Morgunblaðið - 24.07.2005, Side 18

18 SUNNUDAGUR 24. JÚLÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
R afmagnsljósið yfir næturbjöllunni álitla hótelinu á horninu er kveikt;þar er hægt að leigja herbergiklukkutíma í senn. Og bráðum heyr-
ist blístur. Ungu mennirnir kalla á stelp-
urnar sínar. Þeir standa niðri á götunni í
kuldanum, blístra upp í upplýsta glugga upp-
hitaðra herbergja þar sem búið er að búa um
rúmin fyrir nóttina. Þeir vilja láta hleypa sér
inn fyrir. Hljóðmerkin þeirra bergmála um
dimma og eyðilega götuna, eggjandi og dul
og döpur. Ég vil ekki híma hér á kvöldin.
Minnir mig á að ég er í ókunnugri borg,
aleinn, fjarri heimahögum. Stundum ákveð
ég að hlusta ekki, kíki í bók, reyni að lesa.
En það er viðbúið að flaut hljómi brátt – svo
nístandi, svo krefjandi, svo fullt mannlegrar
örvæntingar – að ég stend loks á fætur og
gægist gegnum rimlagluggatjöldin til að
ganga úr skugga um hvort verið geti – þótt
ég viti fullvel að það sé óhugsandi – að kallið
sé ætlað mér.“
Með þessum orðum í bókinni Goodbye to
Berlin leiddi breski rithöfundurinn
Christopher Isherwood lesendur sína inn í
borg á kraumandi suðupunkti, Berlín á
mörkum þriðja og fjórða áratugarins. Borg-
arpotturinn er fullur af ólíklegasta hráefni,
kryddið er sterkt og óspart notað af því –
hér getur allt gerst og það gerist akkúrat
núna. Úr þessum jarðvegi sprettur Kabarett.
Strákar með stórum staf
Christopher Isherwood var 26 ára gamall
þegar hann heimsótti Berlín í fyrsta skipti.
Hann þótti efnilegur rithöfundur, var í vin-
fengi við menn sem getið höfðu sér gott orð
fyrir skáldskap, þeirra á meðal W.H. Auden,
Edward Upward (er átti eftir að verða læri-
meistari hans í mörgum efnum) og Stephen
Spender, en sá síðastnefndi dvaldi líka í
Berlín um svipað leyti. Isherwood var sam-
kynhneigður og hann var kominn til höf-
uðborgar Weimar-lýðveldisins því að, eins og
hann sagði sjálfur, „Berlín þýddi Strákar.
Með stórum staf.“ Þeir voru flestir allt að
helmingi yngri en hann sjálfur, sumir voru
falir, aðrir efniviður í mislöng – eða mis-
skammlíf – ástarævintýri. Blístrið úti á
dimmu götunni var trúlegast ætlað Isher-
wood sjálfum.
Berlín var tvímælalaust list- og menning-
arleg miðja Evrópu á þessum tíma. Isher-
wood hafði þó í raun ekki djúpstæðan áhuga
á þýskri menningu, sögu eða stjórnmálum,
það voru strákarnir sem lokkuðu hann til
borgarinnar og hin kvika iða næturlífs og
sterkra andstæðna. Hugsuðir og hórur, mis-
heppnaðir listamenn (þeirra á meðal Hitler)
og leitandi snillingar, örbirgð og allsnægtir,
örvænting og mér-er-skítsama-um-allt-nema-
að-skemmta-mér viðhorf fólks frá öllum
heimshornum. Á meðan farþegarnir dönsuðu
á dekkinu var skipið að sökkva.
Hinir glötuðu rumska og hverfa
Christopher William Bradshaw-Isherwood
fæddist síðsumars fyrir rúmri öld, árið 1904,
í smábænum Cheshire í Englandi. Hann var
kominn af efnamiklu fólki, er tilheyrði lágaðli
þess tíma: Faðir hans gegndi virðulegri stöðu
innan hersins (fórst í fyrri heimsstyrjöld) og
gekk að eiga dóttur auðugs vínkaupmanns.
Christopher hóf nám í Cambridge í byrjun 3.
áratugarins en hvarf frá námi og tók til við
skriftir.
Fyrsta skáldsaga hans, All the Conspirat-
ors, var gefin út árið 1928 og hann var önn-
um kafinn við að undirbúa næsta verk sitt
þegar Auden kom heim eftir stutta heimsókn
til Berlínar í ársbyrjun 1929. Ferðalýsingar
hans af öfgafullri og ólgandi borg, þar sem
áhugaverð gáfumenni og kynþokkafullir
strákar þrifust í sátt og samlyndi, hljómuðu
eins og fegurstu sálmar í eyrum Christop-
hers. Hann flutti til Berlínar og bjó þar
meira eða minna næstu fjögur árin. Hann
talaði ekki orð í þýsku í fyrstu og leiðir hans
og ýmissa frægra þýskra höfunda lágu ekki
saman á þessum tíma, t.d. kynntist hann
hvorki Brecht né verkum hans fyrr en löngu
eftir Berlínardvölina.
Isherwood hélt nákvæmar dagbækur og
tók að klæða innihald þeirra í búning skáld-
skapar; þær áttu að vera hráefnið í metn-
aðarfulla skáldsögu er hafði hið viðeigandi
vinnuheiti The Lost eða Die Verlorenen,
Hinir glötuðu. Þar sagði frá Breta að nafni
Peter Wilkinson sem bjó í einsemd og óham-
ingju í Berlín, taugaveiklaður og kvíðinn, en
fékk allra meina bót í svallveislu í grennd við
Wannsee, átti þar mök við strák og kynntist
ýmsum kynlegum karakterum.
