Morgunblaðið - 01.12.2004, Blaðsíða 28

28 MIÐVIKUDAGUR 1. DESEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
V
ísindamönnum er ekk-
ert mannlegt óvið-
komandi. Víða um
heim hírast þeir á
rannsóknarstofum
sínum og komast að niðurstöðum
um bókstaflega allt milli himins og
jarðar; niðurstöðum sem margar
hverjar hafa áhrif á okkar daglega
líf. Stundum koma niðurstöðurnar
sér vel fyrir okkur – stundum ekki.
En þá er bara spurning um að
velja út „heppilegar“ niðurstöður.
Er það ekki? Svo framarlega sem
allt sé innan hóflegra marka.
Að minnsta kosti tek ég fagn-
andi öllum
þeim niður-
stöðum sem
ýta undir minn
lífsstíl. Súkku-
laði hefur t.d.
verið vís-
indamönnum hugleikið. Nýlega
bárust þau ánægjulegu tíðindi af
virtri vísindaráðstefnu í Banda-
ríkjunum að súkkulaði væri ekki
bara gott (það þurfti nú ekki vís-
indaráðstefnu til að sanna það)
heldur einnig hollt!
Samkvæmt fregnum af ráð-
stefnunni bendir ýmislegt til þess
að ákveðnar tegundir af súkkulaði
geti verið góðar fyrir hjartað og
æðakerfið. (Jú, vissulega er það
ákveðinn galli á gjöf Njarðar að
þessar góðu fregnir eigi aðeins við
um sumar tegundir af súkkulaði –
en þó skref í rétta átt). Mér skilst
að þessar ákveðnu tegundir séu
dökkt súkkulaði – en treysti mér
þó ekki út í nákvæmar vísinda-
legar útlistanir á hollustu þess. Ég
vonast þó til þess að vísindamenn
finni út hið fyrsta hve hollt það sé
líka að borða ljóst súkkulaði. Og
allt sem sætt og gott er!
Vísindamenn hafa rannsakað
fleiri lífsins lystisemdir. Ég nefni
rauðvínið sem dæmi. Af og til ber-
ast nefnilega fregnir af því að hóf-
leg neysla rauðvíns sé með ein-
dæmum holl; hún hamli gegn
hjarta- og æðasjúkdómum. Mér
skilst að það sé efnið flavónóli, sem
komi úr ávöxtum, sem hafi þessi
góðu áhrif. Vísindamenn hafa þó,
samkvæmt nýjustu fréttum, ekki
látið hér staðar numið, heldur
vinna að því hörðum höndum að
koma rauðvíninu í pilluform!
Þannig mætti njóta hollu efnanna í
rauðvíninu, þ.e. flavónólsins, en
sniðganga um leið alkóhólið. Hug-
myndin er vissulega falleg. En
halló! Hver nennir að taka inn
rauðvín í pilluformi?
Og áfram af eftirtektarverðum
niðurstöðum vísindamanna. Frá
því farsímabyltingin hóf innreið
sína, undir lok síðustu aldar, hafa
æ fleiri vísindamenn rannsakað
áhrif farsíma á heilsu manna.
Fyrstu rannsóknir bentu til afleið-
inga á borð við krabbamein, Alz-
heimer, Parkinson og astma. Einn
sænskur vísindamaður orðaði það
þannig að líkja mætti því að tala í
tvo tíma í farsíma við að stinga
höfðinu inn í örbylgjuofn í eina
mínútu!
Aðrir vísindamenn draga þó
slíkar fullyrðingar stórlega í efa.
Segja reyndar að engar áreið-
anlegar vísbendingar séu um að
farsímanotkun hafi skaðleg áhrif á
fólk.
