Morgunblaðið - 25.07.2004, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. JÚLÍ 2004 29
embættismönnum, halda greinilega að þýsk lög
eigi að ná til okkar,“ sagði í blaðinu. „En við getum
í það minnsta enn um sinn virt að vettugi þennan
rosta og þessar hótanir. Vegna ólíkrar hefðar og
öflugs lýðræðis getum við birt þetta efni vegna
þess að við teljum okkur hafa allan rétt til þess.“
Mannréttinda-
dómstóllinn í
Strasbourg
Dómur Mannréttinda-
dómstólsins í Stras-
bourg í máli Karólínu
Mónakóprinsessu
gegn þýska ríkinu frá
24. júní gæti haft mikil
áhrif á framtíð þessara mála. Karólína hefur um
árabil reynt að stöðva birtingu mynda í fjölmiðlum
úr einkalífi sínu. Fyrir réttinum sagði hún að hún
hefði verið hundelt af ljósmyndurum í hvert skipti,
sem hún færi að heiman, og fylgst væri með öllum
hennar athöfnum, hvort sem hún væri að ganga
yfir götu, sækja börnin í skólann, gera innkaup, í
göngutúr, íþróttum eða á ferðalagi. Sagði hún að
skilgreining þýskra dómstóla á afviknum stað þar
sem hún nyti friðhelgi einkalífs fyrir fjölmiðlum
væri allt of þröng. Þá kæmi að litlu gagni vörn,
sem hún nyti samkvæmt frönskum lögum, því að
myndir, sem þar væru teknar, væru einfaldlega
birtar í þýskum blöðum þar sem frönsk lög ættu
ekki við. Mannréttindadómstóllinn komst ein-
róma að þeirri niðurstöðu að í máli Karólínu hefði
verið brotið gegn grein átta í Mannréttindasátt-
mála Evrópu. Greinin er tvíþætt. Í fyrri hluta
hennar segir að allir eigi rétt á að virt sé friðhelgi
einka- og fjölskyldulífs þeirra og sömuleiðis frið-
helgi heimilis og samskipta. Í niðurstöðu dómsins
segir að eini tilgangurinn með því að birta mynd-
irnar hafi verið að svala forvitni lesenda um einka-
líf prinsessunnar. Birtingin hafi ekki verið fram-
lag til neinnar umræðu, sem varði almenna
hagsmuni þjóðfélagsins.
Dómur Mannréttindadómstólsins gekk þvert
gegn úrskurði þýska stjórnlagadómstólsins, sem
hafði leyft birtingu tiltekinna mynda.
„Sú staðreynd að fjölmiðlar gegna því hlutverki
að upplýsa almenningsálitið útilokar ekki afþrey-
ingarefni frá því að njóta virkrar verndar sam-
kvæmt stjórnlögum,“ sagði í úrskurði stjórnlaga-
dómstólsins. „Afþreyingarefni á einnig þátt í
mótun skoðana. Stundum getur það meira að
segja örvað eða haft meiri áhrif á mótun skoðana
en upplýsingar, sem alfarið byggjast á staðreynd-
um. Að auki er vaxandi tilhneiging í fjölmiðlum til
þess að gera að engu greinarmuninn á upplýs-
ingum og afþreyingarefni bæði hvað varðar al-
menna umfjöllun fjölmiðla og einstök framlög, og
breiða út upplýsingar í formi afþreyingarefnis eða
blanda þeim við afþreyingu („infotainment“). Fyr-
ir vikið fá margir lesendur upplýsingar, sem þeir
telja mikilvægar eða áhugaverðar, úr umfjöllun til
afþreyingar.“
Þýski stjórnlagadómstóllinn sagði einnig að
ekki mætti neita því að afþreyingarefni ætti þátt í
að móta skoðanir. „Það myndi jafnast á við að ætla
einhliða að afþreying uppfylli aðeins löngunina
eftir skemmtun, afslöppun … Afþreying getur
einnig sett fram ímyndir af raunveruleikanum og
lagt fram málefni til umræðu, sem kveikja ferli
samræðu og aðlögunar, sem snerta lífsspeki, gildi
og fyrirmyndir í hegðun. Í þessu tilliti uppfyllir
hún mikilvæga félagslega þætti … Þegar lagt er á
vogarskálar þess markmiðs að vernda frelsi fjöl-
miðla er afþreying í fjölmiðlum hvorki ótæk né
með öllu gildislaus og fellur því innan marka beit-
ingar grundvallarréttinda … Það sama á við um
upplýsingar um fólk. Persónugerving er mikil-
vægt tæki blaðamennsku til að ná athygli. Oft vek-
ur það í upphafi áhuga á vanda og örvar löngun
eftir efnislegum upplýsingum. Með sama hætti er
áhugi á sérstökum atburðum eða aðstæðum
venjulega örvaður með persónugerðum frásögn-
um. Að auki eru þekktar persónur holdtekjur
ákveðinna siðferðislegra gilda og lífsstíls. Margt
fólk byggir val sitt á lífsstíl á fordæmi þeirra. Í
[fræga fólkinu] kristallast það sem almenningur
tileinkar sér eða hafnar og það er ýmist fordæmi
til eftirbreytni eða víti til varnaðar. Þetta skýrir
almannahag af því að fylgjast með hæðum og
lægðum í lífi [fræga fólksins].
Hvað snertir stjórnmálamenn hafa þessir al-
mannahagsmunir ávallt verið taldir réttmætir frá
sjónarmiði gagnsæis og lýðræðislegs aðhalds.
Ekki er hægt að þræta fyrir það að í grundvall-
aratriðum á það einnig við um aðrar opinberar
persónur. Að því leyti er það hlutverk fjölmiðla að
sýna fólk í aðstæðum, sem ekki einskorðast við
ákveðin hlutverk eða atburði, og þetta tilheyrir
einnig því sviði sem verndað er af frelsi fjölmiðla.
