Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.2005, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 10. september 2005
ingarleysi heimsins, sem í sjálfu sér er að
gæða hann merkingu.
Að mínu viti rísa fáir samtímahöfundar eins
vel og Paul Auster undir því hlutverki bók-
menntanna sem ég hef nú lýst, og það jafnvel
þótt hann skrifi eftir að módernisminn hafði
ráðist á hugmyndina um skáldið sem andlegan
leiðtoga. Þá skiptir heldur ekki máli að hann
skuli hafa verið flokkaður sem einn af helstu
skáldum póst-módernismans, en sú stefna hef-
ur verið tengd við afbyggingu höfundarhug-
taksins og það að sífellt sé verið að benda les-
andanum á að hann sé að lesa skáldverk. Þó
vissulega megi finna þessi einkenni að meira
eða minna leyti í öllum verkum Austers, þá eru
þau langt yfir það hafin að vera marklaust fikt
við þessar klisjur sem allir skilja. Þvert á móti
getur maður engan veginn opnað bók eftir
hann án þess að fá það á tilfinninguna að verið
sé að segja manni eitthvað mikilvægt, eitthvað
sem skiptir máli. En hvað?
Þeirri spurningu er ekki hægt að svara með
einföldum hætti, en e.t.v. er hægt að nálgast
svarið með því að benda á hina miklu og sterku
þörf Austers til að tjá sig, til að binda í skáld-
skap reynslu sína af lífinu. En það var ekki
tekið út með sældinni að vera heltekinn af
þessari þörf. Í Hand to Mouth, frásögn sem
Paul Auster birti 1997 þegar hann var orðinn
fimmtugur, segir frá basli hans við að láta
enda ná saman á fyrstu árum og áratugum rit-
höfundarferilsins. Þar til hann var kominn vel
á fertugsaldurinn gekk ekkert upp hjá honum
fjárhagslega. Reyndar þótti hann liðtækur
þýðandi úr frönsku og ein ljóðabók hans hafði
komið út á prenti, en það dugði ekki til. Hann
var kvæntur og átti lítið barn og þurfti að
framfleyta bæði sér og þeim. Því stendur hann
frammi fyrir því að þurfa að hætta þeirri iðju
sem hefur gefið lífi hans stefnu og merkingu
frá unglingsárum. En eins og hann lýsir því
svo vel í þessari látlausu en skemmtilegu
sjálfsævisögu, hafði hann fram að því ætíð
neitað að gefa sig að fullri vinnu, því hann gat
ekki hugsað sér að fórna skrifunum. Hvað var
það sem var svona mikilvægt við að bogra yfir
blaði með penna í hönd dögum, vikum, mánuð-
um saman? Hvers vegna gat hann ekki hugsað
sér lífið án þess að vera sífellt að skapa eitt-
hvað úr orðum, jafnvel þótt enginn vildi lesa
það?
Hér komum við að einni af þversögnum
skáldskaparins. Það er ekki hægt að hugsa sér
meiri einstaklingsvinnu en starf rithöfundar-
ins. Hann er einn með orðunum og reynir að
smíða úr skynjun sinni, hugsun og reynslu veg
til eigin sálar. En það merkilega er að leiðin
þangað liggur einnig til annarra sálna. Því eins
og við vitum öll, talar sú rödd sem kemur frá
hjartanu beinast til okkar.
Uppfinning einsemdarinnar
Nú er Auster orðinn heimsfrægur höfundur
og verk hans tala við þúsundir lesenda um
gjörvallan heim. En það mátti litlu muna að
hann gæfist upp fyrir nauðsyn þess að brauð-
fæða sig og sína og legði bókmenntirnar á hill-
una. Þótt það hljómi kaldranalega var það
dauði föður hans, Samuels Austers, sem bjarg-
aði honum frá þessum örlögum. Hann hné nið-
ur einn góðan veðurdag og arfurinn sem féll í
hlut Pauls dugði honum þar til að hann fór að
geta lifað af skrifunum.
Það var einmitt bókin sem kviknaði af dauða
föður hans sem varð til þess að hann öðlaðist
loksins athygli gagnrýnanda og almennings.
Hún kom út 1981 og heitir The Invention of
Solitude. Þetta er sérkennileg bók, lausamáls-
verk en ekki skáldsaga. Fyrri hlutinn heitir
Portrait of an Invisible Man, Mynd af ósýni-
legum manni, og kom út á íslensku á síðasta
ári í þýðingu Jóns Karls Helgasonar. Hún
fjallar um ævi föður Austers en hefst á dauða
hans.
