Morgunblaðið - 18.05.2005, Síða 41

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 18. MAÍ 2005 41
MENNING
Portúgalska söngkonan Mar-iza heldur tvenna tónleika áListahátíð í Reykjavík,
syngur í Broadway föstudaginn 27.
maí og laugardaginn 28. maí. Mar-
iza er með helstu söngkonum Evr-
ópu nú um stundir, eða það er mat
mitt í það minnsta eftir að hafa séð
tvenna tónleika með henni ytra.
Tilfinningar eru feimnismál,
menn eiga helst ekki að láta í ljós
tilfinningar – af okkur á hvorki að
detta né drjúpa. Gengur svo langt
að rithöfundar skrifa í blöð að þeir
vilji helst að gagnrýnendur skrifi
fræðilega um bækur sínar – tilfinn-
ingar mega hvergi koma við sögu.
(„Í bók S. Tungls eru 35.470 setn-
ingar. Persónur eru fjórtán og
tengsl þeirra á milli sjást í með-
fylgjandi grafi. Letur er Granjon,
80 g pappír.“) Sú var þó tíðin að
menn voru ófeimnir við að tjá til-
finningar, vissu að þær eru eitt af
því fáa sem er ekta, raunverulegra
en öll vísindi. Í fado er mikið um
tilfinningar, sterkar tilfinningar,
svo sterkar að maður hrekkur við
og þótt orðin séu ekki skiljanleg
skiptir það ekki máli, það gefur
laginu meira vægi að geta í eyð-
urnar.
  
Þegar ég ræddi þetta við Marizufyrir stuttu, þ.e. tilfinning-
arnar og átökin á sviðinu, segist
hún vissulega líkamlega þreytt eft-
ir tónleika, „enda er þetta engin
uppgerð, svona líður mér þegar ég
er að syngja – þrúgandi sorg þegar
ég er að syngja sorglegt lag, og
geislandi gleði þegar ég er að
syngja glaðvært lag – ég er ekki að
gera mér upp tilfinningar,“ segir
hún ákveðin. „Fado er ekki stærð-
fræðileg formúla, það er hægt að
syngja fado eftir uppskrift, maður
verður að lifa í laginu til að geta
skilað því og fyrir vikið eru lögin
aldrei eins, þau draga alltaf dám af
því sem er að gerast í kringum
mann hvert sinn.“
Ekki er bara að Mariza syngi af
tilfinningu heldur er öll sviðs-
framkoma hennar mjög dramatísk
– hvernig hún stendur á sviðinu og
hreyfir sig, líður um sviðið
áreynslulaust eða rétt dragnast yf-
ir það þjökuð af sorg og mæðu.
Hún skiptir líka um kjól á miðjum
tónleikum, eða gerði það í það
minnsta í þau tvö skipti sem ég hef
séð hana syngja. Sviðsframkoman
er þannig ekki bara harmræn (en
gleymum því þó ekki að hún syng-
ur líka oft um gleði og fegurð)
heldur er hún líka leikræn. Hún
segist þó ekki vera að sviðsetja eitt
eða neitt, hún sé ekki að stíga fyr-
irfram æfð dansspor. „List er nú
einni sinni þess eðlis að hún má
ekki vera of úthugsuð,“ segir
Mariza, „maður verður að vera ein-
lægur og leyfa listinni að fara þá
leið sem hún vill,“ segir hún og tek-
ur ekki undir það að með því sé
hún að taka áhættu. „Mér finnst ég
alltaf vera að syngja fyrir vini þeg-
ar ég er á tónleikum og það er eig-
inlega sama í hversu stórum sal ég
er að syngja því hann umbreytist
smám saman í litla krá þar sem ég
er að syngja fyrir vini og kunn-
ugleg andlit.“
  
Líkt og vill verða með tónlistar-form og -hefðir er engin leið
að kveða upp úr með það hvaðan
fado er upp runnið og hvenær. Það
má geta sér til um það með því að
rýna í elstu upptökur og kynna sér
frásagnir af fadistum fyrri tíma, en
svo nefnast þeir sem syngja fado.