Það er aðeins þegar leita þarf jafnvægis vegna
skörunar einkalífsréttar að taka þarf á því hvort
mál telst þjóna almannahag og sé meðhöndlað al-
varlega og af hlutlægni eða hvort verið er að
breiða út upplýsingar um einkamál í því skyni ein-
göngu að svala forvitni almennings.“
Dómstóllinn í Strasbourg tekur aðra afstöðu til
þess hversu langt megi ganga í því að fjalla um
einkalíf fólks: „Rétturinn bendir á að í þessu máli
sýna myndir kæranda í ýmsum þýskum tímarit-
um hana í erindum í daglegu lífi sínu, þar sem hún
gengur erinda sem eru í eðli sínu einkaerindi á
borð við að stunda íþróttir, fara í gönguferð, yf-
irgefur veitingastað eða er í fríi. Ljósmyndirnar,
sem sýna kærandann stundum einan á ferð og
stundum í för með öðrum, fylgja ýmsum greinum
með sefandi fyrirsögnum á borð við „Einskær
hamingja“, „Karólína … kona snýr aftur á vit lífs-
ins“, „Á ferð og flugi með Karólínu prinsessu í
París“ og „Kossinn eða þau eru hætt að fela
sig …“.
Rétturinn tekur til þess að kærandi, sem með-
limur í fjölskyldu prinsins af Mónakó, er fulltrúi
fjölskyldunnar við ákveðna menningar- eða góð-
gerðarviðburði. Hins vegar gegnir hún engu hlut-
verki innan eða fyrir hönd Mónakóríkis eða stofn-
ana þess …
Rétturinn telur að grundvallarmun verði að
gera á því að greina frá staðreyndum – jafnvel um-
deildum staðreyndum – sem geta lagt af mörkum
til umræðu í lýðræðislegu þjóðfélagi hvað varðar
stjórnmálamenn er þeir gegna hlutverki sínu, til
dæmis, og því að greina frá smáatriðum úr einka-
lífi einstaklings, sem aukinheldur, eins og í þessu
máli, gegnir ekki opinberu hlutverki. Í fyrra tilvik-
inu gegna fjölmiðlar lykilhlutverki „varðhunds“ í
lýðræðisríkinu með framlagi til að „leggja fram
upplýsingar og hugmyndir um mál er varða al-
mannahagsmuni“ [tilvitnun í Observer og Guardi-
an], en þeir gera það ekki í seinna tilvikinu.
Með sama hætti, þótt almenningur eigi rétt á að
vera upplýstur, sem er grundvallarréttur í lýð-
ræðissamfélagi, og í ákveðnum, sérstökum kring-
umstæðum, sem jafnvel geti náð til anga af einka-
lífi opinberra persóna, sérstaklega þegar
stjórmálamenn eiga í hlut, á það ekki við hér. Að-
stæðurnar í þessu tilviki eru ekki hluti af neinni
pólitískri eða opinberri umræðu vegna þess að
hinar birtu myndir og meðfylgjandi frásagnir eiga
alfarið við um þætti úr einkalífi kæranda.“
Hversu þekktur
er einstakling-
urinn?
Þýski stjórnlagadóm-
stóllinn gerir greinar-
mun á því hversu
þekktir einstaklingar
eru, hvort þeir séu
nokkuð þekktir eða
opinberar persónur „par excellence“ eins og það
er orðað. Mannréttindadómstóllinn gerir athuga-
semd við það að nota slíka skilgreiningu til að gefa
nánast veiðileyfi á einstakling, sem geti vegna
frelsis fjölmiðla og almannahagsmuna ekki treyst
á að friðhelgi einkalífs hans njóti verndar nema
hann sé á afviknum stað þar sem almenningur sjái
ekki til og þurfi í þokkabót að sýna fram á að stað-
urinn hafi verið afvikinn. Þetta þýði í raun að við-
komandi einstaklingur verði að sætta sig við að
vera myndaður kerfisbundið við nánast hvert
tækifæri og vera við því búinn að myndunum sé
dreift víða, jafnvel þótt myndirnar og meðfylgj-
andi greinar varði eingöngu einkalíf hans, eins og
eigi við í máli Karólínu prinsessu. Þýskir dóm-
stólar hafi ekki byggt niðurstöður sínar á full-
nægjandi forsendum til að vernda einkalíf Karól-
ínu með viðunandi hætti.
Mannréttindadómstóllinn kemst einnig að þeirri
niðurstöðu að það eitt að skilgreina Karólínu sem
persónu „par excellence“ í nútímasamfélagi nægi
ekki til þess að réttlæta slíka innrás í einkalíf
hennar.
Ekki er enn ljóst hvort þessum dómi Mannrétt-
indadómstólsins verður áfrýjað, en ekki fer á milli
mála að hann mun hafa áhrif á vinnubrögð fjöl-
miðla.
Ljósmynd/Ásgeir Sigurðsson
Þyrla er agnarsmá við hlið hins tilkomumikla Dynjanda í Arnarfirði.
Rétturinn telur að
grundvallarmun
verði að gera á því
að greina frá stað-
reyndum – jafnvel
umdeildum stað-
reyndum – sem geta
lagt af mörkum til
umræðu í lýðræð-
islegu þjóðfélagi
hvað varðar stjórn-
málamenn er þeir
gegna hlutverki
sínu, til dæmis, og
því að greina frá
smáatriðum úr
einkalífi einstak-
lings, sem auk-
inheldur, eins og í
þessu máli, gegnir
ekki opinberu hlut-
verki.
Laugardagur 24. júlí