Auster segir föður sinn ósýnilegan en það er
ekki vegna þess að hann sá hann aldrei í
bernsku. Foreldrar hans skildu ekki fyrr en
hann var sautján ára og því bjuggu þeir undir
sama þaki meðan hann var að vaxa úr grasi.
Ástæðan var sú að Auster náði aldrei sam-
bandi við hann. Þrátt fyrir þessi löngu kynni
og þótt Auster hafi aldrei hætt að þrá ást föður
síns var eitthvað við Auster eldri sem hélt hon-
um til baka, eitthvað innra svæði sem engum
var hleypt inn á. Hann lifði á yfirborðinu og er
Auster á því að það sé vegna þess að hann var
sjálfur ekki í sambandi við sjálfan sig. Því leið
hann áfram í gegnum lífið, glutraði niður
hjónabandinu, gat ekki myndað tengsl við
börnin sín, átti bara kunningja og svo bræður
sína. Þó allt gengi vel á yfirborðinu var hann
tilfinningalegt draugaskip, stefnulaust og líf-
laust.
Þetta rennur upp fyrir Auster þegar hann
kemur heim til föður síns til að ganga frá eig-
um hans. Svo lítið var eftir af þessu tómlega
lífi að eftir örfáar vikur myndi það vera horfið
af yfirborði jarðar. Hann ákveður að hann
verði að skrifa um hann. Hann verður að
bjarga föður sínum frá glötun. Meðan hann er
að fara í gegnum dót hans kemur mynd upp í
hendurnar á honum, mynd af föðurömmu
hans. Hún situr úti í garði með börnunum sín-
um fimm, faðir Austers sem er yngstur situr í
kjöltu hennar, nokkurra ára gamall snáði.
En það er eitthvað skrýtið við myndina.
Hún hefur verið rifin og límd aftur saman en
það vantar eitthvað í hana. Það rennur upp
fyrir Auster að það sem vantar er sjálfur afi
hans. Í ljós kemur að afi Austers, Harry Aust-
er, austurrískur innflytjandi og fasteignasali í
Kenosha í Wisconsin fylki, hafði farið frá konu
sinni, ef til vill vegna annarrar konu. Hann var
fluttur burt en ekki var búið að ganga frá
skilnaðinum. Eitt kvöld kemur hann í heim-
sókn til að færa börnum sínum fatnað og dytta
að ýmsu sem er í ólagi á heimilinu. Hjónin fara
að rífast og það endar á því að konan tekur
upp byssu og skýtur Auster sem fellur dauður
til jarðar. Í nokkra daga heldur konan því
fram að maður hennar hafi framið sjálfsmorð
en verður að lokum að játa glæp sinn. Hún fær
góðan lögfræðing sem byggir vörn sína á því
að konan hafi ekki verð heil á geðsmunum þeg-
ar þetta gerðist, hún hafi brotnað undan álag-
inu að þurfa standa ein uppi í ókunnu landi og
sjá fyrir fimm litlum börnum. Kviðdómurinn
aumkar sig yfir hana, hún sleppur við refs-
ingu, flytur með fjölskyldu sína til austur-
strandarinnar og gerir sitt besta til að má burt
minninguna um eiginmann hennar og hroða-
legt dauðsfall hans. Þetta skýrir myndina.
Hvorki Auster né frændsystkinum hans er
nokkurn tímann sagt frá því hvað gerðist og
það er hrein tilviljun sem ræður því að þau
komast að þessu löngu síðar. Feður þeirra
hafa aldrei andað orði um þetta. Ef til vill er
það til að faðir hans verði ekki fyrir sömu ör-
lögum og afi hans, þ.e. að minningin um hann
máist burt, sem Auster ákveður að skrifa, til
að hann geti lifað áfram í minningunni, ef til
vill vegna litla sonar síns sem hefur aldrei
þekkt afa sinn en mun einhvern tímann þurfa
á því að halda að vita hver hann var.
