Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.2005, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 10. september 2005
!
Jæja, þá er bókmenntahátíð
að bresta á og einhver verður
að gera usla, sýna ranghverf-
una á helvítis samkundunni,
ögra henni, snobbinu í kring-
um hana, tala um undanrennu
og rjóma – jafnvel þótt eina
svarið sem fæst sé Ad hom-
inem: Þér var víst boðið. Guðbergur
Bergsson hefur stundum séð um þessa
deild en óvíst að hann nenni því að
þessu sinni. Deildin er nauðsynleg, ef
slegið er upp veislu er ekki nema gott
að einhver gagnrýni hana eins og hún
leggur sig, aðkomumaður ryðjist jafn-
vel inn í hana, helst dauðadrukkinn
með óskunda og vitleysu en vitleysan
er misgóð og mis-
skemmtileg og ekki
á allra færi og eng-
inn eins góður í
henni og Guð-
bergur.
Enda engin sérstök ástæða til að
andskotast út í bókmenntahátíð en
ágætis tilefni til að furða sig á hversu
skringilegt og skakkt íslenskt bók-
menntakerfi er. Framgangur glæpa-
sögunnar er dæmi um þetta. Fyrst var
greinin ekki til – eitthvert furðulegt
snobb kæfði hana jafnan í fæðingu –
svo fæddist hún allt í einu og fór að
blómstra og nú fyrir jólin mun vera
von á tíu glæpasögum. En það er ekki
það sem er skrýtið, það er ágætt að
glæpasögugreinin blómstri eftir lang-
varandi svelti. Það sem er skrýtið er
að þessu þurfi helst að fylgja stæk
fyrirlitning á öllu öðru en glæpasög-
um, hatur á hábókmenntum. Hvað hef
ég fyrir mér í því? Svo sem ekki annað
en orð á stangli sem ég hef hlerað í
veislum: Fólk sé nú bara farið að lesa
bækur til að njóta þeirra og halli sér
því að glæpasögum. Og í nákvæmlega
sömu veislum hef ég heyrt fólk tala
um að þessar glæpasögur tröllríði öllu,
séu drasl sem allt sé að drepa. Að nú
sé með öðrum orðum kominn tími til
að fyrirlíta glæpasögur á nýjan leik,
allt eftir nokkurs konar díalektískri
söguhyggju þar sem allt verður ein-
hvern veginn úrelt á víxl með ógnar-
hraða.
Hvers konar bókmenntakerfi er
þetta? Ákaflega skrýtið.
Óheilbrigt og jafnvel sjúkt. Ég segi
það því um borð í góðu skipi er ekki
sífellt verið að lensa á borðana á víxl,
það er ekki eilífur veltingur og enda-
lausar slagsíður og kafsiglingar. Gott
skip er á stöðugri og styrkri siglingu
án slagsíðu og þarf ekki á því að halda
að ausa allri þyngd á annan veginn og
svo hinn.
Sú kenning að fagurbókmenntir séu
á einhvern hátt alltaf hátimbraðar og
geti ekki verið annað en óviðkomandi
öllu aktúelu er engu skárri en sú ný-
gamla hugmynd að varpa glæpasögum
út í hafsauga. Í heilbrigðu bókmennta-
kerfi þrífast glæpasögur og fagurbók-
menntir hlið við hlið og hvorug deild
sér ástæðu til að agnúast út í hina:
Spænski rithöfundurinn Javier Marías
skrifar lærðar hugleiðingar um Ian
Fleming og birtir í bókum sem létu
sjálfsagt harðasta fylgismann and-
hábókmenntahugmynda fá vægt
hjartaáfall svona rétt áður en hann
sofnaði af einskæru óþoli.
Svar við lognmollu er ekki hvirfil-
bylur, svar við vansögðu er ekki of-
sagt, svar við slagsíðu á stjórnborða
er ekki slagsíða á bakborða.
Jæja, þá er bókmenntahátíð að
bresta á, mér líst ágætlega á hana,
Nick Hornby, Javier Cercas, Marg-
aret Atwood, Paul Auster, Andrej
Kurkov … Ég mun ekki kippa mér
upp við þótt einhver lýsi frati á hana
en það getur ekki verið nema mjög
gott að flytja inn höfunda sem eru
betra vanir en slagsíðum og skip-
brotum.
