Lesbók Morgunblaðsins - 21.05.2005, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 21. maí 2005
stöðum stæði í ljósum logum, og að húsbónd-
inn þar, Natan Ketilsson, myndi inni brunn-
inn, og ásamt honum Pétur Jónsson sem þar
var næturgestur. Er slökkt hafði verið í bæn-
um og líkin fundin vöknuðu fljótt grunsemdir
um að ekki væri allt með felldu. Nánari skoð-
un leiddi í ljós fjölda stungusára á báðum hin-
um illa brunnu líkömum, auk þess sem sjá
mátti blóð í fötum þeirra, sem eldurinn hafði
ekki náð að granda. Það lá ljóst fyrir að ekki
gat verið um slys að ræða. Agnes og Sigríður
Guðmundsdóttir, 16 ára vinnukona á Illuga-
stöðum, voru nú leiddar fyrir sýslumann,
Björn Blöndal, og var réttur settur yfir þeim
22. mars. Ekki leið á löngu uns þær með-
gengu að hafa átt þátt í dauða mannanna
tveggja, en sjálfan verknaðinn hefði framið
ungur bóndasonur í Katadal á Vatnsnesi,
Friðrik Sigurðsson, sem þá var tæpra 18 ára.
Friðrik var nú tekinn höndum. Hann neitaði
lengi vel öllu, en eftir fortölur prestsins á
Tjörn játaði hann að hafa orðið mönnunum að
bana. Réttarhöldin voru gífurlega umfangs-
mikil og stóðu fram í júlí sama ár. 25. júní
1829 var lokadómur felldur í Hæstarétti:
Friðrik og Agnes skyldu hálshöggvin og höf-
uðin sett á stengur. Sigríður, sem áður hafði
verið dæmd til dauða, var „náðuð“ af kóng-
inum og dæmd til ævilangrar þrælkunar-
vinnu.
En hver var bakgrunnur þessara voða-
verka?
Það er vel þekkt í glæpasögum að sjálft
morðið er aldrei upphaf sögu, heldur fremur
ákveðinn endapunktur, þótt nauðsynlegt sé að
skipa því framarlega til að gleðja blóðþyrsta
lesendur. Önnur algeng kennisetning glæpa-
sagna er, að til að skilja morðið þurfi að kynn-
ast hinum myrta. Hér á það vel við. Natan
Ketilsson, húsbóndi Agnesar, var óvenjulegur
maður og umtalaður, bæði til góðs og ills.
Hann var gáfaður hæfileikamaður, stundaði
lækningar og hafði tekist að afla sér nokk-
urrar þekkingar á því sviði. En hann var líka
óprúttinn í viðskiptum og brögðóttur, og til
voru þeir sem grunuðu hann um glæpsamlegt
athæfi. Víst er að hann var dæmdur til hýð-
ingar fyrir aðild að þjófnaði. Natan var djarf-
tækur til kvenna og eignaðist börn hér og
hvar. Frægast er samband hans við Vatns-
enda-Rósu, en þau lifðu ástalífi án allra felu-
leikja á heimili hennar og Ólafs, eiginmanns
hennar. Sambandi þeirra var að mestu lokið
þegar hann kynntist Agnesi Magnúsdóttur,
sem þá var vinnukona á Geitaskarði þar sem
hann var gestkomandi. Þau löðuðust strax
hvort að öðru, og er hann fór af bænum var
Agnes vistráðin hjá honum um næstu fardaga
sem bústýra hans. Líklegt er að hún hafi litið
svo á að það væri einungis upphaf að öðru og
meira, þ.e. að hún yrði framtíðarhúsfreyja á
Illugastöðum. Agnes, sem þá var liðlega þrí-
tug, var góðum gáfum gædd, skáldmælt og
hæfileikarík á ýmsan hátt. Mönnum ber ekki
saman um útlit hennar, ein heimild segir hana
„ekki sjálega“, önnur lýsir henni sem gjörvu-
legri og skemmtilegri í viðmóti. En ástamál
hennar höfðu ekki gengið sem skyldi, þótt
hún hefði átt í nokkrum ástasamböndum
höfðu þau öll tekið enda áður en svo mikið
sem hillti undir hjónaband. Ekki tók betra við
þegar hún kom að Illugastöðum. Natan var
orðinn henni fráhverfur en sóttist hins vegar
eftir ástum Sigríðar og varð vel ágengt, enda
húsbóndi hennar og auk þess reyndur
kvennamaður, en hún hálfgert barn og sam-
kvæmt málsskjölum fremur einföld. Nú kom
Friðrik í Katadal til sögunnar. Hann sóttist
eftir Sigríði – óljóst er hvort það var upp-
haflega hans frumkvæði eða að tilstuðlan
Agnesar. Sigríður tók honum vel, en þó hélt
hún áfram sambandi við Natan. Ekki varð
þetta heldur til að Natan sneri ást sinni aftur
til Agnesar eins og hún hafði vonað. Þvert á
móti gerðist með þeim fullur fjandskapur og
gekk á ýmsu á Illugastöðum þennan vetur.