Seinni hluti bókarinnar heitir einmitt Book
of Memory eða Bók minnisins. Tveimur mán-
uðum eftir dauða föður síns fer hjónaband
Austers endanlega út um þúfur. Hann flytur
frá konu sinni í litla íbúð á Manhattan. Hann
saknar sonar síns og óttast að missa sambandi
við hann. Tilhugsunin um það er óbærileg. Bók
minnisins er að hluta til ferð í gegnum bók-
menntir sem fjalla um samband föður og son-
ar, feður sem missa syni sína, syni sem missa
feður sína, syni sem bjarga föður sínum til að
geta lifað sjálfir. Þetta er nokkurs konar hug-
leiðing um þýðingu þess að eiga sér forfeður
og afkomendur, að vera hlekkur í keðju og
hvernig það hefur áhrif á mann sem ein-
stakling. Einnig fjallar hún um mátt minnisins
og hvernig það getur hjálpað manni að komast
yfir sorgina. Það er táknrænt að hún hefst á
eftirfarandi orðum: „Það var. Það verður
aldrei aftur.“ En lýkur svona: „Það var. Það
verður aldrei aftur. Mundu.“
Drepinn úr dróma
Það er eins og Auster hafi verið leystur úr
læðingi með þessari bók. Næsta áratuginn
kemur út hvert afrekið í skáldsöguformi á fæt-
ur öðru. Það eru sögurnar þrjár sem mynda
New York þríleikinn sem tryggðu honum þann
stóra lesendahóp sem hefur ekki yfirgefið
hann síðan. Upphaflega voru þetta þrjár sjálf-
stæðar skáldsögur, sem allar voru þýddar á ís-
lensku á sínum tíma af Braga Ólafssyni og
Snæbirni Arngrímssyni. Fyrst kom Gler-
borgin sem fjallar um glæpasagnahöfundinn
Daniel Quinn sem þykist vera leynilögreglu-
maðurinn Paul Auster og er ráðinn af Peter
Stillman yngri til að fylgjast með Peter Still-
man eldri sem er nýlega laus af geðveikrahæli
en hafði misþyrmt syni sínum hrottalega á ár-
um áður. Svo komu Draugar, enn furðulegri
saga um hr. Bláan sem er ráðinn af hr. Hvítum
til að fylgjast með hr. Svörtum sem gerir ekk-
ert annað en að skrifa allan daginn.
Loks er það magnaðasta sagan af þeim
þremur, Lokað herbergi. Hún er að mörgu
leyti flóknasta og erfiðasta sagan í Þríleiknum.
Andstætt fyrri sögunum tveimur er hér um
fyrstu persónu frásögn að ræða, söguhetjan er
líka sögumaður. Hún er líka miklu nær þeim
raunveruleika sem við eigum að venjast. Sögu-
maðurinn, sem við fáum reyndar aldrei að vita
hvað heitir, er bókmenntagagnrýnandi í New
York. Hann er tæplega þrítugur og hefur gefið
frá sér fyrri vonir um að verða rithöfundur, er
orðinn sáttur við þau áhrif sem hann getur
haft sem bókmenntaskríbent. Einn góðan veð-
urdag fær hann bréf frá konu sem hann þekkir
ekki en heitir Sophie Fanshawe. Hún er kona
Fanshawes sem var æskuvinur sögumanns.
Þeir ólust upp hlið við hlið og voru eins nánir
og vinir geta orðið þar til leiðir skildu þegar
þeir fóru hvor í sinn háskólann. Af einhverjum
ástæðum misstu þeir sjónar hvor af öðrum.
Fyrir sex mánuðum síðan hvarf Fanshawe.
Kona hans var þá komin sex mánuði á leið og
full örvæntingar lét hún leita hans, réði meira
að segja einkaspæjara en ekkert gekk. Fan-
shawe hlaut að vera látinn. Barnið fæddist og
átti hug hennar allan fyrstu mánuðina en nú
þarf hún að hitta sögumanninn vegna þess að
Fanshawe bað hana um að leita til sögumanns-
ins af ákveðnum ástæðum ef eitthvað kæmi
fyrir hann. Sögumaðurinn hittir hana og
heillast undir eins af fegurð hennar og líflegri
framkomu og kemst að því hver ástæðan var
fyrir því að hún leitaði til hans. Fanshawe, sem
hafði alltaf verið sípárandi í bernsku, hafði
haldið áfram að skrifa. Hann hafði aldrei haft
áhuga á að gefa nokkuð út en sagt við Sophie
konu sína að ef eitthvað kæmi fyrir hann
skyldi hún biðja sögumanninn um það.
Sá síðarnefndi tekur að sér að skoða hand-
ritin og brátt rennur upp fyrir honum að bæk-
urnar sem æskuvinur hans hefur samið eru
slík meistaraverk að þau muni brjóta blað í
bókmenntasögunni. Fanshawe er greinilega
séní á sviði ritlistarinnar og hann á auðvelt
með að fá útgefendur. Bækurnar vekja mikla
athygli og sögumaðurinn fær fjórðung ritlauna
en það var eitt af því sem Fanshawe hafði sagt
við Sophie. Það gleður hann vissulega en það
sem skiptir meira máli er að djúp og innileg
ást tekst með honum og ekkju Fanshawes.
