Vikublaðið - 08.04.1994, Qupperneq 5

VIKUBLAÐIÐ 8. APRIL 1994
Menntng
5
■ ■
Allar góðar skáldsögur eru sannar... Skáldskapur hefur ekkert gildi,
nema hann sýni 'okkur lífið í Ijósi sannleikans,
harma þess og hamingju, smœð mannanna og hetjuskap.
essar Iínur úr smásagnasafh-
inu Púnktur á skökkunt stað
mætti nota sem eins konar
stefnuskrá fyrir skáldskap Jakobínu
Sigurðardóttur rithöfúndar sem nú
er nýlátin. En hver var þessi kona
og hvaðan kom hún? Jakobína var
ættuð að vestan. Frá Homströnd-
um. Hún var elst þrettán systkina.
Næstyngst er Fríða Á. Sigurðar-
dóttir sem einnig er þekktur og
virtur rithöfúndur. Hún er tuttugu
og tveimur ámm yngri en Jakobína
sem er fædd árið 1918.
Fjölskylda Jakobínu og Fríðu var
alþýðufjölskylda, þar sem oft var
þröngt í búi, en mikil virðing borin
fyrir menntun. Bækur voru lesnar,
málin rædd og það var fylgst vel með
bæði þjóðfélagsmálum og bókmennt-
um. Á heimili þeirra voru bækur ekki
aðeins ræddar fram og aftur, fólk
kunni líka heilu ljóðabálkana og sögu-
kaflana utanbókar. Það fór ekki hjá að
þetta hefði mótandi áhrif á systkinin.
Þær Jakobína og Fríða eru ekki þær
einu í þeirra ætt sém hafa ort og skrif-
að; Sigmundur Guðnason móður-
bróðir þeirra var Ijóðskáld og gaf út
eina bók og Þorleifúr Bjarnason höf-
undur Ilornstrendingabókar er
syskinabarn við þær.
Ekki rnunaði rniklu að tvær dætur
þessa fátæka alþýðuheimilis hlytu
bókmenntaverðlaun. á alþjóðavett-
vangi. Árið 1966 hlaut Jakobína út-
nefiiingu til bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs fyrir skáldsöguna
Dægurvísu og tuttugu og sex árum
síðar, árið 1992, hlaut Fríða Á. Sig-
urðardóttir systir hennar þessi verð-
laun fyrir skáldsöguna Á meðan nótt-
in líður. Sú bók fjallar um nútíma-
konu sem skráir garnlar arfsagnir ætt-
ar sinnar á blað til þess að reyna að
átta sig á eigin lífi. Leitar til fortíðar-
innar til þess að ná fótum í nútíðinni.
„Þettafór nú bara svona“
Leitin að upprunanum er einmitt
þema margra bóka Jakobínu. Hún
leiðir gjarnan saman tvæ;r kynslóðir,
aldamótakynslóðina sem lifað hefur
mestu breytingar sem átt hafa sér stað
í Islandssögunni og þá kynslóð sem
alin er upp í borg, við þægindi og hef-
ur í mörgum tilfelluin lítinn eða eng-
an áhuga á fjasi eldri kynslóðarinnar
um gamla tíma. Hefur rneiri áhuga á
nýjustu tegund dráttarvéla en að
fregna af ættingjuin sínum og forfeðr-
um - af uppruna sínum.
Þannig lýsir Jakobína kynslóðabil-
inu í Þessi blessuð þjóð, smásögu sem
hún birti í smásagnasafninu Púnktur á
skökkum stað sem út kom árið 1964. 1
síðustu skáldsögu sinni I sama klefa,
sem var gefin út árið 1981, leiðir Jak-
obína saman tvær kynslóðir kvenna
sem hittast af tilviljun, þær eiga sam-
leið með strandferðaskipi og lenda í
sama klefa. Þessar konur eiga fátt ef
nokkuð sameiginlegt. Það sem
kannski skilur mest á milli er valið, að
eiga val eða eiga ekki val. Eldri konan
hefur alltaf látið aðstæðurnar stjórna
sér, kannski aidrei verið um annað að
ræða. „Þetta fór nú bara svona...“,
segir hún og þá var Ijóst að það hefði
alls ekki getað orðið öðruvísi. Nokkuð
sem eflaust er saga fjölmargar kvenna.
