Lesbók Morgunblaðsins - 21.05.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 21. maí 2005
Þ
jóðleikhúsið sýnir um þessar
mundir leikritið Dínamít eftir
Birgi Sigurðsson. Það fjallar um
ævi þýska heimspekingsins
Friedrichs Nietzsche sem uppi
var frá 1844 til 1900. Mér þótti
þetta góð sýning og leikararnir hver öðrum
betri. Þó má finna að því að síðasta atriðið fyrir
hlé, þegar Nietzsche er að missa vitið, er helst
til langdregið og mætti stytta það um helming.
Í upphafi sýningarinnar kynnast áhorfendur
glaðhlakkalegum, hláturmildum eldhuga sem
hefur lag á að orða glannalegar
hugmyndir með eftirminnilegum
hætti. Eftir hlé er hugsuðurinn
hins vegar mállaus og að því er
virðist meðvitundarlaus og lamaður meðan
systir hans, Elísabet Förster-Nietzsche, mis-
notar rit hans og hugmyndir í þágu þýskrar
þjóðernisstefnu. Hún á volduga vini, kúgar alla
í kringum sig, breiðir út lygar um bróður sinn
og hefur hann fyrir sýningargrip á Nietzsche-
safni sem hún hefur komið á fót í Weimar. Hitt
fólkið sem þekkti Nietzsche og áhorfendur
kynntust fyrir hlé reynir sumt að malda í mó-
inn, en fær litlu áorkað. Þjóðernissinnar, sem
hugsa eins og Elísabet, eru í sókn og þegar
tjaldið fellur hafa nasistar náð völdum í Þýska-
landi. Þeir túlka skrif Nietzsche um of-
urmennið sem lofsöng um þumba sem ryðjast
áfram á harkmiklum hermannastígvélum og
breyta minningunni um heimspekinginn glað-
beitta þannig að hún falli að hugmyndum
þeirra um þýskan hetjuskap.
Með leikritinu leggur Birgir Sigurðsson
áherslu á að skilningur þýskra þjóðernissinna
á Nietzsche sé útúrsnúningur og það held ég
að sé vissulega rétt hjá honum. Ofurmennið
sem hann skrifaði um er miklu líkara Línu
langsokk en Hitlersæskunni. Mér finnst Birgir
þó ganga fulllangt í að hvítþvo Nietzsche. Þar
sem heimspeki hans ber á góma er áherslan öll
á fáeina þætti í margflókinni kenningasmíð.
Mest ber á andófi Nietzsche gegn þrúgandi
trúarkreddum sem blanda hverja jarðneska
gleði seyrnum keimi. Birgir tínir upp setningar
úr verkum hans sem snúast um að gjalda já-
kvæði við jarðlífinu, þroska hæfileikann til að
gleðjast yfir því sem er hér og nú og sigrast á
gildismati og siðadómum sem hindra að menn
fái notið sín hver á sinn hátt.
Af leikritinu mætti ráða að kenningar
Nietzsche snúist einkum um skilaboð af svip-
uðu tagi og finna má í kvæðum Stephans G.
Stephanssonar. Þetta er fullmikil einföldun.
Boðskapurinn sem Birgir leggur áherslu á er
aðeins hluti af því sem Nietzsche hafði til mál-
anna að leggja. Hann ritaði sínar frægustu
bækur á níunda áratug nítjándu aldar. Í þess-
um bókum fer hann ekki aðeins hamförum
gegn trúarlegum naglaskap og siðavandri
meinfýsi. Hann lætur einnig gamminn geisa
móti lýðræði, skynsemishyggju og hugsjónum
upplýsingarinnar um frelsi, jafnrétti og
bræðralag allra manna. Nietzsche var afburða
penni. Bækur hans hafa í meira en hundrað ár
heillað menn og dáleitt. Í þeim ægir saman
fræðilegum kenningum um siðferði og gild-
ismat, skarpri gagnrýni á sjálfsblekkingu og
hleypidóma og glannalegum stjórnmálaskoð-
unum sem eru einhvers konar blanda af hetju-
dýrkun og hugmyndum um að forréttindi til
handa afburðamönnum skapi vaxtarskilyrði
fyrir æðri menningu.