Ekki er með öllu ljóst hver átti uppástunguna
að því að drepa Natan. Friðrik játaði sjálfur
fyrir réttinum að hugmyndin hefði þróast með
honum smátt og smátt. Það er þó nokkuð víst
að a.m.k. er á leið var Agnes mjög hvetjandi
um morðið.
En – eins og líka greinir frá í mörgum
glæpasögum – virðist sem morðáformin hafi
fljótlega tekið að lifa sjálfstæðu lífi og náð al-
geru valdi á hugum þessa ógæfusama fólks
uns ekki varð aftur snúið, þótt allir með
óbrjálaða skynsemi sjái að þessar áætlanir
gátu einungis leitt til glötunar þeirra.
Aftakan á Þrístöpum
Þegar Agnes og Friðrik voru dæmd frá lífi
var réttarfar í landi orðið töluvert annað en
verið hafði á 17. og 18. öld þegar aftökur voru
svo algengar að jafnvel voru hengdir þrír
þjófar sama daginn á Þingvöllum. Hengingum
þjófa var hætt fyrir 1760. Um svipað leyti var
einnig hætt að refsa fyrir brot á kynlífssviðinu
með lífláti, en aftökur fyrir slíkar sakir voru
algengar meðan hinn illræmdi Stóridómur
gilti. Galdrabrennuöldin var sömuleiðis geng-
in hjá, og almennt má segja að hin mildandi
áhrif upplýsingarinnar hafi verið farin að hafa
áhrif á löggjöf og framkvæmd réttarfars. Á
Íslandi hafði ekki farið fram aftaka síðan árið
1790. Einn sakamaður var fluttur til Noregs
og höggvinn þar árið 1805.
Björn Blöndal, sýslumaður Húnvetninga,
var líka vel meðvitandi um hve óvenjuleg
þessi athöfn var orðin og að hún myndi orka
óhugnanlega á íbúa sýslunnar. Bréf hans sýna
ástæður fyrir þessarri ákvörðun, en þær voru
einkum tvær:
Í fyrsta lagi almenn viðvörun, en Blöndal
leit svo á að í héraðinu ríkti óöld glæpa og yf-
irgangs.
Hin ástæðan er kunn á öllum öldum, eink-
um meðal embættismanna ríkisins: sparn-
aður. Það var einfaldlega ódýrara að höggva
fólk heima í héraði en að kosta upp á flutning
og höggningu í Danmörku eða Noregi.
Að þessu sögðu verður að geta þess að
Björn Blöndal vildi hvorki til spara fjármuni
né vinnu að aftakan færi sem „sómasamleg-
ast“ fram.
