Morgunblaðið - 14.12.2004, Síða 26

26 ÞRIÐJUDAGUR 14. DESEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
B
ein tveggja inúítakvenna
eru meðal líkamsleifa sem
fundist hafa í fornleifaupp-
greftri við Skriðuklaustur í
Fljótsdal. Sterkar vísbend-
ingar eru um að klaustrið
hafi sinnt aðhlynningu fá-
tækra og sjúkra, en fram til
þessa hafa íslensk klaustur
fyrst og fremst verið talin hafa gegnt mennta- og
menningarhlutverki, auk þess að hafa séríslenskt
byggingarlag. Á Skriðuklaustri hefur komið í ljós
að gerð klausturbyggingar, kirkju og klaust-
urgarðs háttar mjög til sambærilegra bygginga í
Evrópu frá sama tímaskeiði.
Dr. Steinunn Kristjánsdóttir fornleifafræð-
ingur, sem stjórnað hefur rannsóknum og upp-
greftri á Skriðuklaustri undanfarin þrjú ár, segir
ljóst að klaustrið hafi gegnt hlutverki sjúkrahúss,
því fundist hafi leifar lækningajurta, m.a. jurta
erlendis frá og beinagrindur sem fundist hafa í
kirkjugarðinum beri merki um ýmsa sjúkdóma.
„Við vitum ekki hversu lengi þessi sjúkrastofn-
un var rekin,“ sagði Steinunn í samtali við Morg-
unblaðið. „Það gæti hafa verið framyfir klaust-
urtímann. Eins gætu inúítakonurnar hafa komið
þarna eftir klausturtíma. Klaustrið er stofnað
1493 og við erum með mjög skýra aldursgrein-
ingu á klaustrinu sjálfu skv. rituðum heimildum.
Við erum einnig með mjög þykkt öskulag frá gosi
í Veiðivötnum árið 1477 og þetta lag liggur undir
rústunum, þær eru nánast byggðar ofan á það.
Hvað efri mörkin varðar er talið að klaustrið hafi
verið lagt af um siðaskipti eins og önnur klaustur
á Íslandi, en spurning er hversu lengi var jarðað í
klausturgarðinum.“
Líknuðu sjúkum og fátækum
Steinunn segir nokkuð víst að klaustrið hafi
sinnt fátækra- og sjúkrahjálp á klausturtím-
anum. Þannig hafi öll önnur klaustur í Evrópu
verið rekin. „Við erum búin að sjá á bygging-
unum á Skriðuklaustri að þær voru ekkert sér-
íslenskt fyrirbæri. Yfirleitt er talið að íslensk
klaustur hafi verið miðstöðvar mennta og menn-
ingar og það gleymist að tala um það hlutverk
klaustranna sem var mikilvægast og kannski um-
svifamest, að líkna sjúkum og fátækum. Ég er
sannfærð um, þrátt fyrir að aldursgreiningar
liggi ekki fyrir, að þetta var sjúkrastofnun og ein-
hver hluti af þessum beinagrindum er frá þeim
tíma. Það sem er merkilegt er að allar beina-
grindurnar sem við höfum skoðað eru með ein-
kenni ýmissa sjúkdóma. Ein beinagrindanna var
til dæmis mjög illa farin af einhverskonar ígerð
sem hefur étið sig inn í beinin, sem gæti bent til
holdsveiki eða jafnvel herpes. Þegar klaustrin
voru lögð af héldu sum þeirra líknarhlutverki
sínu áfram, en spurning er hvernig þessu veiga-
mikla hlutverki var sinnt eftir að klaustrin voru
lögð af. Aldursgreiningar sem við eigum von á í
janúar nk. geta vonandi hjálpað okkur til að
ákvarða þetta.
Við höfum nú fengið niðurstöður úr frjókorna-
greiningu nokkurra plöntusýna. Þær gefa til
kynna að á Skriðuklaustri hafi á klausturtím-
anum verið ræktuð lyf og matjurtir. Þetta eru
m.a. exemslyf og fleiri lækningajurtir sem marg-
ar eru algengar í íslenskri flóru og svo aftur aðrar
tegundir sem hverfa eftir klausturtímann.“
20 af 60 gröfum verið opnaðar
Í klausturgarðinum má nú sjá 60 grafir á yf-
irborðinu, en þær eru líklega mikið fleiri því gras-
rótinni hefur aðeins verið flett ofan af hluta
kirkjugarðsins. Í fyrrasumar var ákveðið að veita
garðinum sérstaka athygli og segir Steinunn að
20 grafir hafi þegar verið opnaðar. Þær liggja inni
í klausturgarðinum og í herbergjum sem liggja
næst kirkjunni. Í haust hefur verið unnið að
greiningu beinagrindanna sem fundust í gröf-
unum.