Tengslin við ógæfu Þýskalands flókin
Tengsl Nietzsche við pólitíska ógæfu Þýska-
lands eru miklu flóknari en leikrit Birgis gefur
til kynna. Nietzsche var vissulega ekkert sér-
staklega illa við gyðinga og hann fyrirleit
þýska þjóðernisstefnu. En um sum önnur efni
fóru skoðanir hans saman við hugmyndir nas-
ista því líkt og þeir var hann andvígur hvers
konar kenningum um jafnrétti og bræðralag
allra manna. Hann hafnaði því líka að til sé
neitt eitt siðferði fyrir allt fólk og daðraði við
boðskap sem auðvelt var að nota í þágu öfga-
fullrar þjóðernisstefnu. Í vinsælasta riti sínu
Svo mælti Zaraþústra segir hann til dæmis:
„Engin þjóð getur lifað án gildismats; en eigi
hún að þrífast, má hún ekki halda í heiðri sömu
gildi og nágrannar hennar. (Bls 80.)
Héðan er stutt í þá firru að aðrar þjóðir hafi
annað siðferði en við, þær viðurkenni ekki það
sem við teljum vera rétt og því þurfum við ekki
að meðhöndla þær í samræmi við það réttlæti
sem gildir í samskiptum okkar á milli“ (Bls.
80).
Eitt af höfuðskáldum Þjóðverja á 20. öld,
Thomas Mann (1875-1955), gerir upp við
Nietzsche í skáldsögu sinni Doktor Fástus sem
út kom árið 1947. Þótt hann sé ekki nefndur í
sögunni er ævisaga Nietzsche svo sláandi lík
ævi söguhetjunnar, tónskáldsins Adríans Lev-
erkühn, að lesandinn hlýtur að skoða þennan
ímyndaða listamann sem hliðstæðu heimspek-
ingsins. En ævisagan er líka spegilmynd af
sögu Þýskalands á fyrri hluta 20. aldar og segir
frá siðferðilegri upplausn sem endaði með
hörmungum seinni heimstyrjaldarinnar. Í
sögulok er Adrían Leverkühn ósjálfbjarga
skar og sturlaður af völdum sárasóttar líkt og
Nietzsche var síðasta áratuginn sem hann lifði
og þá er Þýskaland líka lamað og ósjálfbjarga.
Líkt og Nietzsche og Leverkühn féll Þýska-
land saman eftir að hafa hamast gegn hefð-
bundnu siðferði og gildismati: Nietzsche með
heimspeki sem boðaði umturnun allra gilda;
Leverkühn með hinni djöfullegu Opinber-
unaróratóríu; Þýskaland með hervirkjum sem
áttu engan sinn líka.
Í tísku hjá menningarvitum
og bókmenntaspekúlöntum
Í sögu Thomasar Mann birtist þessi siðferði-
lega upplausn meðal annars í samræðum
menntamanna. Til dæmis þar sem þeir ræða
um „að útrýma hinum sjúku í stórum stíl, ein-
faldlega drepa þá, sem vanfærir væru um að
lifa eða geðveikir og … snúa bakinu í alla þessa
mannúðarbleyðimennsku, sem væri leifar hins
borgaralega tímaskeiðs.“ (Bls. 462-463).
Nokkru síðar (bls. 466) segir sögumaður frá
því að Adrían Leverkühn semji tónverk „í
furðulegu samræmi – næstum nákvæmlega
sama anda“ og þessar samræður. Thomas
Mann hefði ekki látið sömu sögupersónu vera í
senn spegilmynd Nietzsche og nasismans
nema hann hafi álitið einhvern skyldleika með
heimspeki Nietzsche og hugmyndafræði Þriðja
ríkisins.
Um þessar mundir er Nietzsche í tísku hjá
menningarvitum og bókmenntaspekúlöntum.
Hjá sumu af þessu fólki gætir tilhneigingar til
að draga sakleysislegri mynd af honum en
Thomas Mann og aðrir sem fjölluðu um verk
hans á fyrri hluta 20. aldar. Þessi viðleitni til að
gera Nietzsche húsum hæfan birtist með skýr-
um hætti í leikriti Birgis Sigurðssonar. (Davíð
Kristinsson gerir viðleitni af þessu tagi ágæt
skil í grein sinni „Íslenskur Nietzsche við alda-
mót.“ Þar andæfir hann tilraunum nútíma-
manna til að gera Nietzsche meinlausan og
sýnir fram á að flestir sem stóðu honum nær í
tíma skildu hugsun hans sem ógn, heillandi og
hættulega.)
