendutímans fékk hún
föður minn sér til ráðgjafar. Hann og
stjúpmóðir mín, listfræðingurinn
Dorothy Canning Miller, ferðuðust
um og viðuðu að sér listaverkum sem
leyndust í kjöllurum og háaloftum,
öllum gleymd, og þegar hann lést átti
hann orðið töluvert safn.“
Skipaður af Roosevelt
Cahill var einnig vel að sér í nú-
tímalist og gegndi um skeið stöðu for-
stöðumanns Nútímalistasafnsins í
New York, MoMA.
En kunnastur varð Cahill fyrir að
stýra Federal Art Project, átaki sem
hófst um miðjan fjórða áratuginn og
var liður í New Deal-stefnu Franklins
D. Roosevelts til að knýja Bandaríkin
út úr viðjum kreppunnar miklu. Sem
stjórnandi FAP var Cahill orðinn einn
helsti áhrifamaðurinn í bandarísku
myndlistarlífi, og sem slíkur birtist
hann á forsíðu tímaritsins Time í sept-
ember 1938. Verkefnið náði til allra
ríkja Bandaríkjanna og var ótal söfn-
um og listamiðstöðvum komið á fót
fyrir tilstilli þess. „FAP var merkilegt
framtak sem hafði langvarandi áhrif á
bandarískt myndlistarlíf,“ segir Jane
Ann. „Í starfi sínu komst faðir minn í
kynni við marga helstu listamenn
þess tíma, meðal annars Jackson Poll-
ock og Diego Rivera. Ég hygg að
hann hafi verið góður stjórnandi, því
hann setti listamönnunum ekki list-
rænar skorður heldur hvatti þá til að
gera hlutina eftir sínu höfði.“
Einhvers konar snilligáfa
Spurð hvernig faðir hennar, sonur
fátækra innflytjenda, hafi farið að því
að verða einn áhrifamesti maðurinn í
bandarísku menningarlífi svarar Jane
Ann að hann hafi líkast til búið yfir
einhvers konar snilligáfu, auk stað-
festu og dugnaðar.
„Hann hungraði í þekkingu og öðl-
aðist hana. Það er ekki nóg að hafa
góðar gáfur, heldur verður maður að
hafa hæfileika og þor til að nýta þær.
Ég býst líka við að gengi okkar í lífinu
hljóti alltaf að ráðast að einhverju
leyti af heppni. Faðir minn komst í
kynni við áhrifamikið fólk þegar hann
fluttist til New York, kynntist til
dæmis konu sem rak gallerí og gerð-
ist viðskiptafélagi hennar, myndaði
tengsl í starfi sínu sem blaðamaður,
kynntist móður minni sem var af góð-
um ættum, og seinni eiginkona hans
var einnig af auðugri fjölskyldu sem
var í vinskap við Rockefeller-fólkið.
Hann bjó líka yfir persónutöfrum og
var lipur í samskiptum.“
Náði sambandi við móður
sína og systur eftir áratugi
Jane Ann segist telja að faðir henn-
ar hafi verið of upptekinn af því að
komast til metorða í bandarísku sam-
félagi til að leggja mikla áherslu á ís-
lenskan uppruna sinn. Hann hafi þó
umgengist nokkra Íslendinga í New
York, til dæmis Vilhjálm Stefánsson
landkönnuð og Nínu Tryggvadóttur
listmálara, og hafi komist í kynni við
Halldór Laxness.
„Hann misstir sjónar á móður sinni
og systur í nokkra áratugi og það var
honum mikið ánægjuefni þegar hann
hafði loks upp á þeim aftur. Ég heyrði
hann tala við þær á íslensku eftir öll
þessi ár, eins og hann hefði engu
gleymt. Þá skildi ég virkilega merk-
ingu hugtaksins „móðurmál“. Það var
reyndar algjör tilviljun að hann fann
þær. Þegar hann fór að heiman sem
unglingur hafði fjölskyldan búið í
Norður-Dakóta, og hann hafði marg-
sinnis reynt að senda þeim bréf þang-
að en fékk þau alltaf endursend. En
einhverju sinni fór póstmeistarinn í
bænum í frí og svo heppilega vildi til
að vinkona hennar sem leysti hana af
vissi um afdrif fjölskyldunnar og gat
sent bréfið áfram til móður hans og
systur, sem þá höfðu flust til Winni-
peg í Kanada.
Ég hygg að æska föður míns hafi
verið mjög erfið. Fátækir innflytjend-
ur á þessum slóðum bjuggu í óhrjá-
legum kofum og drógu fram lífið með
erfiðismunum. Afi minn var drykkju-
maður og faðir minn sagði mér einu
sinni að hann hefði sennilega ekki
verið rétta manngerðin til að gerast
landnemi. Hann talaði um föður sinn
sem „skáld“ sem hefði unað sér vel
sem sögumaður á flakki milli bæja.
