Morgunblaðið - 09.08.2004, Blaðsíða 17

nnar
rfi innan hinnar almennu
ustu í þá veru að ann-
niðurgreidd opinber þjón-
gar þjónusta á einkamark-
er fullu verði. Án þess að ég
það að einkaþjónustan yrði
en hin opinbera væri þó ljóst
nnar valkostur sem aðeins
sér sem hefðu til þess efna-
agn. Kæmist það á væri það
eyting í íslensku samfélagi.
il ráða? Sjálfsagt er lengi
ða á einhvern hátt innan
ustunnar og alltaf er þörf á
lsta aðhalds í rekstri, þar
ðar. Nýir möguleikar eru þó
. Til dæmis eru margir
ð nýta betur upplýs-
kstri þjónustunnar.
gi upplýsingatækni
ð við Íslendingar séum yf-
tir að tileinka okkur tækni-
það enn svo að margir
u ónýttir hvað varðar nýt-
atækni innan heilbrigð-
r. Stærsta einstaka verk-
iggur fyrir er rafræn
ðlæg og samræmd skrán-
um samskipti einstaklinga
jónustunnar er ekki fyrir
m hvern einstakling eru
vegar ekki möguleika á því að nálgast
upplýsingar um það, hvorki um hvort
rannsóknirnar hafi farið fram né þá um
niðurstöður þeirra. Þetta þýðir að hann
eða hún verður að gera rannsóknina aftur
með tilheyrandi tilkostnaði. Í Bandaríkj-
unum hefur verið áætlað að allt að helm-
ingur rannsókna í heilbrigðiskerfinu sé
óþarfur vegna þessa skorts á miðlun upp-
lýsinga.
Þegar ég nefni þetta dettur mönnum
líklega strax í hug hinn margfrægi gagna-
grunnur á heilbrigðissviði sem mikil póli-
tísk átök urðu um hérlendis fyrir nokkru.
Auðvitað þyrfti að huga mjög vel að öryggi
gagna, aðgangsstýringum og vernd per-
sónuuplýsinga við tæknilega útfærslu raf-
rænnar sjúkraskrár. En hér er fyrst og
fremst um að ræða innra vinnutæki fyrir
heilbrigðisþjónustuna sjálfa sem gæti
bætt gæði þjónustunnar og sparað pen-
inga í leiðinni.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Framsóknarflokksins.
Morgunblaðið/Þorkell
Miðlæg og samræmd skráning upplýsinga um samskipti einstaklinga og heilbrigð-
isþjónustunnar er ekki fyrir hendi, en slíkan gagnagrunn segir höfundur geta bæði
aukið gæði heilbrigðisþjónustunnar og sparað verulega fjármuni.
geymd á mismunandi stöðum innan heil-
brigðiskerfisins. Sumstaðar eru gögnin
rafræn en sumstaðar á pappír og skráning
er ekki samræmd þannig að sömu upplýs-
ingar geta verið skráðar á mismunandi
hátt. Ef til væri ein samræmd heilsufars-
skrá sem aðgengileg væri öllum þeim sem
veita þjónustu innan kerfisins gæti það
bæði aukið gæði þjónustunnar og sparað
verulega fjármuni.
Sparnaður með
miðlun upplýsinga
Eins og staðan er í dag er algengt að í
byrjun samskipta heilbrigðisstarfsmanns
og notanda þjónustunnar þurfi að afla
margvíslegra upplýsinga um notandann.
Til dæmis gæti þurft að gera blóðrann-
sókn, myndgreiningu eða aðrar rann-
sóknir sem kosta oft talsverða peninga.
Oft er það þó þannig að sömu rannsóknir
hafa verið gerðar á sama einstaklingi af
einhverri annarri einingu innan heilbrigð-
isþjónustunnar jafnvel skömmu áður. Við-
komandi heilbrigðisstarfsmaður á hins-
aríkjunum hefur
tlað að allt að
ur rannsókna í
ðiskerfinu sé
vegna þessa
miðlun upplýs-
af upptalningunni hér að framan. Hins
vegar kemur ýmislegt athyglisvert fram
í téðri bók um vinnulag bandarískra
skyndibitastaða; t.d. hvernig það kjöt
sem þar er notað er „framleitt“ og
hormónabætt. Bragðefni eru flest fram-
leidd á efnafræðilegan hátt. Allt er lagt
upp úr framleiðni og stöðlun matarins.
Markmið alþjóðlegra skyndibitakeðja er
að maður geti farið á slíka staði hvar
sem er í heiminum og fengið nánast
sama matinn; ekki mjög bragðmikinn en
þægilegan.
Maturinn berst stöðunum yfirleitt
frosinn og pakkaður og er kominn langt
frá upprunanum – sem reyndar er varla
hægt að tala um lengur að sé í nátt-
úrunni.