En hvað á maður að halda þegar
rannsóknir gefa svo misvísandi
niðurstöður? Ágæt lausn er að
velja og hafna eftir hentugleika,
eins og áður sagði. Ég hef til dæm-
is fundið út að ég get alls ekki án
farsíma verið. Því tek ég öllum nið-
urstöðum um skaðsemi farsíma
með fyrirvara. En öllum niður-
stöðum um hið gagnstæða með
miklum fögnuði. Þannig getur
maður með vísan í hinar ýmsu
rannsóknir talið sér trú um að
maður lifi afskaplega heilbrigðu og
góðu lífi.
En talandi um að velja sér rann-
sóknarniðurstöður. Ég er viss um
að margur karlmaðurinn hafi glott
við tönn þegar vísindamenn í
Bandaríkjunum fundu það út, fyrir
ekki margt löngu, að karlar, sem
höfðu snúið sér að heimilis-
störfum, ættu frekar á hættu að fá
hjartaslag. „Dánartíðni karla, sem
kváðust vinna við heimilisstörf, var
82% hærri en hjá útivinnandi körl-
um,“ segir í frásögn Morgunblaðs-
ins af þessari rannsókn, í apríl
2002. Væntanlega hefur einhver
eiginmaðurinn komið þessu „pent“
á framfæri við eiginkonuna með
þessum orðum: „Heyrðu, elskan,
ef þú vilt auka lífslíkur mínar, þá
skaltu hlífa mér við heimilisverk-
unum.“
Bandarískir sérfræðingar, sem
tjáðu sig um rannsóknina, út-
skýrðu niðurstöður hennar með
ýmsum hætti. Þar sem ég er kona,
ætla ég að draga eina skýringu
fram. Hún er svona: „Flestir karl-
ar halda að það að vera „húsfaðir“
feli í sér pínulítinn þvott, koma
börnunum í skólann og setjast síð-
an með fæturna upp í loft og kaffi-
bolla í hendi […]. Húsmæður
þurfa að flétta saman fleiri verk-
efni í einu en nokkur maður þarf
nokkru sinni að gera í vinnunni!“
Og hananú!
Jæja, úr því ég er farin að fjalla
um kynin, verð ég að nefna banda-
ríska rannsókn sem bendir til þess
að konur haldi sínu andlega at-
gervi betur og lengur en karlar.
Samkvæmt rannsókninni er mæl-
anlegur munur á andlegum burð-
um kynjanna við 85 ára aldur, kon-
um í vil. Vísindamenn segja að
þennan mun megi skýra með líf-
fræðilegum ástæðum; konurnar
séu almennt með lítið af hjarta- og
æðasjúkdómum miðað við karlana
og því sé blóðstreymi um heilann
betra hjá konunum.
Já, það er eiginlega sama hvar
borið er niður, vísindamenn hafa
rannsakað það allt. Kynlíf er til
dæmis afar vinsælt viðfangsefni.
Hafa þeir m.a. fundið út að kynlíf
geri menn ekki einungis ham-
ingjusamari heldur einnig gáfaðri.
Já, kynlíf eykur gáfur! (Þurfi ein-
hver slíka hvatningu til að stunda
það).
Já, allt er rannsakað. Vís-
indamenn hafa til að mynda fundið
út að það sé afar slæmt fyrir aug-
un að vera of lengi fyrir framan
tölvuna. Ég læt því staðar numið
hér.
Hvað á
maður að
halda?
„Þannig getur maður með vísan
í hinar ýmsu rannsóknir talið sér
trú um að maður lifi afskaplega
heilbrigðu og góðu lífi.“
VIÐHORF
Eftir Örnu
Schram
arna@mbl.is
HINN 11. nóvember sl. birti
Morgunblaðið opið bréf Margrétar
Eiríksdóttur geðhjúkrunarfræðings
til félagsmálaráðherra, Árna Magn-
ússonar, um málefni geðfatlaðra á Ís-
landi. Hún spyr ráðherrann hvort
hann viti að rúmlega 60 einstaklingar
eigi ennþá heima á Kleppsspítala.
