Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.2005, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 10. september 2005 | 3
Sinnið vel, telpur, gjöfum listagyðju
ilmandi’ af sæld, og tærum hörpuhljómi.
Ég sjálf, sem eitt sinn var svo frá á fæti,
er föl af elli, svarta hárið gránað.
Mér þyngir fyrir hjarta, hnén sem voru
dansmjúk sem hindarkálfar, kikna á göngu.
Oft kvarta ég; en hvað er hér til ráða?
Fær dauðleg kona forlög hvers manns flúið?
Ástfangin Dögun Títon hreif, var hermt,
rósfögrum örmum út á heimsins jaðar.
Ungur og vænn var hann, og hlaut hann þó
að eldast bundinn ódauðlegri konu.
Nýfundið Saffóar-ljóð
Þýðing þessi er gerð
í minningu vinar míns
Þorsteins Gylfasonar.
Helgi Hálfdanarson
Þ
að er ekki hægt að segja frá líf-
inu, það er ósegjanlegt, og í
raun stórfurðulegt að menn
skuli öld fram af öld hafa helg-
að sig nákvæmlega því að segja
frá einhverju sem gerist, stað-
ráðnir í því að segja það sem verður ekki sagt,
hvorki með goðsögn, söguljóði, annál, árbók,
skilaboðum, þjóðsögu, riddaraljóði, ballöðu,
þjóðkvæði, guðspjalli, helgisögu, sagnfræði-
riti, ævisögu, skáldsögu, útfararræðu, kvik-
mynd, játningu, ævisögu eða ritgerð, formið
skiptir ekki máli. Þetta er glötuð iðja, dæmd
til að mistakast, og
hún er líklega frekar
til vansa en hitt. Stundum finnst mér að það
væri best að afleggja siðinn með öllu, og leyfa
hlutunum einfaldlega að gerast án þess að
segja frá þeim, og láta þar við sitja.“
Gamall enskur háskólamaður í Oxford, hús-
ráðandi, situr á tali við spænskan lærisvein
sinn. Sá fyrrnefndi heldur á göngustaf sem
ýmist er lýst sem spjóti, svipu eða riffli – hann
er allt í senn, riddari, ljónatemjari og hermað-
ur í spænska borgarastríðinu þar sem hann
situr undir bókahillu og efast um iðju rithöf-
unda.
Vindlareykur og bókahillur, var það ekki
löngu búið? Mennirnir sitja og tala saman að
lokinni veislu og tala um allt annað en skáld-
skap en þó líklega ekki um neitt annað en
skáldskap. Var það ekki löngu búið líka?
Fyrrgreind orð falla í skáldsögunni Tu
rostro mañana (1 Fiebre y lanza) eftir
spænska rithöfundinn Javier Marías (á ís-
lensku gæti sagan kallast Andlit þitt á morg-
un með undirtitilinn Hiti og lensa). Marías fer
þessi misserin mikinn í könnun á mörkum
skáldskapar og veruleika. Hann skrifar mikl-
ar bækur sem virðast í fljótu bragði ekki fjalla
um nokkurn skapaðan hlut en fjalla þegar að
er gáð um möguleika skáldskaparins og
skáldsögunnar, á þann hátt sem verður að
teljast sjaldséður í bókmenntum samtímans.
Skáldsögur Marías afsanna orð enska há-
skólamannsins um leið og þau falla, ekkert
gerist fyrr en frá því er sagt, skrifar Marías í
hverri skáldsögunni á fætur annarri – að
segja hið ósegjanlega er sannarlega fánýt iðja
og stórfurðulegt að einhver skuli leggja það
fyrir sig, en menn gera það engu að síður,
enda stútfullir af þögn og tómi og öðrum gól-
andi görnum sem engin leið er að þagga niður
í.
Stundum fæ ég á tilfinninguna að eitthvað
hafi gengið af bókmenntunum dauðum, þær
tilheyri liðnum tíma, eins og listin hjá Hegel
forðum, og ekkert eftir nema tal tveggja
bókamanna, öldungs og lærimeistara, í Ox-
ford ef ekki vill betur. Þar með er ekki sagt að
mér finnist sem enska háskólamanninum hafi
orðið að ósk sinni þar sem hann sat undir
bókahillunni í skáldsögu Marías – nú sem
aldrei fyrr eru skrifaðar bækur, haldnar eru
bókmenntahátíðir, um nóg virðist vera að tala
og nóg er talað. Ég veit ekki hvort það er tíð-
arandinn eða spádómur úr nokkurra áratuga
gömlu riti sem veldur því að ég fæ þessa til-
finningu sem ég veit ekki hvort er vond eða
góð, eða hvort hún skiptir mig nokkru máli í
raun og veru, en ég veit að þegar hún hellist
yfir mig sest ég í djúpan stól og breytist í
gamlan mann, ég fer að tala við sjálfan mig og
veifa svipum, göngustöfum og rifflum. Vil ég
ekki frekar hlusta á fugla eða ávarpa nátt-
myrkrið með eldingum en lesa vonda skáld-
sögu? Vil ég ekki frekar kyssa ör á glæpsam-
legum stað eða tala um bókmenntir við
gamlan háskólamann, undir háu bergi bóka,
fjarri pólitískum rétttrúnaði, fjarri allri fjöl-
breytni, fjarri öllum þeim leppum sem ein-
kennir tal manna um hvað sem er?