Ekki þarf svo að hlusta lengi til að
átta sig á að til eru tvær fado-
hefðir í Portúgal, náskyldar en þó
ólíkar – sú gerð af fado sem sungin
er í Lissabon og svo fado-hefð frá
háskólaborginni Coimbra þar sem
er einn elsti háskóli Evrópu – segja
má að Lissabon-afbrigðið hafi verið
almúgatónlist, verkamanna-
skemmtun, en í Coimbra var það
aftur á móti tónlist miðstéttar- og
menntamanna. Mariza segir að
meðal sérkenna fado frá Coimbra
sé að konur syngi ekki fado-lög
þaðan þó svo hún hafi gert það.
„Það er þó engin goðgá, það vekur
engan úlfaþyt þótt konur séu að
syngja fado frá Coimbra, það atvik-
aðist bara svo að konur sungu ekki
fado þar enda stunduðu engar kon-
ur nám við háskólann í Coimbra á
nítjándu öld þegar fado-hefðin er
að mótast.“
Fado hefur lítið breyst í gegnum
árin, náði ekki útbreiðslu og vin-
sældum utan Portúgals og fyrir
vikið breyttist formið lítið, það
varðveittist að mestu óbreytt ef
marka má gamlar upptökur sam-
anborið við nýjar. Annað sem varð-
veitt hefur formið og hélt því lif-
andi fram á áttunda áratuginn er
að einræðisherrann Antonio Salaz-
ar hafði dálæti á fado og liður í
hans fasísku hugmyndafræði að
varðveita formið og halda því lif-
andi. Á síðustu áratugum hefur
fado breyst nokkuð, engin stór
stökk þó, en Mariza er ekki síst
þekkt fyrir það í heimalandi sínu
að standa traustum fótum í hefð-
inni en þó leyfa sér að bregða út af
eftir því sem andinn blæs henni í
brjóst. „Ég er alin upp í fado, hef
sungið fado frá fimm ára aldri, og
bjó í hverfi þar sem fado-hefðin var
sterk, og fyrir vikið er hún mér í
blóð borin. Ég hef þó mínar skoð-
anir á fado eins og öðru og læt þær
í ljós á plötum mínum og á tón-
leikum – ég er að syngja í fado-
hefðinni en á minn hátt. Ég er ekk-
ert að reyna að vera nýstárleg eða
nútímaleg, ekki að reyna að breyta
einu eða neinu, ég er að bara að
syngja eins og ég veit réttast.“
  
Á fyrstu plötu Marizu, Fado emMim, var hefðin allsráðandi,
arftaki Amália Rodrigues fundin!
sögðu menn í gagnrýni sinni, á
þeirri næstu, Fado Curvo, var hún
tekin að breyta aðeins út af og nú
kemur Transparente, sem tekin er
upp í Brasilíu með þarlendum tón-
listarmönnum. Fræðimenn hafa
gjarnan haldið því fram að fado sé
sprottið að miklu leyti frá Brasilíu
og sumir ganga svo langt að segja
að fado sé stökkbreyttur brasil-
ískur dans. Mariza segir að vissu-
lega hafi Portúgalar sótt sitthvað
til Brasilíu, sinnar gömlu nýlendu,
en brasilísk tónlist hafi líka fengið
krydd frá Portúgal. „Við hittumst
á miðri leið,“ segir hún, en á
Transparente stígur Mariza fram
sem óhemju fjölhæf og forvitnileg
söngkona, byggir á fado-hefðinni
og skapar nýjan stíl. Lög af þeirri
plötu verða eðlilega nokkur á dag-
skránni á Hótel Íslandi, enda mest
gaman að syngja það sem er nýjast,
eins og hún segir sjálf, en svo segir
hún að hún muni syngja fjölda laga
af eldri plötum sínum, lög sem hún
geti ekki hætt að syngja, fái aldrei
nóg af.