Leitin að npprunanum
Fríða Á. Sigurðardóttir, skáldkonan
systir Jakobínu sem þó er heilli kyn-
slóð yngri, segir 1 sama klefa, ásamt
skáldsögunni Lifandi vatnið sem út
kom árið 1974, vera þær bækur Jak-
obínu sem hún er hrifnust af. Reyndar
segir Fríða að Jakobína sé einn af upp-
áhaldsrithöfúndum sínum. „Skáld-
skapur hennar var mér afskaplega
mikils virði.“ Fríða bætir því við að
Jakobína hafi verið henni góð systir
og mikil fyrirmynd.
Lifandi vatnið segir frá manni sem
ætlar að snúa aftur til fortíðarinnar, til
uppruna síns. Þegar líður á söguna
kemur í ljós sú niðurstaða höfundar að
það sé ekki hægt: Við snúum aldrei
aftur en við megum samt aldrei
gleyma hvaðan við erum komin. Á
skáldskap Jakobínu er ljós sú skoðun
hennar að þú losnir aldrei við þinn
fæðingarhrepp, við bernskuna, sama
hve langt þú ferð að heiman. Jakobína
er alls ekki haldin neinni nostalgíu,
hún sér ekki fortíðina með neinni
glýju í augum, en hún veit líka að ým-
islegt mætti bemr fara í nútímanum.
Kannski ein ástæða þess hve upp-
runinn er mikið til umfjöllunar í verk-
um hennar sé einmitt sú að bærinn
þar sein hún og tólf systkini hennar
ólust upp er nú í eyði. Sjálf fluttist
Jakobína ung að árum til Reykjavíkur
og sat aðeins vetrarpart í Kennara-
skólanum. Meiri varð formleg skóla-
ganga hennar ekki. Hins vegar var
Jakobína gagnmenntuð, á þann hátt
sem kannski verður æ óalgengari. Nú
komast flestir þeir sem vilja í skóla.
Saint er eins og það verði æ algengara
að hitta fólk sem er hámenntað ef ár
þess í skóla eða prófin eru talin, en er
samt algjörlega menntunarsnautt.
Beygðu þig maður,
beygðu pig
Virðingu Jakobínu fyrir menntun,
og þá á ég við raunverulega menntun,
sér víða stað í bókunt hennar. Þar á
meðal í Snörunni scm kom út árið
1968. Þetta er ein ákafasta ádeilubók
Jakobínu og þar beitir hún háðinu af
mikilli snilld. Sagan er einræða, það er
verkamaður í verksmiðju í eigu er-
lends auðhrings sem talar. Á þeim
tíma sem sagan lýsir eru slíkar verk-
smiðjur komnar út um allt landið og
þjóðin er aðeins sjálfstæð að nafninu
til. Upphafsorð sögunnar lýsa vel
þeim anda sem ríkir í verksmiðjunni
og í þjóðh'finu öllu gagnvart hinum
erlendu herrum.
Sagan byrjar á orðunum: „Beygðu
þig maður, beygðu þig - ...“ Og sögu-
maður vor beygir sig, fyrir hermönn-
unum sem nauðguðu systur hans, fyr-
ir yfirboðurunum í verksmiðjunum,
fyrir aðstæðunum. Hann lýtur svo lágt
að það er varla hægt að segja að hann
sé maður lengur, a.m.k. ekki upprétt-
ur nvaður. Þessum manni fannst ekki
mikil ástæða til þess að vera að senda
börn sín „nauðug" í skóla, lengur en
nauðsyn er. Hann vill að þau fari að
vinna sem fyrst, svo að þau verði
„manneskjur, vinnandi manneskjur,
það skaltu fá að bóka—“ En hver er
þessi þú? Við hvern er maðurinn að
tala? Jú, það er vinnufélagi hans, sem
segir aldrei orð, þó að við lærum ým-
islegt um hagi hans af tali verka-
mannsins sem lætur móðan mása sög-
una í gegn. I lok hennar virðist hann
þess albúinn að svíkja félaga sína, sem
af veikum mætti reyna að bæta kjör
verkamannanna. Þá hefur hann svikið
bæði sjálfan sig, sína nánustu og félaga
sína. Það er sú synd sem ekki er hægt
að fyrirgefa.