Ráðherrann svaraði
síðan Margréti hinn 17.
nóvember í sama blaði.
Skömmu síðar sat ég
áhugaverðan fund á
vegum sviðsstjóra
hjúkrunar á geðdeild-
um Landspítala – há-
skólasjúkrahúss.
Mér er minnisstætt
þegar Ásta Þorsteins-
dóttir, hjúkrunarfræð-
ingur og fyrrverandi
þingmaður, var að und-
irbúa lög um málefni
fatlaðra á alþingi. Hún
hélt því fram að fatlaðir
ættu rétt á að búa einir
í íbúð ef þeir óskuðu
þess, það væru mann-
réttindi. Á þeirri
stundu fannst mér
þetta fráleitt og óraun-
verulegt. Það eru um
það bil 15 ár síðan.
Nú hef ég annað
sjónarhorn og tek heils
hugar undir orð Ástu.
Auðvitað eru þetta
sjálfsögð mannréttindi.
Fyrir þremur og
hálfu ári var ég ráðin af
Svæðisskrifstofu um
málefni fatlaðra í Reykjavík til að
veita forstöðu nýju búsetuúrræði,
íbúðasambýli fyrir fólk með geðfötl-
un.
Ég hófst strax handa við að und-
irbúa komu einstaklinga frá geðdeild
Landspítala – háskólasjúkrahúss við
Klepp.
Ég hitti viðkomandi einstaklinga
og ræddi einnig við það starfsfólk
sem þekkti þá. Hjá starfsfólkinu fékk
ég upplýsingar um líf tilvonandi íbúa
minna og heilsufar, svo og faglegt
mat á getu þeirra. Því næst kom að
því að kynna þetta nýja úrræði fyrir
aðstandendum þessara einstaklinga.
Mér er minnisstætt að ég upplifði
tregðu hjá starfsfólki Kleppsspítala
og aðstandendum þegar flutning-
urinn var að verða að veruleika.
Upp kom efi um að einstakling-
arnir gætu tekist á við sjálfstæða bú-
setu eftir svo langa sjúkrahúsdvöl og
hvort þeir myndu einangrast. Sumir
höfðu verið 20 ár eða lengur á Kleppi.
Starfsfólk Kleppsspítala hafði lagt
mikla vinnu í að undirbúa flutning-
inn. Mér fannst eins og
starfsfólkið sæi eftir
þessum einstaklingum
og það bar mikla um-
hyggju fyrir velferð og
framtíð þeirra. Sumir
aðstandendur sýndu
líka ákveðna andstöðu
og sögðust óttast ein-
angrun og óöryggi.
Þetta varð til þess að
fresta þurfti flutnings-
áætlun um þrjár vikur.
Þessi tregða gerði
mig örlítið óörugga og
það læddust að mér
efasemdir. Þá fékk ég
stuðning frá þeim að-
ilum á Svæðisskrifstofu
sem höfðu með málið
að gera.
Þau töldu þetta eðli-
lega byrjunarörðug-
leika, enda hefur
reynslan og rannsóknir
sýnt að þetta er hægt.
Ég réð fólk til starfa
og þegar íbúarnir fluttu
inn hófst samstarf íbúa
og starfsmanna.
Ég er hjúkr-
unarfræðingur og hef
starfað innan heilbrigð-
iskerfisins í 30 ár.
Ég hafði lítið komið að málefnum
fatlaðra og hafði takmarkað velt
þeim fyrir mér. Í þessu nýja starfi
varð ég að kynna mér málefni þeirra
og starfsemi Svæðisskrifstofu og
endurskoða viðhorf mín til mála-
flokksins í heild.
Í dag sé ég að þroskaþjálfar hafa
unnið ómetanlegt starf við uppbygg-
ingu sambýla um allt land fyrir ein-
staklinga með margs konar fötlun.
Nú voru einstaklingarnir ekki
lengur sjúklingar heldur íbúar og
það bar að virða óskir þeirra, frið-
helgi einkalífs og sjálfræði.
