Lesbók Morgunblaðsins - 21.05.2005, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 21. maí 2005
Það er alltaf gaman að koma heim eftirlanga dvöl í útlöndum og að samaskapi er það alltaf dáldið fróðlegt.Fyrstu dagana eftir að komuna til
landsins er maður staddur í nokkurs konar
limbói, sem helgast ekki aðeins af flugþreytu
og tímaruglingi, heldur af
nokkurs konar þjóðarsál-
fræðilegu endurhæfingarferli.
Það er ekki bara tímamismun-
urinn sem maður þarf að ná upp, heldur einnig
púlsinn á þjóðarsálinni og ákveðin samlögun
við daglegt líf og hugarfar á Íslandi með öllum
sínum kvistum. Það er einmitt í þessu ástandi
sem maður upplifir heimaslóðirnar með ögn
annarlegum keim, finnst allt í einu furðanlega
bjart á kvöldin, heyrir heimóttartóninn í dæg-
urumræðunni skýrar en áður, fær ofbirtu í
augun yfir tískuvitund hins almenna borg-
arbúa og horfir furðu lostinn á alla bólgnu
jeppana í kringum sig. En það er bara rétt á
meðan maður er ennþá með andrúmsloftið úr
þeim menningarheimi sem maður var að koma
úr í nösunum að maður veitir þessum hlutum
yfirleitt athygli, fljótlega er maður orðinn
samlagaður á ný.
Við komuna til landsins í þetta sinnið lenti
ég t.d. inni í miðju Evróvisjón-æði, og þar sem
of seint var fyrir mig að reyna að komast í
sambæristleg ástand var lítið annað að gera
en að horfa upp á yfirtöku gleðibanka-
syndrómsins eins og allsgáð manneskja í sí-
fellt drukknara samkvæmi. Ég hafði ekki einu
sinni heyrt „If I had your love“, hvað þá fengið
tækifæri til að sannfæra sjálfa mig um að þar
væri snilldarverk á ferð sem sýndi að við Ís-
lendingar stæðum jafnfætis ef ekki framar
öðrum þjóðum á hvaða sviði sem er. Eftir því
sem nær dró undankeppninni æstist leikurinn
og gat ég ekki heyrt betur en að lagið góða
væri bara dæmigert Júróvisjóngaul að keppa
við önnur sambærileg lög. Ég gat því ekki tek-
ið undir að það ætti að tjarga og fiðra hönn-
uðinn sem bar ábyrgð á álfabúningnum henn-
ar Selmu, eða hvort það næðist að byggja
tónlistarhöll áður en við þyrftum að halda
keppnina að ári. Og þegar reiðarslagið dundi
yfir og hinn grimmi veruleiki hins nýja „balk-
anvisjón“ dæmdi snillingana okkar úr leik tók
hjartað ekki einu sinni kipp. Það sem verra er
amerísku menningargleraugun voru einhvern
veginn ennþá föst á mér og gat ég ekki horft á
útsendinguna án þess að detta alltaf í hug
grínatriði sem maður sér í gamanþáttunum
„Saturday Night Live“, þar sem gert er
stólpagrín að evrópskum poppþáttum: Ensk-
an er sungin með „hreim“ og einhver óútskýr-
anlegur hallærisbragur, eitthvert undarlegt
þjóðerniskitsch, hindrar eðlilegt flæðið í ann-
ars faglegri poppframleiðslunni.
Þjóðarvitund er merkileg fyrirbæri, ekki
síst vegna þess að hún mótast af tilraun til að
hefja sig yfir og aðgreina sig frá öðrum þjóð-
um en um leið að ganga í augun á þeim. Við-
urkenningin hlýst ekki án sjónarhorns að-
komumannsins og verða örlög jaðraðra þjóða
því gjarnan þau að reyna stöðugt að þóknast
hinum ímyndaða innbyggða túrista.
Þetta getur leitt af sér mjög ýkta hegðun í
kringum landkynningartækifæri hvers konar
og verður myndbandið sem við Íslendingar
settum saman fyrir Ópru Winfrey í flutningi
Þórunnar Lárusdóttur á dögunum að teljast í
firrtara lagi hvað landkynningarkappsemi
varðar. Það hversu vandlega við nýttum þær
mínútur sem þátturinn gaf okkur til að aug-
lýsa landið var reyndar með ólíkindum: Allar
hliðar túristaímyndarinnar komust að í nett-
um pakka: Eldur, ís, heilsulind, næturlífið og
konurnar sem við Íslendingar erum svo
þekktir fyrir (hljómar eins og eitthvað sem
framleitt er samhliða roðveskjum og ull-
arsjölum).