Á Íslandi hefur ekki verið til siðs að velta
því fyrir sér hvað bókmenntir eru, það er ekki
hefð fyrir því. Hér á landi myndi aldrei nokkr-
um koma til hugar að afleggja siðinn, menn
virðast oftar en ekki ganga að bókmenntunum
sem sjálfsögðum hlut, líklega vegna þess að í
árdaga skrifuðu Íslendingar bókmenntir, þær
einu sem náð hafa raunverulegu máli í heim-
inum. Af þeim sökum höfum við ekki þurft að
velta þessu fyrirbæri fyrir okkur, bókmennt-
irnar eru okkur í blóð bornar, segja menn,
þær hafa fylgt okkur frá upphafi, sá rithöf-
undur sem héldi því fram að ritstörf væru fá-
nýt iðja, og líklega frekar til vansa en hitt,
yrði sendur beinustu leið á byrjunarreit. Við
þetta bætist að Íslendingar fengu vottun árið
1955 – heimurinn sagði ókei það ár, heimurinn
samþykkti íslenskar bókmenntir þegar Hall-
dór Laxness fékk Nóbelsverðlaun í bók-
menntum. Síðan höfum við ekki þurft að
efast; tilgangurinn, hvötin og kveikjurnar, allt
virðist sjálfsagt og menn ganga ævinlega út
frá því sem gefnu hvað bókmenntir eru og til
hvers við ætlumst af þeim. Sú mikla umræða
sem átt hefur sér stað í Evrópu á undanförn-
um áratugum um eðli og inntak bókmennta
hefur með öðrum orðum ekki skilað sér til Ís-
lands, því miður.
Stundum kemur það fyrir að manni finnst
sem íslensk bókmenntaumræða búi við furðu-
lega einangrun. Á meðan talað er um að flóð-
gáttir hafi opnast á milli Íslands og umheims-
ins og flestum sviðum samfélagsins er eins og
bókmenntaumræðan hafi orðið eftir í sinni
prívatsjálfumgleði, ekki að öllu leyti heldur að
einhverju leyti. Bókmenntirnar eiga það til að
litast af þessu; mér finnst að bókmenntirnar
hafi í auknum mæli breyst í stefnumót við hið
sjálfsagða þar sem ekki virðist vera til siðs að
velta fyrir sér mörkum listar og lífs, sambandi
orða og hluta, menn ráðast ýmist til atlögu við
íslenskan veruleika og bregða upp samtíma-
spegli eða rjúka beinustu leið aftur í aldir,
finna þar gamla leikmynd úr Bjólfskviðu sem
farin er að veðrast og færa íslenskum lesend-
um aldagamlan veruleika á silfurfati. Fá-
mennið gerir það að verkum að hér er ekki
nægilega stór lesendahópur til að skáld-
skapur (þá ekki síst skáldsagan) þróist og
finni nýjar leiðir og ný athvörf. Um ljóða-
umræðu er réttast að segja ekki neitt enda við
fáa að ræða í þeim efnum.
Kannski var skáldsaga Guðbergs Bergs-
sonar frá síðasta ári um lömuðu kennslukon-
urnar tímabærari en margan grunar, sagan
um íslensku lesendurna, kennslukonurnar
sem fá unga menntaða manninn til að lesa fyr-
ir sig klúrar sögur í þeim tilgangi að fá kraft í
kroppinn. Lesendur virðast á stundum vera
lamaðir og vilja endalaust fleiri sögur, þetta
er sagnahringekja sem aldrei stöðvast og end-
ar í leikhúsinu. Þau nýstárlegu verk sem þó
koma út hér á landi vekja litla athygli, enda er
í þeim lítill lækningarmáttur fyrir hina löm-
uðu. Útgáfuheimurinn hefur sömuleiðis
breyst á undanförnum árum – bókmenntirnar
mega ekki vera of miklar bókmenntir, ljóðin
mega ekki vera of mikil ljóð, allt verður að
vera eitthvað annað í leiðinni, til að hafa skír-
skotun út fyrir hinn þrönga og óþolandi hóp
fagurkera sem situr enn í sínum vindlareyk
undir sínum bókahamri og efast um allt sem
er (með þessu er ég ekki að segja að íslenskir
bókaútgefendur hafi ekki áhuga á bókmennt-
um, ég er ekki að gagnrýna einstaklinga held-
ur kerfi, ástand, ég hef ekki nafn yfir ástand-
ið, jú, ég hef það en það er of langt mál að
nefna það, allt er hér í mynd þess og á öllum
sviðum, ,,Múrarnir, hlutirnir, skrokkarnir“
svo vitnað sé í ljóð eftir Octavio Paz, þýð. Jón
Thoroddsen og Sigf. Bjartmarsson).