„Þær beinagrindur sem við höfum nú grafið
upp eru nánast allar af konum og börnum af því
að við erum að grafa á ákveðnum stað í kirkju-
garðinum. Við höfum fundið bein af einum karl-
manni í þeim 20 gröfum sem við höfum opnað, en
næsta sumar ætlum við að halda þessum rann-
sóknum áfram og þá förum við til dæmis inn í
kirkjuna og verður spennandi að sjá hvort karl-
mennirnir eru þar, sem myndi sýna félagslega
stöðu karla umfram konur.
Það er sóknarkirkja á Valþjófsstað, rétt hjá
klaustrinu. Á miðöldum, eins og nú, eru fjöl-
s
v
K
ö
s
li
s
þ
í
f
u
u
e
á
u
k
h
t
G
f
e
u
Þ
þ
Þ
g
g
f
þ
a
s
g
Þ
s
o
j
þ
n
a
k
S
m
k
.U
þ
r
m
a
v
h
þ
s
k
a
h
s
le
þ
f
Lag fyrir lag var skafið ofan af klausturrústunum á Skriðuklaustri í Fljótsdal í fyrrasumar. Fremst á m
Ný vitneskja um h
verk klaustra á Ís
Ljósmynd/Steinunn Kristjánsdóttir
Einn sjúklinganna. Höfuðkúpan hefur greinileg
einkenni mikillar ígerðar í kjálka sem kann að
hafa orðið viðkomandi að bana.
Morgunblaðið/Sverrir
Merkar uppgötvanir. Dr. Steinunn Kristjáns-
dóttir fornleifafræðingur hefur stjórnað rann-
sóknum og greiningu á Skriðuklaustri.
UPPLÝST ÖRLÆTI
Í kjölfar styrktartónleika fyrirkrabbameinssjúk börn hafa vakn-að spurningar um hvernig söfn-
unum vegna hjálparstarfs eða góð-
gerðarmála er almennt háttað. Örlæti
almennings stýrir iðulega hversu mik-
ið fé rennur til ýmissa verkefna á sviði
þróunaraðstoðar, hjá styrktarfélögum
og við líknarstarf af ýmsu tagi og aug-
ljóst er að þeim sem láta fé af hendi
rakna til slíkra málefna er mikið í mun
að það skili sér til þeirra sem þeir vilja
styrkja – helst hver einasta króna.
En eins og fram kom í grein Skapta
Hallgrímssonar í Morgunblaðinu sl.
sunnudag, og haft var eftir Kristínu
Jónasdóttur, framkvæmdastjóra
Barnaheilla, er mikilvægt að dæma þó
engan harkalega í þessari umræðu.
Eftirspurnin eftir framlagi listamanna
á góðgerðarsamkomum – ekki síst tón-
listarmanna – er gífurleg og ekki hægt
að ætlast til þess að þeir gefi vinnu
sína í öllum tilfellum. Engu að síður á
almenningur að sjálfsögðu fullan rétt á
að vita hvernig þeim peningum sem
safnað er með þessum hætti er varið –
hversu mikill hluti ágóða skilar sér til
góðgerðarstarfsins og hvað mikið fer í
sjálfa framkvæmdina, enda getur verið
allur gangur á því eins og heyra mátti
á viðmælendum blaðsins. Mikilvægast
af öllu er þó eins og Sigurður Krist-
insson heimspekingur sagði í fyrr-
nefndri grein; „að enginn sé blekktur;
hvorki þeir sem gefa né þiggja, né
neinn sá sem kemur að starfseminni á
nokkurn hátt“.
Af greininni má vera ljóst að það er
löngu tímabært að þakka tónlistar-
mönnum það óeigingjarna starf sem
þeir vinna í þágu samfélagsins. Að
sögn bæði Sigurgeirs Sigmundssonar í
stjórn Félags íslenskra hljómlistar-
manna og Björns Árnasonar, fram-
kvæmdastjóra félagsins, er það nánast
undantekning ef tónlistarfólk þiggur
fé fyrir framlag sitt til góðgerðarsam-
komu. Og Björn bendir réttilega á að:
„Það sárasta fyrir þá listamenn sem
taka þátt í ýmiss konar söfnunum og
eru yfirleitt boðnir og búnir til að
leggja sitt af mörkum, er að sjá að
margir aðrir fá greitt fyrir sinn þátt í
viðburðinum.“ Að hans mati vantar oft
„að fólk geri sér grein fyrir þeim verð-
mætum sem listamenn eru í raun að af-
henda, [...]“.
Slíkt er auðvitað ótækt, ekki er hægt
að ætlast til þess að náunginn sé örlát-
ari en maður treystir sér til að vera
sjálfur. Fæstir myndu gera þá kröfu til
lækna, hjúkrunarfólks, verkfræðinga
eða fjölmargra annarra sem stunda
hjálparstarf að unnið sé kauplaust. Því
skyldu önnur gildi eiga við um lista-
menn?