Gegn
glæpasög-
um, gegn
hábók-
menntum
Eftir Hermann
Stefánsson
hermannstefansson-
@yahoo.com
Einn ógeðfelldasti veruleikasjónvarps-þáttur samtímans lauk nýveriðgöngu sinni í íslensku sjónvarpi meðpomp og prakt. Var þar um að ræða
þáttaröð sem kennd er við Svaninn og skír-
skotar til hins fræga ævintýris H.C. Andersens
um andarungann ljóta sem var leystur undan
útlitskomplexum og samfélagslegri útskúfun er
hann óx úr grasi og breyttist í
fagran svan. Í Svaninum eru
það nútímakonur sem ganga
inn í hlutverk andarungans
vansæla með þá von í brjósti
að töfralausnir útlitsiðnaðar-
ins geti breytt þeim í ígildi svansins fagra, eða
réttara sagt fegurðardrottningar.
Áhorfendur fylgjast með nokkrum sjálf-
boðaliðum, venjulegum konum sem myndaðar
eru í eins óheppilegu ljósi og hægt er, og þeim
boðið að undirgangast röð lýtaaðgerða og út-
litsmeðferða sem munu gera þær keppnis-
hæfar í fegurðarsamkeppni í lok þáttar. Þær fá
hvers kyns leiðréttingu á andlits- og líkams-
byggingu í boði þáttarins, eru teknar í gegn
hvað stíl og snyrtivenjur varðar, settar í lík-
amsrækt og að sama skapi settar í skyndi
sjálfsræktarráðgjöf til að hressa upp á sálar-
tetrið. Þar með eru þeim allir vegir færir og
draumurinn um að keppa og hugsanlega vinna í
fegurðarsamkeppni verður að veruleika – eða í
það minnsta hjáveruleika. Einn keppendanna
hreppir síðan kórónuna eftirsóttu og draum-
urinn fullkomnast. Svanurinn brosir lýtalausu
brosi í gegnum tárin og þáttastjórnandinn
minnir áhorfendur á að einnig þeir hafi „vald til
að breytast“.
Við fyrstu umhugsun er kannski ekki svo
mikið við „konsept“ þáttarins að athuga. Þegar
öllu er á botninn hvolft er um nokkuð áþekkt
ferli að ræða og viðtekið þykir í venjulegum
fegurðarsamkeppnum. Þar fara keppendur jú í
gegnum strangt þjálfunarferli sem miðar að því
að steypa þá í mót ríkjandi fegurðarstaðla og er
eflaust erfitt að vita hvar mörkin eru raunveru-
lega dregin við að ná því markmiði. Líkt og all-
ar fegurðarsamkeppnir er Svanurinn fátt ann-
að en frábært auglýsingatækifæri fyrir hvers
kyns fyrirtæki tengd útlits- og ímyndasmíðum,
þar sem þátttakendur taka að sér það verkefni
að gerast ólaunaðir auglýsendur í von um að
geta látið djúprætta prinsessudrauma sína
rætast.
Það sem er ógeðfelldast við þáttinn er því
ekki hin opinskáa afhjúpun hans á yfirborðs-
dýrkun fegurðariðnaðarins, heldur sá tími sem
tekinn er í það að birta andlegar og líkamlegar
þjáningar kvennanna sem þátt taka í fegurðar-
kapphlaupinu. Konurnar sem finna sig knúnar
til að taka hamskiptum með þessum hætti eiga
það nefnilega sameiginlegt að hafa nær bugaða
sjálfsmynd – alltaf er stutt í grátinn þar sem
þær telja sjálfar sig ófríðar og einskis virði fyr-
ir vikið. Einhver hefur talið þeim trú um að
lýtalækningar muni breyta lífi þeirra og ganga
þær því til verksins með stálvilja, eru tilbúnar
að undirgangast hvaða þjáningu sem er til þess
að komast út úr þeim vítahring sjálfsfyrirlitn-
ingar sem þær hafa lokast inni í. Sjónvarps-
efnið sem fæst út úr þessu er fyrir vikið á við
verstu kvalalosta-ofbeldismyndir. Nema að hér
horfa valdlausar konurnar hugaðar í augu
væntanlegra kvalara sinna, sem fletta þær
klæðum, mæla þær út, hrista höfuðið yfir því
sem við blasir og leggja drög að hvers kyns
misþyrmingum á einskisverðum líkömum
þeirra. Við ristum þetta upp, skerum þetta af,
fyllum upp í þetta, brjótum upp kjálkann og
drögum út tennurnar, segja sérfræðingarnir og
fórnarlömbin kinka kolli og bíta á jaxlinn. Einn
keppendanna þurfti að fara í sérstaklega rót-
tæka enduruppbyggingu á tanngarði og kjálk-
um – ferli sem áhorfendur veruleikaþáttarins
fá vitanlega að fylgjast grannt með. Sjálf að-
gerðin er mynduð í hæverskri fjarlægð enda
kemur besti hlutinn ekki fyrr en að henni lok-
inni, þegar keppandinn kemur úr aðgerðinni,
nær óþekkjanlega afskræmd, bólgin og blá,
umvafin þéttum sárabindum. Þáttastjórnand-
inn gerir þá athugasemd að hún líti út eins og
hún hafi verið barin í klessu, eftir nokkrar lotur
í hnefaleikahringnum.