Eins og æfar konur búsettar í Bandaríkj-
unum sem skrifuðu í blöðin skömmu eftir út-
sendingu þáttarins bentu á var augnaráð túr-
istans sem beindist að íslensku konunum sem
fram komu í þætti Ópru heldur ráðríkt og
hlaðið gildismati úr þeirri átt sem það barst.
Bandaríkjamenn eru vanir mun meiri tví-
skinnungi varðandi allt sem viðkemur kynlífi
og tilraun Svanhildar Hólm Valsdóttur til að
bera fram tæpitungulausa sýn á kynferðisleg
viðhorf á Íslandi var dæmd til að brenglast
undir útsmognu augnaráði Ópru. Satt best að
segja held ég að það hafi hlakkað í þátta-
stjórnendum þegar þeir skoðuðu efnið sem
þeir höfðu náð út úr grandalausum viðmæl-
endunum sem gengu svo glaðbeittir og sjálf-
viljugir inn í þá klisjukenndu og ögrandi mynd
sem þátturinn vildi draga upp af landinu.
Hlutur Íslands var a.m.k. langfyrirferð-
armestur í þættinum sem helgaður var lifn-
aðarháttum kvenna víða um heim og lyktaði af
sérbandarískum hæfileika til þess að nálgast
útlendinga með einhverri furðulegri blöndu af
harðlokuðu hugarfari og yfirlýstri „forvitni“
um önnur menningarsamfélög. Viðtalsbrotin
sem þeim tókst að ná í þar sem viðmælendur
viðurkenndu að 15 ára stúlkur stunduðu jú
margar hverjar kynlíf og að fólk færi heim
saman eftir að hafa hist á bar, voru svo bita-
stæð að mannlífsbrotin sem voru sýnd undir
viðtölunum voru gerð óskýr líkt og um glæpa-
fregnir væri að ræða.
En við getum lært eitthvað af Ópru og því
hvernig henni tókst að gera landkynningarár-
áttu okkar að kræsilegu skemmtiefni í amer-
ískan bullþátt. Alveg eins og það virðist eitt-
hvað bogið við þá niðurstöðu Ópru að í
samanburði við útlendar konur séu bandarísk-
ar konur í raun þær frjálsustu og heppnustu í
heimi er eitthvað þversagnakennt við þá sjálf-
stæðisímynd sem íslenskar konur virðast í
auknum mæli farnar að tileinka sér: Við vilj-
um ólmar benda öðrum á hvað við séum frjáls-
ar og sjálfstæðar en erum að sama skapi upp-
teknar af útlitinu og því verkefni að fylla upp í
þá stöðluðu kvenímynd sem verður sífellt við-
teknari á alþjóðavísu.
Í annarra augum
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
’Viðurkenningin hlýst ekki án sjónarhorns aðkomu-mannsins og verða örlög jaðraðra þjóða því gjarnan
þau að reyna stöðugt að þóknast hinum ímyndaða inn-
byggða túrista.‘
ÞÓ AÐ ég hafi vitað að í gær væri annar í hvítasunnu er alveg öruggt að það vissu afskaplega
fáir af núverandi samferðamönnum mínum, Bandaríkjamönnum búsettum í New York. Það
hefur jafnan verið svolítið skondið þegar ég hef í gegnum tíðina reynt að útskýra hvítasunnu-
helgina fyrir fólki hér: „Yes you know, Whitsunday is when the church was established
around 60 days after Jesus died“. Þið getið væntanlega líka rétt ímyndað ykkur hvað Banda-
ríkjamenn verða síðan ringlaðir þegar ég bæti bæti við, „and yes, then on the Monday we also
have a holiday in Iceland because it is the Whitmonday, the DAY AFTER the church was
established“. En steininn tekur þó fyrst úr þegar kemur að því að útskýra uppstigningardag
„well, that is of course the day when Jesus went to heaven after he died on the cross“, form-
lega heitið er reyndar „resurrection day“, en það bætir skýringarnar ekkert mikið að nota
rétta heitið á deginum því flestir hafa afskaplega litla þekkingu á þessum viðburðum sem við
Íslendingar álítum svo merkilega að loka beri öllum vinnustöðum landsins. Það kann að koma
Íslendingum á óvart sem jafnan fá fjölda frétta af trúarofstæki Bandaríkjamanna að hér í
New York eru ótrúlega margir sem eru ekki eru aldir upp við neina trú eða e.t.v. eru kristnir
að nafninu til en eru ekki fermdir eða neitt slíkt og vita lítið um helstu grunnatriði kristinnar
trúar. Ég hef oft fengið frekar totryggið augnaráð frá fólki eftir lýsingu mína á þessum frí-
dögum (svo er náttúrlega skírdagur, föstudagurinn langi, annar í páskum og annar í jólum)
og það spyr mig „so wait, I thought you said that Icelanders are NOT particularly religious?“
Já, það verður að segjast að stundum virkar þjóðin eins og hin mesta trúarþjóð ættuð úr
miðju Bandaríkjanna.