Hann fyrirgaf föður sínum, eins og
börn gera svo oft.“
Æskuárin minna á sögu eftir Dickens
Jane Ann kveðst ekki vita hvers
vegna Sveinn Kristján hafi tekið upp
nafnið Edgar Holger Cahill, en senni-
lega hafi hann viljað undirstrika að
hann væri réttur og sléttur Banda-
ríkjamaður. Willow dóttir hennar
bætir því við að líklega hafi afi sinn
þegið nafnið frá manni sem skaut yfir
hann skjólshúsi eftir að hann hljópst
að heiman og reyndist honum vel.
„Afi var afskaplega góðhjartaður og
hlýr maður,“ segir Willow. „Hann
kynntist bæði grimmd og góð-
mennsku – segja má að æska hans
minni á sögu eftir Charles Dickens –
og hann skildi því gildi náungakær-
leikans.“
Willow segir jafnframt að afi henn-
ar hafi verið mikill áhugamaður um
kínverska heimspeki og búddisma.
„Hann var mjög heillaður af Kína og
kínverskri menningu, ekki síst bók-
menntum. Sagan segir að hann hafi á
yngri árum unnið við kolamokstur á
flutningaskipinu Empress of China,
en stokkið frá borði í Shanghai og
dvalið þar um tíma. Hann lærði síðar
að tala mandarín, sem ku vera eitt-
hvert erfiðasta tungumál veraldar, og
skrifaði töluvert um austurlenska
menningu og listir. Afi hafði líka
mikla unun af því að ferðast um heim-
inn, líkt og víkingarnir forðum, og var
mjög áhugasamur um að kynnast
framandi mannlífi og menningar-
heimum.“
Heimildarmynd í undirbúningi
Mæðgurnar segjast hafa haft það í
hyggju um langt skeið að heimsækja
Ísland, en hér sækja þær meðal ann-
ars ættarmót ömmusystur Jane Ann
á Lýsuhóli á Snæfellsnesi. Sjálfur
sneri Holger Cahill aldrei aftur til
fæðingarlands síns. Halldór Laxness
mun hafa boðið honum til Íslands árið
1960, en hann lést sama ár, áður en af
ferðinni gat orðið.
Gestgjafi Jane Ann og Willow hér á
landi er Hans Kristján Árnason, en
hann hefur um nokkurt skeið unnið að
gerð heimildarmyndar um Cahill.
Hans Kristján kveðst hafa heyrt hans
getið fyrir tilviljun þar sem hann var
staddur erlendis og orðið forvitinn um
líf þessa merka Íslendings, sem kom-
ist hefði til metorða í bandarísku þjóð-
lífi af eigin rammleik. Hans Kristján
hlaut styrk til undirbúnings að gerð
myndarinnar frá menningarsjóði út-
varpsstöðva, sem gerði honum kleift
að fara til Bandaríkjanna í efnisöflun,
en segir að sér hafi enn sem komið er
ekki tekist að tryggja nægilegt fjár-
magn til að ljúka við verkið. Ýmsir að-
ilar hafi þó sýnt myndinni áhuga, þar
á meðal bandaríska almenningsút-
varpið PBS vegna hlutverks Cahills í
bandarískri menningarsögu.
Íslendingurinn sem
komst á forsíðu Time
Holger Cahill á efri árum. Hann fluttist með foreldrum sín-
um til Kanada í bernsku og sneri aldrei aftur til Íslands.
Morgunblaðið/Árni Torfason
Jane Ann Blumenfeld segir föður sinn alla tíð hafa haft
óslökkvandi þekkingarþorsta.
Jane Ann Blumenfeld er
dóttir eina Íslendingsins
sem prýtt hefur forsíðu
bandaríska tímaritsins
Time, Sveins Kristjáns
Bjarnasonar, öðru nafni
Edgars Holgers Cahills.
Aðalheiður Inga Þorsteins-
dóttir ræddi við Jane Ann í
fyrstu heimsókn hennar til
fæðingarlands föður síns,
sem stóð framarlega í
bandarísku menningarlífi á
fyrri hluta síðustu aldar.
Holger Cahill á forsíðu Time í september 1938.
’Faðir minn var mað-ur sem komst áfram
af eigin rammleik.‘
’Það er ekki nóg aðhafa góðar gáfur,
heldur verður maður
að hafa hæfileika og
þor til að nýta þær.‘
adalheidur@mbl.is