Íbúarnir voru vanir stýringu og ég
vön að stýra því gekk okkur bara vel.
Í fyrstu var skipulagið eins og það
hafði verið á Kleppi.
Síðan hófst mjög hæg jákvæð þró-
un. Íbúar, og starfsfólk hafa verið að
átta sig smátt og smátt á því að íbú-
arnir geta borið ábyrgð á og stjórnað
mörgu í sínu lífi.
Að sjálfsögðu eru íbúarnir ólíkir
og þess vegna ganga hlutirnir misvel
og mishratt, en öllum miðar þeim
áfram.
Þeir þurfa eftirlit með lyfjatöku,
máltíðir, aðstoð við þrif og að sjálf-
sögðu hvatningu og stuðning.
Þeir hafa aukin fjárráð, hafa m.a.
eignast sín eigin heimilistæki sem
þeir eru að læra á. Lagt er upp úr því
að þeir kaupi sér vandaðan fatnað og
séu snyrtilegir. Þeir fara í ferðalög
innanlands og utan og geta keypt sér
eitt og annað þarft og óþarft eins og
gengur.
Þeir nota debetkort og fara með
strætó eða í bíl eins íbúans. Þeir
sækja kaffihús, kvikmyndahús og
bókasöfn og fara í sund. Þeir hafa
lykil að heimili sínu og treysta á að
koma alltaf að öllu sínu óhreyfðu.
Þessi sjálfstæða búseta og aukin
fjárráð auka tvímælalaust lífsgæði
þeirra og áræði. Sjálfsvirðing þeirra
eykst og sjálfsmynd þeirra hefur
styrkst.
Eftir þessa reynslu mína í aðeins
þrjú og hálft ár sé ég hlutina í allt
öðru ljósi. Þegar Kópavogshælið var
stofnað var það eflaust mikill léttir
fyrir fjölskyldur og heimilislíf að fatl-
aðir voru vistaðir þar, en tímarnir
hafa breyst og kröfurnar líka.
Við getum nýtt okkur þekkingu þá
sem skapaðist við að stofna íbúðar-
úrræði hvers konar fyrir fatlaða sem
áður voru vistaðir m.a. á Kópavogs-
hæli.
Þegar kemur að því samkvæmt
áætlun Árna Magnússonar að rýma
Kleppsspítala og fara að lögum um
málefni fatlaðra síðan 1992 verðum
við vonandi tilbúin að taka á móti því
fólki út í þjóðfélagið sem er með geð-
fötlun og hefur beðið í mörg ár eftir
þeim sjálfsögðu mannréttindum að
eignast eigið heimili.
Skipt um sjónarhorn
Guðrún Einarsdóttir fjallar
um vandamál geðfatlaðra
’Við getum nýttokkur þekkingu
þá sem skapaðist
við að stofna
íbúðarúrræði
hvers konar fyr-
ir fatlaða sem
áður voru vist-
aðir m.a. á Kópa-
vogshæli.‘
Guðrún Einarsdóttir
Höfundur er hjúkrunarfræðingur
og forstöðumaður á íbúðasambýli
í Reykjavík.
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin
beinir kröftum sínum varðandi HIV/
alnæmi á þessu ári að stöðu ungra
stúlkna og kvenna í heiminum undir
yfirskriftinni: Hlustið á rödd okkar!
Það er ekki að undra að stöðu
kvenna sé gefinn sérstakur gaumur
því staðreyndir tala sínu máli.
Af hverju konur?
Í dag eru 17 milljónir
kvenna 15–49 ára smit-
aðar af HIV-sjúk-
dómnum og hefur þeim
fjölgað mikið hlutfalls-
lega á undanförnum
árum, eða úr 35% árið
1985 í 48% smitaðra í
dag. Í sumum löndum
er 5–6 sinnum algeng-
ara að ungar stúlkur
smitist af HIV en
menn á sama aldri.