Þannig var öxi fengin frá Kaupmannahöfn
og höggstokkurinn sömuleiðis, eikarstokkur
með tilhöggnu grópi fyrir höku sakamannsins
að hvíla í á hinstu stund. Erfiðlegar gekk að
finna böðul. Til þess verks valdist Guðmundur
Ketilsson, bróðir hins myrta Natans, og skýra
flestar heimildir svo frá, að hann hafi boðist
til að höggva þau Friðrik og Agnesi. En ætt-
ingjar Guðmundar hafa til þessa dags mót-
mælt því og segja hann hafa verið margbeð-
inn um verkið af sýslumanni. Til þess benda
líka eftirfarandi orð í bréfi til amtmanns í des.
1828:
„… og hefur Guðmundur Ketilsson, bóndi á
Illugastöðum, bróðir hins myrta manns, Nat-
ans Ketilssonar, loksins lofað (leturbr. mín
SHÞ) að framkvæma hana fyrir 60 Rbd. silf-
urs greiðslu, hvort sem ein eða fleiri persónur
verða líflátnar að því tilskildu að honum verði
útveguð nothæf exi til þess.“
Guðmundur gaf verklaunin í fátækrakassa
heimahrepps síns og kallaði blóðpeninga.
Aftökupallur úr torfi og grjóti var hlaðinn á
Þrístöpum og sést hann vel enn. Útvegað var
rautt klæði til að breiða yfir pallinn og högg-
stokkinn meðan á athöfninni stóð og klambrað
upp grindverki úr tré utan um pallinn. Timbr-
ið var fengið að láni og skilað aftur eftir á,
annað þótti bruðl.
Báðir dauðamenn fengu prestsþjónustu svo
vikum skipti og fylgdu prestarnir þeim til síð-
ustu stundar. Þau þóttu bæði fá góða iðran,
og segir sýslumaður þau hafa gengið „að því
er virtist ánægð móti örlögum sínum“. Aðrar
heimildir segja þó Agnesi hafa verið „dapra“.
Hún var 34 ára og Friðrik 19 ára.
Er höfuð höfðu verið skilin frá bol voru þau
sett upp á „tvende dertil paa Retterstedet op-
satte Stager“, þ.e. stengur úr tré sem reknar
voru upp í strjúpana. Andlitin voru látin snúa
að alfaraleið, hinum ólöghlýðnu og yfirgangs-
sömu Húnvetningum til viðvörunar.
Hvergi er þess getið hve lengi sýslumaður
hafði hugsað sér að höfuð þessi stæðu uppi.
Um það voru engar fastar reglur, en þó mun
það yfirleitt fremur hafa verið til lengri tíma.
Svo fór þó ekki hér. Skömmu eftir aftökuna
voru þau horfin. Í skjölum hins röggsama yf-
irvalds í Hvammi, Björns Blöndals, er hvergi
stafur um þetta, eða að hann hafi eitthvað að-
hafst í því máli.
Þjóðsagan er á þessa leið: Guðrún Runólfs-
dóttir, húsfreyja á Þingeyrum, var landskunn
að hjartagæsku. Nóttina eftir aftökuna sendi
hún vinnumann sinn með leynd til að taka höf-
uðin af stöngunum og flytja þau í Þingeyra-
kirkjugarð og jarða þau þar, vísast þá í ein-
hverri nýtekinni gröf. Hundrað árum eftir
aftökurnar var þessi saga staðreynd í hugum
allra sem til þekktu.
Agnes og Friðrik – fyrir og eftir dauðann
Aftökustaðurinn á Þrístöpum. Efst má glöggt sjá höggpallshleðsluna en slétta svæðið í forgrunni sem stígurinn liggur um er svæðið sem grafið var upp 1934.
’En – eins og líka grein-ir frá í mörgum glæpa-
sögum – virðist sem
morðáformin hafi fljót-
lega tekið að lifa sjálf-
stæðu lífi og náð algeru
valdi á hugum þessa
ógæfusama fólks uns
ekki varð aftur snúið,
þótt allir með óbrjálaða
skynsemi sjái að þessar
áætlanir gátu einungis
leitt til glötunar þeirra.‘