En brátt hrynur þessi fagra veröld sem
sögumaðurinn hefur gengið inn í. Fanshawe
skrifar sögumanninum til að segja honum að
hann sé á lífi en hann eigi að leyna því og halda
áfram að vera giftur konu hans og ala upp son
hans. Sögumaðurinn gengst inn á þetta, svo
viss er hann um að Sophie muni hætta að elska
sig þegar hún kemst að því að Fanshawe er
enn lifandi. Undir óttanum býr minnimáttar-
kennd. Hann er hræddur um að hann sé minni
maður en Fanshawe í augum Sophie, heyrir
ekki það sem hún er alltaf að segja honum, þ.e.
að hún elski hann miklu meira en hún elskaði
Fanshawe. Í stað þess að trúa henni fyrir því,
verður sú staðreynd að Fanshawe er enn á lífi
að viðureign sögumannsins við sjálfan sig, eða
ef til vill við tvífarann í sjálfum sér. En þessi
viðureign fer fram í undirvitundinni því sögu-
maðurinn getur ekki horfst í augu við það sem
er að koma fyrir hann. Upp hefst hræðileg
martröð sem nærri því leggur hjónaband og líf
sögumannsins í rúst.
New York þríleikurinn er einstakt listaverk.
Það er í senn hluti af langri hefð í bókmennt-
unum þar sem það byggir á hinu sígilda tví-
faraminni en um leið mjög nýstárlegt. Nýstár-
leiki þess felst ekki síst í því hvernig Auster
vinnur markvisst að því að tengja sögurnar
þrjár saman þannig að úr verði heild sem flyt-
ur okkur merkingu sem ekki væri hægt að
koma til skila á annan hátt. Sögurnar þrjár
bergmála hver aðra með ýmsum hætti þar
sem minnst er á bækur, eða bæjarhluta eða
persónur í einni þeirra sem einnig koma við
sögu í annarri. Það sem er ef til vill markverð-
ast er þó hvernig Auster hefur komið sjálfum
sér fyrir í sögunni. Hann hikar ekki við að
setja sjálfan sig á svið í fyrstu bókinni en það
er ekki bara það. Persónur heita eftir börnum
hans: Daniel Quinn ber sama skírnarnafn og
sonur hans. Sophie Fanshawe sama og dóttir
hans. Einnig hefst frásögn Drauga á fæðing-
ardegi Austers sjálfs, 3. febrúar 1947. Margir
helstu æviþættir Fanshawes, vinna á olíu-
skipum, dvöl í Frakklandi, vetur í Suður-
Frakklandi þar sem hann passar hús fyrir efn-
aða Ameríkana, endurspegla æviatriði Aust-
ers. Þegar sögumanninum í Lokuðu herbergi
tekst loks að losna undan Fanshawe og verða
að manni aftur fæðist honum sonur sem fær
nafnið Paul, eins og Auster. Þarna er verið að
tengja endurfæðingu sögumanns við einhvers
konar endurfæðingu Pauls Austers sjálfs, ef til
vill fæðingu hans sem skáldsagnahöfundar. Að
auki fæðist drengurinn 23. febrúar 1981, en
Auster hefur sagt að það sé dagurinn sem
hann kynntist konu sinni Siri Hustvedt og hóf
nýtt líf.
Persónulegur heimur,
frjór og víðfeðmur
New York þríleikurinn er afskaplega persónu-
leg bók. Ganga má svo langt að kalla hana eins
konar einkagoðsögn, sem virðist hafa opnað
Auster leið að sjálfum sér og einnig losað um
skáldsagnaritun hans. Á þeim tuttugu árum
sem liðin eru síðan Glerborgin kom út, hafa
skáldsögur hans orðið tólf talsins, auk fjölda
ritgerða, sjálfsævisögulegra skrifa og kvik-
myndahandrita. Auster hefur einnig leikstýrt
tveimur kvikmyndum og mun sú þriðja vera í
vinnslu. Hver saga er einstök og þótt ævinlega
sé hægt að þekkja handbragðið og mörg þemu
skjóta upp kollinum aftur og aftur, þá býr
Auster yfir miklum endurnýjunarkrafti. Það
er alltaf ævintýri að opna nýja bók eftir hann,
leggja við hlustir og heyra það sem hann hefur
að segja við okkur um heiminn og hvernig það
er að vera manneskja í honum.
Paul Auster les úr verkum sínum í Iðnó á
fimmtudag kl. 20 og ræðir um verk sín við
Torfa Tulinius í Norræna húsinu daginn eftir
kl. 15.
„Bréf frá týndri brúðu“
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
Paul Auster „Það er alltaf ævintýri að opna nýja bók eftir hann, leggja við hlustir og heyra það sem
hann hefur að segja við okkur um heiminn og hvernig það er að vera manneskja í honum.“
Höfundur er prófessor í frönsku og miðaldafræðum við
Háskóla Íslands.