Samfélagsleg staða
kvenna er víða um
heim afar bágborin. Samkvæmt
rannsókn UNICEF 1998–2003 kom
fram að 80% 15–20 ára gamalla
stúlkna vissu ekki hvernig sjúkdóm-
urinn smitaðist eða hvernig bæri að
verjast honum. Víða viðgengst að
eiginmaður sé með fleiri konum en
einni og rannsóknir sýna að fleiri
giftar konur eru smitaðar af veir-
unni en jafnöldrur þeirra ógiftar.
Ákveðin smyrsl sem konur geta bor-
ið á kynfæri sín sem kynsjúkdóma-
vörn lofa góðu, en það þarf að auka
verulega fjármagn til rannsókna og
framleiðslu þeirra eigi slík vörn að
geta orðið almenn á næstu árum.
Staðan hér á landi
Hér á landi er samfélagsleg staða
kvenna einna best í heiminum en
það þýðir ekki að við þurfum ekki að
huga að forvörnum gegn HIV. Hér
er smitun annarra kynsjúkdóma
mjög algeng. Það greinast 4–5
manns með klamydíu á dag, flestir á
aldrinum 15–25 ára og
fleiri stelpur en strák-
ar. Enn fleiri smitast af
kynfæraáblæstri
(herpes) og kynfæra-
vörtum. Þessi mikla út-
breiðsla kynsjúkdóma
sýnir glöggt að smokk-
urinn er ekki notaður
sem skyldi en hann er
besta vörnin sem við
höfum í dag gegn kyn-
sjúkdómum, að skírlífi
undanskildu.
Um 60% þeirra sem
hafa greinst með HIV
hér á landi frá árinu 1999 eru gagn-
kynhneigðir. Helmingurinn er kon-
ur. Rannsóknir sýna að því fyrr sem
stúlkur byrja að stunda kynlíf því
meiri líkur eru á að þær verði fyrir
ofbeldi, sleppi getnaðarvörnum, fái
kynsjúkdóma og þurfi að gangast
undir fóstureyðingar. Það er því
mikilvægt að allir aðilar sem koma
nálægt uppeldi og mótun barna, for-
eldrar, skólar, fjölmiðlar og yfirvöld,
geri sér grein fyrir ábyrgð sinni í
þessum efnum.
Byggja þarf upp gagnrýnið við-
horf ungs fólks til villandi upplýs-
inga sem það fær um kynlíf á Net-
inu, í tímaritum, tónlist og
bíómyndum. Opin umræða er til
góðs og hún þarf að geta snúist um
siðferðileg gildi eins og ást og til-
finningar, jafnrétti, sjálfsvirðingu og
virðingu fyrir hinum aðilanum. Um
ábyrgð, notkun getnaðarvarna og
rétt beggja aðila til þess að njóta
kynlífs.
Almennar forvarnir
Það þarf að auka aðgang kvenna að
góðum HIV-forvörnum hvar sem er
í heiminum og bæta lífsgæði þeirra
sem þegar eru smitaðar. Brýnt er að
jafna réttinn til menntunar, eigna og
auðæfa jarðar því styrkari staða
kvenna í þjóðfélögum heimsins eyk-
ur mótstöðu þeirra gegn smiti. Það
fer ekki á milli mála að þegar upp er
staðið græða strákar, karlar og
heimurinn í heild sinni á því að vel
sé hlúð að öllum kvenkyns íbúum
hans.
Hlustið á rödd okkar!
Sigurlaug Hauksdóttir
fjallar um alnæmi ’Það þarf að auka að-gang kvenna að góðum
HIV-forvörnum hvar
sem er í heiminum og
bæta lífsgæði þeirra sem
þegar eru smitaðar.‘
Sigurlaug Hauksdóttir
Höfundur er yfirfélagsráðgjafi á sótt-
varnasviði Landlæknisembættisins.