Í grein sem fjallar um haustdagskrá stóru
bandarísku sjónvarpsstöðvanna í vikuritinu
Entertainment Weekly er bent á þá stigmögn-
un á óhugnanlegu ofbeldi sem finna má í vin-
sælum spennuþáttaröðum sem eru að hefja
göngu sína. Þættirnir bera nöfn á borð við
Criminal Minds, Close to Home og Killer In-
stinct, og eru sýndir á CBS og Fox sjónvarps-
stöðvunum. Hér er um að ræða þætti sem
fylgja í fótspor hinna geysivinsælu Law & Ord-
er og CSI, sem snúast um rannsóknir á morð-
fórnarlömbum sem finnast iðulega í upphafi
þáttar. Í nýju þáttunum er meiri athygli beint
að morðunum sjálfum, og eru konur þar iðu-
lega fórnarlömb hrottafengis og öfugugga-
kennds ofbeldis. Að mati prófessors í fjölmiðla-
fræði sem rætt er við í greininni, er lítill munur
orðinn á morðatriðum þáttanna og alræmdum
hrollvekjukvikmyndum sem seint yrðu leyfðar
til sýningar á besta fjölskyldutíma í sjónvarpi.
Framleiðendur hafi þannig fundið leiðir til þess
að magna upp ofbeldið í þáttum sínum, t.d. með
því að sýna konu sem verið er að nauðga og
myrða eftir að henni hefur verið byrlað lamandi
snákaeitur en gæta þess að forðast atriði sem
eru á opinberum bannlista bandaríska fjar-
skiptaeftirlitsins, s.s. tiltekin blótsyrði, berar
geirvörtur og venjuleg kynlífsatriði. Sams kon-
ur þróun er að eiga sér stað í hinum stóra vin-
sældarpólnum í bandarísku sjónvarpi, þ.e.
veruleikasjónvarpinu, þar sem kvalalosti og
ísmeygilegt ofbeldi ræður ríkjum í útsjónar-
samri þáttasmíðinni.
Lýtalaust ofbeldi
Fjölmiðlar
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
’Framleiðendur hafi þannig fundið leiðir til þess aðmagna upp ofbeldið í þáttum sínum …‘
I Á Bókmenntahátíð í Reykjavík er aðþessu sinni lögð áhersla á samband skáld-
skapar og umheims, snertifleti við pólitíska
framvindu síðustu ára og alþjóðlega þróun.
Það er líklega fátt sem þarfnast meiri um-
ræðu í bókmenntum og listum nú um stundir
en einmitt sambandið við umheiminn, pólitík-
ina og atburði á alþjóð-
legum vettvangi. Það er
satt að segja stundum
auðvelt að fá það á tilfinninguna að heimur
bókmennta og lista skarist afskaplega lítið
við þann heim sem við köllum veruleika eða
samfélag, heiminn sem fjölmiðlar reyna til
dæmis að endurspegla dag frá degi, stundum
af mjög veikum mætti. Að sumu leyti virðast
bókmenntirnar ekki hafa mikinn áhuga á því
sem er að gerast utan þeirra og að sumu leyti
virðast þær hreinlega ekki vera nægilega
gott tæki til þess að fjalla um ytri heim. Að
minnsta kosti virðast til dæmis skáldsögur
ekki oft ná máli í pólitískum umræðum sam-
tímans, þær koma ekki oft til tals þegar til
dæmis stórviðburðir ríða yfir lönd og þjóðir,
þær eru ekki nefndar jafnvel þótt þær hafi
fjallað um atburði í líkingu við þá sem eiga
sér stað í raunheimum. Hvað veldur?
