Morgunblaðið - 01.12.2004, Blaðsíða 24

Í tilefni tíu ára afmælis Lands-
bókasafns Íslands – Háskóla-
bókasafns kemur út Galdrakver,
ljósprent af handriti frá 17. öld auk
stafréttrar útgáfu, texta á nútíma-
stafsetningu og þýðinga á ensku,
dönsku og þýsku.
Landsbókasafn Íslands – Há-skólabókasafn fagnar ára-tugar starfsafmæli í dag, en
liðin eru tíu ár frá því að söfnin tvö
voru sameinuð í eitt. Þá var Þjóð-
arbókhlaðan, þar sem safnið hefur
aðsetur, einnig tekin í notkun þann
1. desember 1994. Í tilefni þessara
tímamóta verður efnt til marg-
víslegra atburða á næstu dögum
sem tengjast starfsemi safnsins.
  
Í tilefni af afmæli safnsins kemurút bókin Galdrakver – ráð til
varnar gegn illum öflum þessa og
annars heims. Hún hefur að geyma
ljósprent af einu yngsta skinn-
handriti sem varðveist hefur,
galdrakveri frá því á 17. öld. Um
leið er handritið eitt mjög fárra hér-
lendra galdrahandrita sem varð-
veist hafa frá þessari öld, sjálfri
galdraöldinni. „Handritið er frá því
um 1670 og skinnöld lauk að mestu
hundrað árum
áður,“ segir út-
gáfustjóri bók-
arinnar, Ög-
mundur
Helgason. „En af einhverjum ástæð-
um hefur mönnum þótt vert að setja
svona galdraráð á skinn – kannski
hefur það þótt árangursríkara.“
Hann segir það raunar algengt að
slík viðfangsefni hafi ratað á skinn
nokkru eftir að notkun þess var að
mestu hætt og pappír tekinn við, en
af því sem varðveist hefur eru ein-
ungis til lítil brot úr bókum. Þessi
bók er hins vegar nokkurn veginn í
heilu lagi, alls 27 síður, þó að nokk-
ur blöð hafi verið skorin úr henni.
Ljósprentinu af skinnhandritinu
fylgir bók sem inniheldur stafrétta
útgáfu þess og texta á nútímastaf-
setningu. Lesendum ætti því að vera
auðvelt að afla sér þess fróðleiks
sem handritið hefur að geyma, og
ekki síður þeim sem mæla á erlenda
tungu en íslenska, því textinn er
ennfremur þýddur á dönsku, ensku
og þýsku í bókinni.
  
Að sögn Ögmundar, sem ritaðhefur inngang þar sem efni
bókarinnar er skýrt, hefur hún ein-
ungis að geyma hvítagaldur, en
galdri var að jafnaði skipt í tvennt –
hvítagaldur var kölluð sú iðja sem
menn stunduðu til lækninga og
varnar ásóknum ýmissa afla, þessa
heims og annars, en svartigaldur
það sem menn ástunduðu öðrum til
ills, bæði mönnum og skepnum.
„Kannski er það þess vegna sem hún
hefur geymst fram á okkar dag,“
segir hann, en flest handrit sem
innihéldu galdramál voru eyðilögð -
sum brennd - á sínum tíma.
Í bókinni er meðal annars að finna
himnabréf, bréf sem talin voru hafa
fallið frá Guði eða Jesú af himnum
ofan og geta varnað mönnum frá
ýmsu illu, þar á meðal bjargað kon-
um í barnsnauð; blóðstemmur auk
annarra lesninga, kvæði sem fara
átti með til varnar blóðmissi og voru
mikið notuð fyrr á öldum; og galdra-
stafi, sem teikna átti upp með sér-
stökum aðferðum til að verjast ýms-
um öflum. Að sögn Ögmundar er
frægasti galdrastafurinn án efa æg-
ishjálmurinn, sem Björk Guðmunds-
dóttir hefur sem kunnugt er notað
sem fyrirmynd að húðflúri á hand-
leggnum á sér, og Strandasýsla hef-
ur gert að opinberu merki sínu. „Í
handritinu er sennilega að finna
elstu mynd sem til er af þessum
galdrastaf,“ segir Ögmundur. „Og
hann þarf að útfæra eftir flóknum
reglum svo hann virki. Það þýðir því
lítið að húðflúra hann á sig, þannig
séð! En honum á maður að geta beitt
gegn óvinum sínum, sé hann rétt
borinn á.“
Í ritinu er þó ekki að finna neinar
galdrarúnir, og telur Ögmundur lík-
legt að það sé í samræmi við þá stað-
reynd að bókin innihaldi eingöngu
hvítagaldur, en rúnir voru löngum
taldar koma frá djöflinum og tengj-
ast þar með svartagaldri.