Lifað í laginu
’Í fado er mikið um til-finningar, sterkar til-
finningar, svo sterkar
að maður hrekkur við og
þótt orðin séu ekki skilj-
anleg skiptir það ekki
máli, það gefur laginu
meira vægi að geta í
eyðurnar.‘
AF LISTUM
Árni Matthíasson
Portúgalska söngkonan Mariza sem syngur á Listahátíð.
arnim@mbl.is
INNSETNINGAR Finnboga Pét-
urssonar í vatnstönkunum við Há-
teigsveg voru mér mikið tilhlökk-
unarefni þar sem staðsetningin
hentar listamanninum einstaklega
vel. Finnbogi hefur áður gert frá-
bærar innsetningar þar sem hann
spilar saman hljóðbylgjum og
vatni. Vatnstankarnir við Háteigs-
veg eru tveir. Í öðrum tankinum
hefur listamaðurinn komið fyrir
fjölda af litlum gaslogum í línu og
varpar svo hljóðbylgjum þeirra út í
rýmið með hjálp hátalarakerfis. Í
hinum tankinum eru svo þrír há-
talarar sem skella hljóðbylgjum á
yfirborð vatns sem gárast. Mynd-
gerir hann þannig óáþreifanlegar
og ósýnilegar bylgjur sem síðan
endurvarpast á veggi tanksins sök-
um ljóskastara sem lýsir undir
vatnsyfirborðinu. Ferlið er þó
hægfara. Fyrst skella hljóðbylgj-
urnar með hægu millibili og skapa
breiðar gárur, aukast svo og gár-
urnar verða þá mjóar en breiðast
yfir allan vatnsflötinn og fylla
þannig rýmið af lífi svo það virðist
anda. Gaslogarnir og háværar
hljóðbylgjur hafa í sjálfu sér ekki
ólík áhrif á rýmið nema að bylgj-
urnar og þá andardrátturinn er
stöðugt hraður og minnir á tegund
af öndun fyrir hugleiðslu sem svo
skemmtilega vill til að nefnist „eld-
öndun“ eða „firebreath“. Einnig er
rýmið myrkt og þrungið til móts
við hitt sem er bjart og líflegt.
Sjónrænt eru gaslogarnir erfiðir
áhorfs, flökta eins og diskóljós, á
meðan vatnsyfirborðið er seiðandi.
Ég sakna þó tærleika í rýminu til
að undirstrika tærleika vatnsins og
af þeim sökum virkar innsetningin
ekki jafnsterkt og áþekkar inn-
setningar listamannsins í Ný-
listasafninu árið 1991 og Ásmund-
arsafni árið 2003.
Huglægt eru báðar innsetning-
arnar tæmandi en líkamleg áhrif
eru misjöfn. Þ.e. gaslogarnir og
stöðugar hljóðbylgjurnar mynda
titring í brjóstinu eða í „hjarta-
stöðinni“, en seiðandi vatnið og
stigvaxandi bylgjurnar kitluðu mig
fyrst í maganum en sköpuðu svo
frekar óþægindi undir bringunni
eða í svokölluðum „solarplexus“
þegar þær jukust. Að vissu leyti
eru hljóðbylgjurnar yfirgengilegar
á líkamann og ófyrirséð hvaða til-
finningalegu áhrif þær kunna að
skapa hjá áhorfandanum sem get-
ur auðveldlega gleymt sér í sjón-
arspilinu og ekki skeytt um áreitið
sem líkaminn verður fyrir. Inn-
setningarnar eru þó óneitanlega
fallegar og sem slíkar mikilfeng-
legar eða „sublime“.
Andar-
dráttur
MYNDLIST
Listahátíð í Reykjavík
Vatnstankar við Háteigsveg
Opið alla daga kl. 11–17. Sýningu lýkur
20. júní.
Finnbogi Pétursson
Jón B.K. Ransu
Morgunblaðið/Jim Smart
Frá innsetningu Finnboga Péturssonar í vatnstönkum við Háteigsveg.
STRÆTÓKÓRINN heldur vor-
tónleika sína annað kvöld í
kirkju Óháða safnaðarins á Há-
teigsvegi 56 kl. 20. Kórinn er
skipaður núverandi og fyrrver-
andi starfsmönnum fyrirtæk-
isins og eru 23 söngvarar í kórn-
um.
Kórinn var stofnaður 5. maí
1958 af átta starfsmönnum
Strætisvagna Reykjavíkur og
hefur starfsemi kórsins verið í
miklum blóma nánast alla tíð
síðan, segir í kynningu. Kórinn
er í samstarfi við spor- og stræt-
isvagnastjóra á Norðurlönd-
unum og eru haldin mót á fjög-
urra ára fresti og verður næsta
mót í Bergen í júní næstkom-
andi. Núverandi söngstjóri er
Guðmundur Ómar Óskarsson.
Vortónleikar
Strætókórsins