Hulda Þórisdóttir
tíkin.is
Frí í guðs nafni
Morgunblaðið/Sverrir
Sniglarnir og annað mótorhjólafólk fer á kreik á
þessum árstíma, rétt eins og hverjir aðrir vorboðar.
I Um síðustu helgi réðu dagar hinnar miklumyndlistarhátíðar um land allt, eins og
glöggt sást á síðustu Lesbók. Þessa helgi
stefndi hugur landsmanna í þá átt að annað
þema réði ríkjum; hin árlega Evróvisjón helgi.
Hætt er þó við að þannig hafi verið vegið að
sjálfstrausti og þjóðarvitund landans vegna
undanúrslitanna í fyrra-
kvöld að minna verði um
hefðbundnar Evróvisjón vökur í kvöld en oft
áður, þegar Íslendingar hafa náð því að standa
á sviðinu úrslitakvöldið. Uppákomur á borð við
Evróvisjón eru vissulega verðugt rannsókn-
arefni fyrir félagsfræðinga; það hvernig hægt
er að virkja svo marga til áhorfs í einu yfir efni
sem fæstum þykir bráðskemmtilegt vekur
óneitanlega furðu. Fáir aðrir viðburðir aðrir
en íþróttaviðburðir njóta slíkrar lýðhylli, svo
væntanlega snýst þetta einungis og alfarið um
keppnisanda. Eða ef til vill tilhneigingu nú-
tímamannsins til þess að búa sér til „þemu“ af
ýmsu tagi, er gefa hópeðlinu færi á að njóta sín
innan ramma sem allir geta fellt sig við þótt
það sé á ólíkum forsendum.
II Njörður P. Njarðvík skrifar eftirtektar-verða grein í Lesbók í dag um tungumálið
og þróun þess. Hann vísar til tungunnar sem
hljóðfæris hugans, og bendir á að nauðsynlegt
sé að þroska „tóneyra“ sitt í því sambandi.
Af orðum Njarðar má vera ljóst að hann er
síst á móti framþróun hvað tungumálið snertir
– það sem hann er uggandi um varðar fremur
fjölbreytileikann og hæfileika manna til að
nýta tungumálið af næmi og skilningi.
„Við hugsum meira að segja að miklu leyti í
orðum,“ segir Njörður. „Við sjáum að vísu fyr-
ir okkur myndir í huganum og getum miðlað
þeim með því að draga upp mynd á blað eða
striga, en í daglegum samskiptum eru orðin
lifandi tjáning okkar. Og fá orð smækka sjálf-
krafa hljómborð hugans. Tjáning hugsunar-
innar verður fátæklegri, og fátækleg tjáning
getur jafnvel valdið fátæklegri hugsun.“
Þetta er umhugsunarvert í heimi samtímans
þar sem áreitið frá umhverfinu er afar eins-
leitt hvað tjáningarmáta varðar og hvatning til
að rífa sig frá klið síbyljunnar lítil.
III Í gær var Glerlykillinn fyrir bestu nor-rænu glæpasöguna afhentur við hátíð-
lega athöfn þeim Anders Roslund og Börge
Hellström, en þeir koma frá Svíþjóð. Áhuga á
glæpasögum má auðvitað rekja til áhuga
manna á hliðstæðum þeirra í mannlegu sam-
félagi; því ótrúlega drama sem verður til þegar
einhver brýtur gegn viðteknum lögmálum og
eða einstaklingum með þeim hætti að eftir er
tekið. Morðmál á Íslandi vekja mikla athygli
rétt eins og í öðrum löndum – og ef til vill meiri
en víða vegna þess hve ættartengsl og kunn-
ingsskapur er ríkjandi þáttur í fámennu sam-
félagi. Í Lesbók í dag eru rifjuð upp örlög
Agnesar Magnúsdóttur og Friðriks Sigurðs-
sonar, sem hálshöggvin voru árið 1830 fyrir
morðin á Illugastöðum.
Af frásögninni má merkja hvernig margir
urðu óviljugir þátttakendur í örlögum þeirra
Agnesar og Friðriks, og fengu um það litlu
ráðið. Jafnvel þótt langt sé um liðið vekur mál-
ið allt upp sterkar tilfinningar – og þá ekki síð-
ur vorkunnsemi og auðmýkt gagnvart örlög-
um allra þeirra sem hlut áttu að máli.