Nietzsche ætlaði sér að vera ógnvekjandi og
aðdáendur hans á fyrri hluta 20. aldar voru
uppreisnarmenn sem vildu dansa á gröf krist-
indóms, jafnaðarstefnu og borgaralegs lýðræð-
is. Meðal þeirra áhrifamestu má telja banda-
ríska blaðamanninn H. L. Mencken
(1880-1956) sem skrifaði bókina The Philos-
ophy of Friedrich Nietzsce. Sú bók kom út árið
1908 og kynnti heimspeki Nietzsche fyrst bóka
fyrir enskumælandi lesendum. Mencken var
einlægur aðdáandi þýska spekingsins og taldi
sig túlka viðhorf hans til lágstéttar og lít-
ilsigldra manna. Hann á ekki nógu sterk orð til
að lýsa vanþóknun sinni á samfélagi sem „nær-
ir illa gefin afkvæmi lágstéttarinnar þar til þau
líta næstum út eins og heilbrigðar manneskjur
og sleppir þeim svo lausum til að æxlast og
geta af sér fleiri sína líka.“ (Bls. 166.) Mencken
leit á Nietzsce sem bandamann í andstöðu við
kristilega tilfinningasemi, samhjálp og hug-
myndir um að allir menn séu jafningjar og eigi
að hjálpa hver öðrum. Ekki mikil samúð með
lítilmagnanum þar og hætt við að flestum sem
snobba fyrir Nietzsche nú á dögum þyki þessi
hugmyndablanda beisk í munni ef þeir reyna
að sulla henni í sig óþynntri. En í byrjun 20.
aldar skildu flestir Nietzsche á svipaðan hátt
og Mencken og sá skilningur studdist meira við
texta heimspekingsins sjálfs en falsanir El-
ísabetar.
Velþóknun á indverska stéttakerfinu
Nietzsche fyrirleit viðleitni til að skapa betri
lífskjör fyrir alþýðu manna og þóttist geta gef-
ið umbótamönnum undir lok 19. aldar langt
nef. Í bók sinni, Handan góðs og ills, sem út
kom árið 1886 segir hann:
„[M]álglaðir og pennaliprir þrælar hins lýð-
ræðislega smekks og þeirra „nútímalegu hug-
mynda“ sem honum fylgja. Allt eru þetta
manneskjur lausar við einmanaleika, lausar við
eigin einmanaleika, kjánalegir og meinlausir
náungar sem skortir hvorki hugrekki né virð-
ingarverða viðkvæmni. … Það sem þeir vilja
berjast fyrir af öllum lífs- og sálar kröftum er
hin almenna græna bithagasæla hjarðarinnar,
með öruggu, hættulausu, þægilegu og léttara
lífi fyrir hvern og einn. Þeir söngvar og kenn-
ingar sem þeir kyrja án afláts heita „jöfnuður“
og „samúð með öllu sem þjáist“ – og þjáningin
sjálf er í þeirra augum eitthvað sem verður að
uppræta“ (Gr. 44).
Þrem árum seinna þegar Nietzsche ritaði
Götzen-Dämmerung fjallaði hann með aug-
ljósri velþóknun um indverska stéttakerfið
sem hann áleit vera siðferði aríanna.
„Lítum á aðra hlið þessa sem kallað er sið-
ferði, ræktun tiltekinna kynþátta og tegunda.
Stórkostlegasta dæmið um þetta er að finna í
indverskri siðfræði sem er helguð og gerð að
trúarbrögðum í „Lögmáli Manu“. Verkefnið
sem þar liggur fyrir er að rækta samtímis fjóra
kynþætti: klerka; hermenn; verslunarmenn og
bændur; og að síðustu verkamenn eða sudra.
… Maður andar léttar þegar komið er úr pest-
arbæli kristindómsins og því kjallaralofti sem
þar er og stígur inn í þessa heilbrigðu veröld
þar sem er hátt til lofts og vítt til veggja. Hvað
Nýja Testamentið er illa lyktandi og hve lág-
kúrulegt það er í samanburði við Manu. En
þetta skipulag varð líka að vera hræðilegt …“
(Gr. 3 í kaflanum Die „Verbesserer“ der
Menschheit).