Fjarlægðin frá upprun-
anum eykst stöðugt
Í tengslum við umræðu um skyndi-
bita hefur þeim farið fjölgandi sem ger-
ast grænmetisætur af siðferðilegum
ástæðum. Þar er um að ræða fólk sem
telur ekki verjandi að dýr þjáist en hef-
ur einnig bent á að búskapur víða um
heim eigi æ meir skylt við verk-
smiðjuframleiðslu en hefðbundinn bú-
skap eins og við mundum skilgreina
hann. Þessi hópur hefur einnig bent á
umhverfisáhrif kjötáts; svo sem hvernig
æ stærri hluti regnskóga Suður-
Ameríku hefur verið ruddur til að hægt
sé að búa til beitarland fyrir nautgripi.
Án þess að hér verði skorið úr um sið-
ferðislegt réttmæti kjötáts má slá því
föstu að matarvenjur nútímamanna eru
skýrt dæmi um það sem Marx gamli
hefði kallað „firringu“. Fjarlægðin frá
búðinni í stórborginni til bóndabýlisins
verður æ meiri. Fæstir velta því fyrir
sér hvað býr á bak við afurðina í búð-
inni. Þetta kann að eiga síður við hér en
annars staðar en þessi umræða er þó af-
ar mikilvæg, ekki síst í tengslum við há-
værar kröfur um óheftan innflutning á
landbúnaðarafurðum.
Þessi fjarlægð er enn meiri á skyndi-
bitastöðunum – en þó hljóta flestir sem
velta málunum fyrir sér að skilja að það
hlýtur að vera ástæða fyrir því að al-
þjóðlegar skyndibitakeðjur bjóða upp á
nánast sama matinn um allan
heim. Það er vegna þess að
kjötið er framleitt í stórum stíl,
bragðefnin framleidd á sama
stað og svo er öllu heila klabb-
inu plastpakkað og það sent um
allan heim. Þarf að undra að lítil
næring leynist í slíkri máltíð?
En skyndibitinn hefur líka önn-
ur áhrif. Fyrir utan að fólk fjar-
lægist mat og matargerð og
borðar óhollari mat en ella hefur þetta
gríðarlegan kostnað í för með sér fyrir
samfélagið en offita og sjúkdómar henni
tengdir eru orðin eitt mesta heilbrigð-
isvandamál stríðalinna Vesturlandabúa
– á sama tíma og vægi megrunar verður
sífellt meira í nútímamenningu.
Hagrænar og félags-
legar aukaverkanir
Hagrænar aukaverkanir skyndibitans
eru því talsverðar fyrir samfélagið. Þá
eru ónefndar félagslegar aukaverkanir.
Það gleymist stundum að það skiptir
máli við hvaða aðstæður matar er neytt.
Þegar rætt er um „unglingavandann“,
vímuefni og önnur félagsleg vandamál
má ekki gleyma því að menningarlegt
og félagslegt hlutverk matar er ótvírætt
og hefur alltaf verið í mannlegu sam-
félagi. Það er talsverður munur á að
sitja á skyndibitastað, gúffa í sig matinn
og hlusta á háværa tónlist eða sitja í ró-
legheitunum við eldhúsborðið heima,
borða hollan og næringarríkan mat og
ræða hjartans mál.
Það er allt í lagi að fá sér skyndibita.
En við ættum að gá að okkur ef skyndi-
bitinn er farinn að hafa áhrif á heilsu
okkar, kosta samfélagið peninga og
breyta félagslegri stöðu okkar og jafn-
vel fjölskyldulífi. Við ættum að gæta
okkar á því að svelgjast ekki á skyndi-
bitanum og kyngja honum ekki gagn-
rýnislaust.
Þ
egar ég lauk heimilisfræði-
námi mínu í 8. eða 9. bekk
grunnskóla tók ég lokapróf.
Lokaverkefnið var, að mig
minnir, hvít rúlluterta með
sultu, sem ég bakaði með glans og loddi
svona líka prýðilega saman (en rúllu-
tertur eiga það til að afrúllast á óheppi-
legum augnablikum). Síðan urðu að-
stæður þannig að ég þurfti lítið á
matreiðslukunnáttu að halda en var svo
heppin að búa með ólíkum meist-
arakokkum.
En stundum hagar svo til að maður
þarf einn að sjá um að næra sig og undir
slíkum kringumstæðum komst ég að því
að ég hafði tapað niður öllum mat-
reiðsluhæfileikum mínum. Rúllu-
tertubakarinn réð nú ekki einu sinni við
að hita frosna skyndirétti án þess að
brenna þá eða skemma á einhvern hátt.
Á slíkum tímum er afskaplega freistandi
að heimsækja einn af skyndibitastöðum
höfuðborgarinnar og háma í sig pizzur,
hamborgara, djúpsteikta kjúklingabita
og klúbbsamlokur, allt að sjálfsögðu
með frönskum, séríslenskri kokkteilsósu
og gosdrykk.