Þó að okkur sem lesum þessa sögu í
dag finnist Jakobína kannski stunduin
hafa rnálað hlutina full svart/hvítum
litum þá á sagan sarnt fúllt erindi við
nútímann. Þó svo við höldum enn
sjálfstæði okkar og málfrelsi hafi eldd
verið afnumið (nema ef talað er ógæti-
lega um einkavini ráðamanna) og ekki
hafi slík kúgun verið innleidd í þeim
verksmiðjum sem hafa verið reistar
með tilstyrk erlends fjármagns. En,
herinn situr enn á Miðnesheiði á
meðan íslenskir ráðherra beygja sig
fyrir bandarískum stjórnvöldum og
grátbiðja þau um að láta herinn vera.
Enn líta margir á erlenda stóriðju sem
lausn allra okkar vandamála og enn er
undirlægjuhátturinn við lýði. Snöruna
má bæði lesa sem viðvörun vegna ým-
issa þátta í utanríkispólítík okkar, en
líka og ekki síður sem siðferðilega á-
deilu sein á við á öllum tímum.
Að taka afstöðu
Árið 1949 giftíst Jakobína Þorgrími
Starra Björgvinssyni í Garði í Mý-
vatnssveit. Alla tíð síðan bjó Jakobína
að Garði. Þar skrifaði hún bækur sín-
ar og þar ól hún upp börn þeirra. Lífs-
skoðanir þeirra hjóna fóru saman.
Bæði voru þau eindregnir andstæð-
ingar hersetu og hermangs og bæði
voru þau á móti erlendri stóriðju á ís-
landi.
Fyrsta skáldsaga Jakobínu kom út
árið sem Kári, yngsta barn þeirra
hjóna, fæddist. Þetta var árið 1959. Þá
var hún fjörutíu og eins árs og hafði
þegar eignast þrjú börn, Stefaníu, Sig-
rúnu Huld og Sigríði Krístínu. I allt
komu fiinm skáldsögur út eftir Jak-
obínu. Hún birti líka þrjú smásagna-
söfn og eitt ljóðasafn. Það er raunar
undravert hve miklu hún kom í verk ef
tekið er tillit til þess að hún var hús-
móðir á stóru heimili þar sem mikið
var um gesti og tók þar að auki virkan
þátt í ýmsum félögum; Menningar-
og friðarsamtökum íslenskra kt'enna,
Alþýðubandalaginu og Samtökum
herstöðvaandstæðinga.
Jakobína mun hafa gert cins og
margar skáldsystur hennar, hún skrif-
aði á nóttunni og eldsnennna á
morgnana áður en heimilisfólk kom á
fætur. F.kki veit ég hvort hún hafði
sérherbergi eins og það sem Virginia
Woolf í samnefndri bók telur nauð-
synlegt öllum rithöfundum. Það
skiptir heldur ekki máli. Það eru verk
hennar sem skipta máli.
Stílsnilld Jakobínu var viðbrugðið.
Hún lýsir alþýðufólki Islands af mik-
illi næinni og hefur sérstakt lag á að
skrifa eðlileg samtöl. í verkum hennar
talar víðsýn kona, skáld sem lætur sér
ekki á sama standa heldur tekur af-
stöðu. Og afstaða hennar fer heldur
ekki á milli inála. Hún er á móti her, á
móti erlendri stóriðju, á móti hræsni
og gervimennsku, á móti hlutadýrk-
un, en síðast en eklci síst á móti þeiin
doða sem lýsir sér í afstöðuleysinu, að
láta allt yfir sig ganga og svíkja um
leið sjálfan sig og það sem manni er
kærast.
Kannski að örlítið meiri afstaða og
örlítíð meiri ádeila sé það sent vantar í
íslenskar bókmenntir nú?
Ingibjörg Stefánsdóttir