II Í upphrópunarpistli annars staðar áþessari síðu veltir Hermann Stefánsson
því fyrir sér hvort fólk hafi andúð á fagur-
eða hábókmenntum. Hann telur raunar að
svo sé. Segist hafa heyrt talað með þeim
hætti á mannamótum. Á sömu stöðum segist
hann hafa orðið var við óvild í garð spennu-
sagna sem nýlega hafa reyndar fengið þegn-
rétt í íslensku bókmenntakerfi. Hugsanlega
er ástæðan fyrir því að bókmenntir ná ekki í
gegn í almennri umræðu um hugmyndir,
stjórnmál og atburði í heiminum sú að fólki
er illa við þær, þykir þær þarflaus iðja, eitt-
hvert dútl við orð sem hefur verið hafið upp
yfir annað daglegt stúss af hálfgerðum mis-
skilningi, að minnsta kosti sé nú orðið erfitt
að sjá til hvers menn ættu að standa í þessu
rjátli við orð meðan þeir gætu tekið til hend-
inni og annaðhvort smíðað eitthvað sem að
gagni kæmi í heiminum eða notað orðin til
þess að ræða um raunveruleg málefni. Að
mati Eiríks Guðmundssonar, sem skrifar
hugleiðingu í tilefni af Bókmenntahátíð í
Reykjavík á næstu síðu, er reyndar kominn
tími til þess að rithöfundar spyrji sig þeirrar
spurningar til hvers þeir eru að skrifa bók-
menntir.
III „Það er orðið svo langt síðan ég hefheillast algerlega af skáldsögu að það er
nánast dapurlegt,“ segir Stefán Máni í þriðju
greininni um bókmenntaástand sem birt er í
Lesbók í dag. Stefán Máni telur að skáldsag-
an sé komin að leiðarlokum, hún eigi í raun
lítið erindi við lesendur lengur, hún geti ekki
lengur kallað fram þau áhrif sem hún þyrfti
að gera. Og hann spyr: Er líf eftir skáldsög-
una? Líklega fæst ekki svar við þessari
spurningu í bráð og efasemdir um gildi bók-
menntanna fyrir heiminn munu sennilega
halda áfram að sækja á fólk um sinn. Nema
einhver þeirra höfunda sem heiðra bók-
menntahátíðina að þessu sinni kunni einhver
svör, huggunarorð eða stríðssöng.
Neðanmáls
Stundum fæ ég það á tilfinninguna að rithöfundar séu með bo-tox í vörunum. Sérílagi á þetta þó við um ljóðskáld, og jafn-vel enn frekar um íslensk ljóðskáld. Það er ekki að þau vilji
ekki brosa, þau eru bara of vandræðaleg til að geta það. Þau eru
of mikið að vanda sig við að vera falleg.
Hahaha … svona allir saman nú … ha ha ha ha! Ha! Ha! Ha!
Úff.
Ætla ég enn og aftur að halda því fram að íslensk ljóð séu rusl
og þeim sé ekkert of gott að enda í ryðgaðri sorpkvörn? Heldur
betur ekki! – Ekki! (…ekki …)
ÍSLENSKA LJÓÐIÐ HEFUR ALDREI SVIFIÐ JAFN
TIGNARLEGA!
ÍSLENSK LJÓÐSKÁLD HAFA ALDREI VERIÐ JAFN
HUGRÖKK OG FÖGUR!
ÍSLENSKA TUNGAN HEFUR ALDREI LOGAÐ JAFN
GLATT!
ÍSLENSK LJÓÐABÓKAÚTGÁFA HEFUR ALDREI VERIÐ
JAFN VEGLEG!
KILIR ÍSLENSKRA LJÓÐABÓKA ERU GULLBRYDDAÐIR
OG BÓKSTAFIR LJÓÐA UPPHLEYPTIR!
ÍSLENSKIR LJÓÐAPRÓFARKALESARAR HAFA ALDREI
VERIÐ JAFN NÁKVÆMIR!
TRJÁM HEIMSINS HEFUR ALDREI VERIÐ SÓAÐ Á
GUÐDÓMLEGRI HÁTT EN Í ÚTGÁFU ÍSLENSKRA LJÓÐA-
BÓKA!
Ha ha!
Jei!
Eiríkur Örn Norðdahl
Kistan www.kistan.is
Um ljóð
Morgunblaðið/Jim Smart
Söguþræðir.