Umræða eins og sú sem á sér stað
núna er vel til þess fallin að veita það
aðhald sem þarf til að enginn maki
krókinn á þátttöku sinni í nafni þeirra
sem minna mega sín og er það vel. Með
tónleikum, söfnunum og sölumennsku í
þágu góðra málefna er verið að höfða
til samkenndar einstaklinga, mannúð-
ar þeirra og vilja til að láta gott af sér
leiða. Þar hefur hver og einn sjálfdæmi
um það upp að hvaða marki hann er af-
lögufær – listamenn sem aðrir. Góðar
fyrirmyndir hvað örlæti varðar eru
ómetanlegar og því er það svo að skýr
markmið og greinagóðar upplýsingar
um fyrirséðan kostnað frá skipuleggj-
endum góðgerðarstarfsemi auðvelda
fólki að gera upp við sig hvaða málstað
það vill leggja lið.
VÍTI FÍKNARINNAR
Í Morgunblaðinu á sunnudag birtistmjög áhrifamikið viðtal Guðrúnar
Guðlaugsdóttur við Frey Njarðarson um
reynslu hans af heróínfíkn og tilraunir
til að losna úr viðjum hennar. Reynsla
Freys er einnig inntak bókarinnar Eft-
irmál, sem kemur út nú um jólin og hann
skrifar ásamt Nirði Njarðvík, föður sín-
um. Sá heimur, sem Freyr lýsir, er
skelfilegur. Hann er spurður hvernig
fíknin sæki að fólki: „Það er eins og ég
myndi taka þig og fleygja þér niður af
hundruðustu hæð og þú ættir að beita
vængjunum til að stoppa þig í loftinu.
Fíkn og fíkill eru mjög misnotuð orð.
Maður getur beinlínis orðið reiður að
heyra fólk segja að það sé t.d. „súkku-
laðifíkill“ eða „íþróttafíkill“.
Maður hristist og skelfur af völdum
fíknar og það er ekkert sem getur stöðv-
að mann þegar hún er komin af stað.
Engar tilfinningar til annarra stöðva
mann, – enginn vilji. Vanmátturinn er al-
ger, víman hefur völdin.“
Freyr lýsir jarðarför vinar síns, sem
hafði verið í svipaðri neyslu og lést af of
stórum heróínskammti: „Mér fannst af-
ar erfitt að vera við jarðarför hans, mér
fannst að þetta hefði allt eins getað verið
mín eigin útför.“
Hann segir að þessi heimur sé ekki
enn kominn hingað, en forsendurnar séu
fyrir hendi.
„Á Íslandi búum við ekki við heróín en
akurinn er plægður. Hér eru nokkur
hundruð morfínfíklar sem eru í daglegri
neyslu og uppi er sú skoðun að morfín og
heróín séu ekki svo frábrugðin hvort
öðru. Það er rangt, heróín er eins og
morfín í margföldu veldi. Heróín er hins
vegar frábrugðið áfengi og ýmsum öðr-
um vímuefnum að því leyti að víman
helst ekki nema kannski fyrstu tvö árin,
eftir það kemur viðvarandi deyfiástand
sem fólk upplifir sem eðlilegt, en ef það
tekur ekki heróín á átta til tíu klukku-
stunda fresti fer það í það skelfilegasta
líkamlega ástand sem ég hef nokkurn
tímann upplifað og heyrt um. Ég hef
aldrei getað haldið það ástand út nema
fáeinar klukkustundir án þess að taka
inn einhver mótefni. Það er það fárán-
lega við heróínneysluna að víman hverf-
ur er frá líður og óttinn við fráhvarfið
kemur í staðinn. Ef efnið er ekki í lík-
amanum brennur maður beinlínis lif-
andi. Hver fruma er ánetjuð efninu og
kallar á það, allur líkaminn, öll sálin og
allur karakterinn.“
Freyr er nú í svokallaðri viðhaldsmeð-
ferð hjá SÁÁ. Það er meðferð fyrir neyt-
endur morfínskyldra lyfja, þar sem þeir
fá skyld lyf eða önnur lyf til að mæta
fíkninni og venjast af henni. Að sögn
lækna eru 80% þeirra, sem fara í þessa
meðferð, tilbúin að afnetjast fíkninni,
eins og það er kallað. Freyr segir í við-
talinu að hann myndi ekki bjóða í að vera
án þessarar meðferðar: „Þessi meðferð
slekkur á fíkninni án þess að hafa önnur
áhrif á heilann.“ Nú blasir við að nýjum
sjúklingum verði ekki boðið upp á þessa
meðferð eftir áramót og er deilt um það
hvernig eigi að mæta kostnaðinum af
lyfjunum, sem slá á fíknina. Auðvitað
verður að gæta aðhalds í fjármálum í
heilbrigðiskerfinu, en það er erfitt að sjá
að stætt sé á að loka einu færu leiðinni út
úr því víti sem Freyr Njarðarson lýsir í
viðtalinu.