Svo lýsir Nietzsche því sem var hræðilegt í
Manu, hvernig indverskt siðferði varði sig (eða
varði hinar fjórar ræktuðu stéttir) gegn þeim
óræktuðu, stéttleysingjunum. Hann lýsir hlut-
skipti þeirra á þessa leið.
„Eina næringin sem þeim er heimil eru lauk-
ar því helgar ritningar banna að þeim sé gefið
korn eða fræberandi aldin eða vatn eða eldur.
Sömu reglur mæla fyrir um að þeir skuli ekki
fá vatn úr læk, á, lind eða tjörn heldur einungis
það sem rennur í forarvilpur eða safnast í fót-
spor dýra. Einnig skal þeim bannað að laugast
og þvo klæði sín því vatnið sem þeim er af mis-
kunn gefið skal aðeins slökkva þorsta þeirra.
Að síðustu skal konum af kynþætti sudra eigi
heimilt að aðstoða stéttlausar konur í barns-
nauð né heldur skal konum stéttleysingja
heimilt að hjálpa hver annarri. … Manu sjálfur
segir: „Stéttleysingjarnir eru ávextir glæpa,
hórdóms og sifjaspella … þeir skulu klæðast
tötrum dauðra manna, matast úr brotnum ker-
um og skrautmunir þeirra skulu vera gamalt
járn. Til tilbeiðslu hafi þeir illa anda og þeir
skulu ráfa stað úr stað án hvíldar“.
Í framhaldi af þessu segir Nietzsche að í
þessum reglum finnum við „hreina og upp-
runalega mennsku aríanna.“ („die arische
Humanität, ganz rein, ganz ursprünglich“ Gr.
4.) Svo lýsir hann kristni sem uppreisn stétt-
leysingjanna gegn þessu hreina og upp-
runalega siðferði. Hann mælir ekki beinlínis
með að indverska stéttaskiptingin sé tekin upp
í Evrópu og segir raunar að fátt veki meiri van-
þóknun meðal vor. En hann lætur samt að því
liggja að af tvennu illu sé þessi aríska ójafn-
aðarstefna æðri og betri en jafnaðarstefna
Nýja testamentisins. Ég held að hvorki hafi
þurft verulega útúrsnúninga né neina forpok-
aða Elísabet til að þessar hugmyndir yrðu
verkfæri í höndum þeirra sem grófu undan
mannúðlegum samfélagsháttum eins og gert
var í Þýskalandi á fyrri helmingi 20. aldar.
 Davíð Kristinsson. 2004. „Íslenskur Nietzsche við alda-
mót“. Hugur 15. árg. bls. 84-149.
Mann, Thomas. 2000. Doktor Fástus (Þorsteinn Thor-
arensen íslenskaði). Fjölvi, Reykjavík.
Mencken, H. L. 2003. The Philosophy of Friedrich Nietzsche,
See Sharp Press, Tucson, Arizona. (Fyrst gefin út árið 1908.)
Nietzsche, Friedrich. Rit sem liggja frammi á http://
www.gutenberg.org/
Nietzsche, Friedrich. 1994. Handan góðs og ills (Þröstur Ás-
mundsson og Arthúr Björgvin Bollason íslenskuðu). Hið ís-
lenska bókmenntafélag, Reykjavík.
Nietzsche, Friedrich. 1996. Svo mælti Zaraþústra (Jón Árni
Jónsson íslenskaði). Heimspekistofnun - Háskólaútgáfan,
Reykjavík.
Friedrich Nietzsche og Dínamít
Verk Birgis Sigurðssonar, Dínamít, sem
frumsýnt var í Þjóðleikhúsinu fyrir skömmu
hefur vakið umræðu um verk þýska heim-
spekingsins Friedrichs Nietzsche – mismun-
andi túlkun á ritum hans og heimsmynd. Höf-
undur þessarar greinar telur Birgi ganga
fulllangt í að hvítþvo heimspekinginn og
bendir á að Nietzsche hafi vissulega fært
þeim sem vildu grafa undan mannúðlegum
samfélagsháttum vopn í hendur.
Atli
Harðarson
atli@fva.is
Hilmir Snær Guðnason í hlutverki Nietzsches í verkinu Dínamít, eftir Birgi Sigurðsson, en það er nú á fjölum Þjóðleikhússins.
Höfundur er aðstoðarskólameistari
Fjölbrautaskóla Vesturlands á Akranesi.