Því olli það mér nokkurri skelfingu á
dögunum að lesa um mann þann sem
hugðist lifa á skyndibitafæði frá banda-
rísku skyndibitakeðjunni McDonalds í
einn mánuð. Eins og kunnugt er þurfti
að flytja manninn nær dauða en lífi á
sjúkrahús löngu áður en mánuðurinn
var liðinn. Nokkuð var fjallað um málið í
fréttum og þar mátti meðal annars
heyra næringarfræðing segja að skyndi-
bita ætti maður helst ekki að borða
nema einu sinni í mánuði.
Gullna M-ið álíka
þekkt og krossinn
Þessi skilaboð hafa þó ábyggilega far-
ið fyrir ofan garð og neðan hjá flestum;
a.m.k. eru skyndibitastaðirnir alltaf full-
ir af fólki þegar ég er þar og fólkið sýn-
ist hagvant og síður en svo í mán-
aðarlegri heimsókn.
En af hverju borðum við skyndibita
og hvaða þýðingu hefur hann fyrir okk-
ur; félagslega, menningarlega og nær-
ingarlega? Saga skyndbitans er hreint
ekki löng. Nýlega, eða fyrir um tveimur
árum, kom út bókin Fast Food Nation
eftir bandaríska blaðamanninn Eric
Schlosser, þar sem hann rekur m.a. þró-
un mataræðis í Bandaríkjunum. Það
segir sína sögu að árið 2001 eyddu
Bandaríkjamenn meira en 110 millj-
örðum bandaríkjadala í skyndibita eða
meiru en þeir eyða t.d. í æðri menntun
eða tölvur eða nýja bíla. Til sam-
anburðar má nefna að árið 1970 eyddu
Bandaríkjamenn 6 milljörðum dala í
skyndibita. Árið 1968 rak McDonalds-
skyndibitakeðjan eitt þúsund veit-
ingastaði, árið 2001 rak hún 30.000 slíka
staði um allan heim og teygir anga sína
sífellt víðar.
McDonalds rekur þó ekki aðeins
skyndibitastaði. Keðjan er einn stærsti
dreifingaraðili leikfanga í Bandaríkj-
unum, eyðir meira fé í auglýsingar og
markaðssetningu en nokkurt annað
vörumerki og er sá einkaaðili sem rekur
flesta leikvelli í Bandaríkjunum. Og
þetta virkar. Því hefur verið varpað
fram að gullna M-ið sé orðið álíka þekkt
tákn og krossinn.
McDonalds er ekki eina risavaxna
skyndibitakeðjan en hún er stærst og
því eðlilegt viðfangsefni í bók á borð við
Fast Food Nation. Ekki er ólíklegt að
hlutur skyndibita fari sífellt vaxandi á
Íslandi, líkt og í Bandaríkjunum. Rétt er
að geta þess hér og nú að sitthvað er
skyndibiti og skyndibiti, eins og sjá má
’Án þess að hér verði skoriðúr um siðferðislegt réttmæti
kjötáts má slá því föstu að
matarvenjur nútímamanna eru
skýrt dæmi um það sem Marx
gamli hefði kallað „firringu“.‘
Stendur
skyndibitinn
í okkur?
Eftir Katrínu Jakobsdóttur
Höfundur er varaformaður VG.
m sumarhelgum
Að þessu sinni var það dálítil óheppni að
kröpp lægð, fyrsta haustlægðin, skyldi
dembast yfir sunnanvert landið í aðdrag-
anda verslunarmannahelgarinnar þannig
að um tíma var ekkert ferðaveður.
Ávinningur ferðaþjónustunnar
Með fleiri stórum ferðahelgum er ljóst
að ferðum Íslendinga um eigið land
myndi fjölga verulega. Slík aukning yrði
góð fyrir þjóðina og ekki síst ferðaþjón-
ustuna. Þá er líklegt að hin þunga um-
ferð um verslunarmannahelgina, þegar
hálf þjóðin er á faraldsfæti, myndi dreif-
ast á fleiri helgar og stuðla að auknu um-
ferðaröryggi.
Frídagur verslunarmanna var valinn
af framsýni og er nú orðinn einn vinsæl-
asti frídagur þjóðarinnar. Okkur er í lófa
lagið að búa til fleiri langar helgar með
því að flytja staka frídaga yfir á sumarið.
Hvetja þarf aðila vinnumarkaðarins, at-
vinnurekendur og verkalýðshreyfingu,
til að ná samkomulagi um slíkt sem
fyrst, öllum landsmönnum til hagsbóta.
Höfundur er borgarfulltrúi Sjálfstæðis-
flokksins. kjartan@reykjavik.is
Morgunblaðið/Kristinn
dur vill láta færa frídaga til svo landsmönnum gefist færi á lengri sumarhelgum til ferðalaga og útivistar.
mætti bæta tveimur frí-
stu helgina í júlí og búa
urra daga helgi. Fyrsta
ðar er nú þegar vinsæl
a er þá bjartara og oft
verslunarmannahelgina.
er í lófa lagið
l fleiri langar
eð því að
aka frídaga yf-
arið.‘
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 9. ÁGÚST 2004 17