  
Kver þetta mun eflaust vekja for-vitni margra, þar sem galdra-
iðkun Íslendinga fyrr á öldum hefur
vakið forvitni landans í auknum
mæli að undanförnu. Spurning er
hvort vissir hlutar af því nýtist ein-
hverjum Íslendingum sem á þá trúa,
til dæmis galdrastafir sem ætlað er
að verja skepnur, varna fólki gegn
myrkfælni og jafnvel þunglyndi.
Afmæli fagnað
með galdrakveri
’Kver þetta mun eflaust vekja forvitni
margra, þar sem galdra-
iðkun Íslendinga fyrr
á öldum hefur vakið
forvitni landans í
auknum mæli.‘
AF LISTUM
Inga María
Leifsdóttir
ingamaria@mbl.is
Ægishjálmurinn er þekktastur íslenskra galdrastafa.
24 MIÐVIKUDAGUR 1. DESEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
87% landsmanna
segjast treysta fréttaflutningi
Morgunblaðsins❉
❉ Mjög og frekar sammála
Gallup mars 2004
„Ég treysti
Morgunblaðinu“
Sjónvarpið 92%
Morgunblaðið 87%
mbl.is 79%
Rás 1 85%
Rás 2 84%
Stöð 2 78%
ruv.is 68%
Fréttablaðið 68%
Í ANDDYRI Iðnó stendur nú yfir
myndlistarsýning Ilmar Maríu Stef-
ánsdóttur, „Playtime“ (Leiktími).
Tvinnar listakonan saman ljósmynd-
ir, skúlptúra og myndband með
áherslu á það sem hún hefur kallað
„disfunctionalisma“. Málið snýst um
að taka hversdagslega hluti og
breyta virkni þeirra og búa þannig til
skúlptúr. Ekki ósvipað og dada-lista-
menn gerðu á sínum tíma, nema
hlutir Ilmar snúast um tilgang eða
virkni. Ilmur sýndi svona verk fyrst
á Íslandi í Gallerí Sævars Karls árið
2000 og sló sú sýning í gegn. Var til-
nefnd til Menningarverðlauna DV og
náði strax inn hjá menningarvitum
sem/og almenningi, en það er sjald-
séð afrek. Áður hafði listakonan unn-
ið fagurfræðilegri verk með ljósleið-
urum og á sýningunni í Sævari Karli
mátti greina viss umskipti þar sem
óræð fagurfræðin og broslegar hug-
myndir náðu vel saman. Listakonan
hefur síðan haldið sig mikið til við
„disfunctional“-virkni hluta og
fannst mér það ganga prýðilega hjá
henni um skeið. Ágæt sýning í Gall-
eríi Hlemmi og gjörningur hennar í
tónlistarmyndbandi hljómsveitar-
innar Ske er á meðal hennar bestu
verka. En endurtekningin er nú far-
in að segja til sín s.s. í póstkortum
fyrir sparnaðarátak Hafnafjarðar-
bæjar og hjá Haraldi hálfruglaða í
Stundinni okkar, og verkin þar af
leiðandi að þynnast út. Ég verð þó að
játa að með því að segja slíkt skapast
mótsögn, því það er vissulega áhuga-
vert hve Ilmi Maríu gengur greið-
lega að finna list sinni farveg utan
hins hefðbundna listrýmis, s.s. í sjón-
varpi, auglýsingum og leikhúsi.
Flestir skúlptúrarnir í Iðnó voru
notaðir í leiksýningunni „Common
Nonsense“ sem var sýnd í Borgar-
leikhúsinu og víðar. Þar spunnu
nokkrir leikarar sýningu í kringum
skúlptúra eftir Ilmi og fóru heldur
misjafnlega með hlutina. Það er mik-
ill munur á gjörningum leikara og
myndlistarmanna. Aðallega er það
rýmiskenndin sem myndlistarmenn
og leikarar virðast skynja á gerólík-
an hátt. Þ.e. að myndlistarmaður
vinnur með rými á milli áhorfanda og
hlutar en leikari á milli áhorfanda og
sín sjálfs. Af þeim sökum féllu leik-
ararnir oft í þá gildru að leika fyrir
hlutina og útskýra þá með ýktu lát-
bragði og útilokuðu þar með alla
möguleika fyrir áhorfandann að eiga
skapandi samband við skúlptúrana.