Af hverju heyri ég aldrei íslenska skáld-
sagnahöfunda (með fáeinum undantekning-
um) ræða um það hvort skáldskapur sé yfir
höfuð fyrirhafnarinnar virði? Af hverju finnst
mér eins og öll svör séu sjálfgefin og enginn
efi neins staðar eftir að komið er niður fyrir
Ártúnsbrekkuna? Að þar sé samband orða og
hluta jafn sjálfgefið og það á að hafa verið í
öndverðu, samningurinn um mörk veruleika
og skáldskapar lögtekinn og alls ekki tíma-
bært að endurskoða hann.
Ef til vill skýrist tilfinning mín um einangr-
un íslenskrar bókmenntaumræðu þegar litið
er til þýddra skáldsagna og örlaga þeirra á ís-
lenskum bókamarkaði. Getur til dæmis verið
að höfundar á borð við Milan Kundera og Jose
Saramago séu á vergangi í Reykjavík – fáist
vart útgefnir, nema með herkjum? Getum við
átt von á að mæta þeim félögum á rölti ein-
hvers staðar eftir Bræðraborgarstígnum, með
handrit undir hendinni?
Stundum læðist að mér sá vondi grunur að
ef fyrrnefndur Javíer Marías frá Spáni væri
íslenskur höfundur myndu gagnrýnendur
segja að hann skrifaði bækur fyrir bók-
menntafræðinga (af því hann skírskotar til
bókmennta í verkum sínum), hann væri sak-
aður um að hafa of mikinn áhuga á bókmennt-
um (hann hefur mikinn áhuga á bókmenntum)
og þrífast best í litlum heimi (sögur hans ger-
ast oftar en ekki á meðal bóka og bókamanna í
Oxford, í heimi sem stundum er kallaður lít-
ill), hann væri sakaður um að eiga ekki erindi
(tveir kallar að tala saman um skáldskap und-
ir bókahillu í Oxford, getur slíkt samtal átt
nokkurt erindi út fyrir húsvegginn?), hann
væri sakaður um að vitna of oft í William
Shakespeare (hann vitnar oft í William
Shakespeare), hann væri sakaður um að taka
ekki á málefnum samtímans (hann tekur ekki
á málefnum samtímans), hann væri sakaður
um að skrifa skáldsögur (innskot: gestkom-
andi gæti haldið að íslenskir rithöfundar
skrifuðu ekki skáldsögur, bókmenntir væru
ekki sérgrein þeirra heldur væru þeir ýmist
sérfræðingar í 16. öldinni, aðbúnaði fatlaðra,
stemningunni í miðborg Reykjavíkur, vand-
ræðaunglingum, arkitektúr, Sturlungaöld eða
Bítlunum). Með öðrum orðum: Javíer Marías
yrði sakaður um að vera alvöru rithöfundur.
Og umsvifalaust flautaður út af vellinum sem
slíkur, að öllum líkindum í DV eða bara á net-
inu.
Þegar bókmenntir eru annars vegar er ekk-
ert sjálfsagt. Og ástandið er líklega ekki mikið
verra hér en annars staðar. Evrópa er ekki
lengur það sem hún var en hún er þó ekki
hætt að fúlsa við verkum eftir höfunda á borð
við Jose Saramago – og þótt New Orleans sé
komin undir vatn hefur ekki enn flætt yfir
William Faulkner.
Lífið er ósegjanlegt, segi ég og kveiki mér í
vindli, hagræði svipunni, breyti henni í spjót.
Lífinu verður ekki lýst. Spánverjinn hristir
hausinn og segir að ekkert hafi gerst fyrr en
frá því hafi verið sagt, og það er þá sem heill
mývargur af gutlurum út um allan heim
hressist til muna, þetta er þrátt fyrir allt
hægt!
Bókmenntahátíð í Reykjavík er tilefni til að
dusta ryk af svipum og spjótum, jafnvel riffl-
um, beina öllu í senn að erlendum gestum og
spyrja: hvers vegna? Því það er munurinn á
lifandi rithöfundi og fellibylnum Katrínu að
þann fyrrnefnda er hægt að spyrja ,,hví
ávarpar þú okkur?“ – á meðan Katrín talar út
í eitt, eirir engu, síðan er hún horfin. Tveir bókamenn „Stundum fæ ég á tilfinninguna að eitthvað hafi gengið af bókmenntunum dauðum,
þær tilheyri liðnum tíma, eins og listin hjá Hegel forðum, og ekkert eftir nema tal tveggja bóka-
manna, öldungs og lærimeistara, í Oxford ef ekki vill betur.“
Sjálfsagðir
hlutir
Vangaveltur í tilefni af
Bókmenntahátíð í Reykjavík
„Bókmenntahátíð í Reykjavík er tilefni til að
dusta ryk af svipum og spjótum, jafnvel riffl-
um, beina öllu í senn að erlendum gestum og
spyrja: hvers vegna?“ segir í þessari grein
sem veltir upp spurningum um bókmenntir
sem sjaldan koma upp á yfirborðið hérlendis.
Eftir Eirík Guðmundsson
Höfundur er rithöfundur og útvarpsmaður.