Neðanmáls
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins
!
Ógisslega skemmtilegt!!! Það
er nýbúið að opna Listahátíð
og í fyrsta sinn er höfuð-
áherslan lögð á samtíma-
myndlist. Það má vel leggja
hina margumræddu heims-
mælistiku við hátíðina, hún
stenst hana með ágætum.
Hún nær inn á öll helstu söfn og sýn-
ingarstaði á landinu og stefnir saman
listamönnum frá öllum heimshornum.
Best gæti ég þó trúað að þessi hátíð sé
ólík öðrum listahátíðum
fyrir það hversu vítt hún
teygir anga sína þrátt fyrir
að vera ekki stærri en hún
er. Og okkar fólk stendur
sig afar vel.
Hér eru margir sem hafa lengi beðið
eftir svona innrás utan úr heimi. Það
viðhorf hefur reyndar verið lífseigt að
vegna þess að við búum á þessari
blessuðu eyju í úthafinu þýði lítið fyrir
okkur að ætla okkur stóra hluti í þeim
landamæralausa heimi sem myndlistin
er. Það þurfi ofurmannlegan viljastyrk
og ótakmarkaða heppni fyrir íslenskan
myndlistarmann til að ná þokkalegum
árangri þar. Þetta er auðvitað úrelt
viðhorf og afturhaldssamt. Við eigum
að jarða þessa gömlu minnimátt-
arkennd og horfa á þetta úr allt ann-
arri átt. Við eigum að líta á það sem
sjálfsagðan hlut að fólk um allan heim
líti til Íslands og skoði þann hluta
heimslistarstraumsins sem rennur um
okkar garð og heimsæki okkur á sömu
forsendum og menn heimsækja hverja
aðra menningarþjóð. Eða hví skyldi Ís-
land vera eitthvað síðri vettvangur fyr-
ir alþjóðlega myndlist en önnur lönd?
Ég bind vonir við að Listahátíð eigi
eftir að opna augu sem flestra fyrir
þeirri staðreynd að heimslistin getur
vel fest rætur hér og að þess háttar
kynblöndun yrði heimalistinni ein-
göngu til upplyftingar og framdráttar.
Já, þetta hljóta að vera spennandi
tímar fyrir alla myndlistarmenn og
áhugafólk um myndlist. Og marga aðra
því menn þurfa ekki endilega að
merkja sig með slíkum miðum til þess
að gera sér ferð á þær myndlistarsýn-
ingar sem boðið er upp á. Og fá heil-
mikið út úr því. Burtséð frá því hvaða
augum menn líta hátíðir og flug-
eldasýningar þá hljóta allir að við-
urkenna að stærri viðburður hefur
aldrei skekið íslenskt myndlistarlíf.
Ég hef samt nokkrar áhyggjur af að
ég muni missa af sýningum sem eru
utan seilingar fyrir okkur höfuðborg-
arbúa. Ég skil reyndar ekkert í sumu.
Til dæmis því að sýning þeirra
Matthew Barney og Gabríelu Friðriks-
dóttur í Listasafni Akureyrar skuli
ekki fá að standa lengur en til 5. júní!
Listahátíð lýkur reyndar þann dag en
mér hefði þótt eðlilegra ef Listasafnið
hefði leyft sýningunni að standa eitt-
hvað lengur. Ég er áreiðanlega ekki
ein um að sjá ekki fram á að geta farið
norður fyrir þann tíma. Bara það eitt
að sýningin hættir áður en skólum
landsins lýkur er stór þröskuldur fyrir
fólk eins og mig sem er með börn á
skólaaldri. Það er ekki gott að æða af
stað í hringferð um landið áður en
börnin eru komin í sumarfrí. Og hvað
með alla ,,almennu ferðamennina“ sem
eru þá flestir ókomnir til landsins?
Listahátíð er ekki bara ætluð blaða-
mönnum og sérfræðingum.
En helgin sem leið var fjörug og
skemmtileg enda eru myndlistaropn-
anir ekki eingöngu listrænir viðburðir.
Félagslegi þátturinn er líka mjög mik-
ilvægur. En nú þegar honum er að
mestu lokið er um að gera að hafa sig
allan við að njóta listarinnar og láta
sem fæst fram hjá sér fara.
Ógisslega
skemmti-
legt!!!
Áslaug
Thorlacius
aslaug@
islandia.is
Höfundur er myndlistarmaður, kennari og for-
maður Sambands íslenskra myndlistarmanna.