Mega skúlptúrar Ilmar Maríu alls
ekki við slíkri meðferð því þeir út-
skýra sig algerlega sjálfir. Og ef eitt-
hvað er þá er það frekar hætta að
þeir útskýri sig of ítarlega og skilji
ekkert eftir sig þegar manni er
virknin ljós. Er það einmitt vanda-
málið sem mér sýnist listakonan nú
standa frammi fyrir í listsköpun
sinni og á sýningunni í Iðnó. Þar tek-
ur hún fyrir heimilistæki og hljóð-
færi. Breytir strauborði í selló,
hakkavél í spiladós, hrærivél í
trommu, saumavél í sílafón o.s.fv.
Myndbandið, sem er unnið í sam-
vinnu Ilmar og Davíðs Þórs Jónsson-
ar, gefur svo sýningargestum rétta
tóninn. Þetta er „tónlistarmynd-
band“ þar sem listakonan leikur á
hljóðfærin á meðan hún sinnir hús-
verkunum, gerir þau að skemmtileg-
um leiktíma.
Það eru auðvitað alltaf einhverjir
sem vilja „fatta“ listaverk og ættu
skúlptúrar Ilmar Maríu að gleðja þá
mjög. En ég sakna hins vegar ein-
hverrar óræðu eða annars konar
nálgunar við „disfunctionalismann“.
Húmorinn er orðinn útjaskaður eftir
mikla endurtekningu og hugmyndin
hreinlega of einföld til að bera uppi
sýninguna.
MYNDLIST
Iðnó
Opið á auglýstum tímum veitingahúss-
ins. Sýningarlok óákveðin.
Skúlptúr/myndband – Ilmur María Stef-
ánsdóttir
Morgunblaðið/Kristinn
Húsverkin verða að tónverki á sýn-
ingu Ilmar Maríu Stefánsdóttur.
Jón B.K. Ransu
FJÓRÐU ljóðabók Ásdísar Óla-
dóttur, Einn en ekki tveir, er skipt
í fjóra hluta. Í fyrsta hluta, Nótt
eina eru stök ljóð, en hinir þrír,
Gönguferð, Einn en ekki tveir, og
Dag einn eru nokkurra blaðsíðna
söguljóð hver. Yfir bókinni svífur
andi nýrómantíkur níunda áratug-
arins, stuttar ljóðlínur, fá orð og
ofurrómantískt dreymandi mynd-
mál. „Dulbúið stræti/ pískraði
hljótt.“ „Frostklædd spor/ hulin
myrkri.“ „[F]jólubláir túlipanar/
sem glampa í dögginni.“
Annar hlutinn, Gönguferð, minn-
ir verulega á veggspjöld sem voru
vinsæl fyrir tæplega 20 árum,
myndum af fallegu fólki að leiðast
í flæðarmálinu undir blárri og
rauðri birtu. „Morgungeislar/
streyma þennan dag/ gegnum ský-
in/ eins og sending/ frá himni/ til
jarðar.“ Íslensk
strönd fær erlendan
blæ veggspjaldanna
þegar „í stað skelja/
sjást á þessum stað
rósir.“
Í þriðja hluta,
Einn en ekki tveir,
sitja tvær vinkonur
saman „tilbúnar að
dæma eða segja
satt.“ Þær kvarta
sjaldan og fólk held-
ur þær alsælar, en
„þegar regndrop-
arnir/ runnu eftir
glerinu/ glitruðu tár/
á vanga okkar.“ Þegar önnur
þeirra lítur út um gluggann er allt
venjulegt, nema í stað tveggja
katta sem sáust út um gluggann
áður, er nú „einn köttur/ en ekki
tveir.“ Konurnar fara svo út að
leita að „karlkonu/ í stað kattar.“
Myndmálið er allt heldur óljóst, og
þó það sé nokkur sjarmi við það,
þá náði það ekki að snerta mig að
neinu marki.
Fjórði hluti bók-
arinnar heldur svo
áfram með þetta þema
hversdagsleikans, ekk-
ert gerist, „meira að
segja strætó/ kom á
réttum tíma.“ Það er
ekki fyrr en „Raddir
guðdómsins“ streyma
um hlustir ljóðmæl-
anda að lífið öðlast
gildi. En það endist
ekki nema í fáeinar
ljóðlínur, því brátt
gleymist Guð „og lífið
fékk/ sinn gamla svip.“
Ásdís hefur aug-
ljóslega lagt nokkra vinnu í þessi
skrif, ljóðin eru vönduð og fáguð.
En þar er líka stærsti vandi
bókarinnar. Hún er eiginlega of
pródúseruð, það skortir í hana
eitthvað hversdagslegt kæruleysi,
afslöppun og tilgerðarleysi, eitt-
hvað kjöt, til að hún geti náð fylli-
lega taki á manni.
BÆKUR
Ljóð
Ásdís Óladóttir, 2004
Einn en ekki tveir
Nýrómantísk fágun
Eiríkur Örn Norðdahl
Ásdís Óladóttir