Stritaði til að vera gála
Isherwood kynntist í Berlín fyrirmyndum
þeirra persóna sem ganga ljósum logum um
Berlínarbækur hans, þeirra á meðal leigusal-
anum Fraulein Thurau, er fékk nafnið Frau-
lein Schroeder, kviklyndri konu að nafni
Jean Ross, er endurfæddist síðar í líki Sally
Bowles, og svikahrappnum Gerald Hamilton,
er varð kveikjan að titilpersónu bókarinnar
Mr Norris Changes Trains, er út kom árið
1935. Sally Bowles er í raun miklu ógeðfelld-
ari persóna í bókum Isherwoods en í leikgerð
þeirra og síðar kvikmyndaútgáfum. Illa gef-
in, bresk miðstéttarstúlka sem vann að því
hörðum höndum að verða gála, og náði hreint
ágætum árangri! – að sögn Isherwoods
sjálfs.
Hann lagði handritið Die Verlorenen loks
á hilluna og sagði löngu síðar að verkið hefði
verið „lausriðið, draslaralegt og illa sniðið,“
og í raun óþarft. En þegar hann hafði tætt
það í sundur í þeirri trú að hann hefði fargað
því fyrir fullt og allt rann upp fyrir honum að
hægt væri að nýta persónur og atburði í nýtt
verk, án þess að hann væri nauðbeygður til
að lúta strangri og þéttofinni formgerð í
anda Balzac.
Skemmtanasjúkir í sjálfskipaðri útlegð
Persónur og atvik úr The Lost skutu því
upp kollinum í fyrstu bókinni hans um Berl-
ín, grátbroslegri frásögn um áðurnefndan
herra Norris og kynni hans af öfgum þýskra
stjórnmála þessa tíma. Christopher birtist í
bókinni í dulargervi persónunnar William
Bradshaw, er síðar meir þróaðist í að verða
persóna sem bar að fullu nafn rithöfundarins,
Christopher Isherwood. Þannig tókst honum
að dansa á línunni á milli skáldskapar og
sjálfævisögu, bókmenntagreinar sem Guð-
bergur Bergsson gaf nafnið skáldævisaga.
Kynfræðslustofnun Hirschfield kemur við
sögu, klámfengnar bækur, kommúnismi, nas-
ismi, franska leyniþjónustan og skrautlegar
aukapersónur.
Isherwood lýsti félögum sínum og sjálfum
sér með kaldhæðnum og klókindalegum
hætti og bætti í drjúgri samúð og hæfilegum
ýkjum; í Berlín voru staddir sjálfskipaðir út-
lagar er höfðu það að meginmarkmiði að
skemmta sér og öðrum á eins áhyggjulausan
hátt og nokkur var kostur. Berlín og ríkjandi
ástand í Þýskalandi er fremur bakgrunnur,
leiktjald, en raunverulegt viðfangsefni þess-
arar hnyttnu persónustúdíu, en hafði þó
veigamikil áhrif á gerðir og afdrif persón-
anna.
Í viðtali við rithöfundinn David Lam-
bourne kvaðst Isherwood, þá aldurhniginn,
hafa skemmt sér við að horfa á mótmæla-
göngur og fjöldafundi en ekki tekið sjálfur
þátt. Hann studdi hins vegar kommúnista
heilshugar og Upward hafði fullvissað hann
um að Lenín hefði ekkert á móti hommum.
Hann kvaðst harma að hafa ekki reynt að
ná viðtali við Hitler eða Göbbels, en sjónir
hans beindust að öðrum mönnum á þessum
Blístrað á dimmri
götu í Berlín
tíma. Kannski örlar á gyðingahatri í verkum
hans frá fjórða áratugnum, en það á ekkert
skylt við hið botnlausa hatur nasista á þjóð
Zions. Honum ofbauð viðhorf nasistana í
þeirra garð, ofbeldið og heiftin, fann kannski
til einhverra samkenndar, vitandi um for-
dómafullt viðhorf forkólfa nasista til samkyn-
hneigðra, jafnvel þótt ýmsir þeirra, þar á
meðal hægri hönd Hitlers á þessum tíma,
Ernst Röhm, skemmtu sér best í rúminu
með eigin kyni. Enginn sá þó fyrir hvaða ör-
lög biðu samkynhneigðra í Þriðja ríkinu.
Á flandri um Evrópu
Isherwood var 28 ára gamall þegar hann
tók upp ástarsamband við 16 ára gamlan
Berlínarbúa, Heinz Neddermeyer að nafni.
Árið sem nasistar náðu völdum yfirgáfu þeir
Þýskaland. Hommum var ekki vært í ríki
nasista en Heinz óttaðist líka að þurfa að
gegna herþjónustu, því þótt almenn her-
skylda hefði ekki verið tekin upp í landinu
fyrr en nokkrum árum síðar vissi enginn fyr-
ir víst hvenær Hitler þóknaðist að undirbúa
þýska æsku fyrir stríðið sem hann þráði.
Þeir flökkuðu um Evrópu næstu misserin.
Bókin um Albert Norris leit síðan dagsins
ljós árið 1935, svo sem áður er getið.
Tveimur árum síðar sneri Heinz aftur til
Þýskalands en Christopher hélt flandrinu
áfram, oft á tíðum í för með Auden, en í sam-
einingu rituðu þeir nokkur leikrit og
ferðafrásagnir. Árið 1939 kom síðan út bókin
Goodbye to Berlin, sama ár og Isherwood og
Auden fluttu búferlum til Bandaríkjanna, er
áttu eftir að fóstra þá báða til langframa.
Þeir gagnrýndu báðir með opinskáum
hætti stéttaskiptinguna í Englandi á þessum
tíma og hræsnisfullt viðhorf þjóðfélagsins til
kynlífs og kynhneigðar. Brottflutningur
þeirra til Bandaríkjanna dró athygli fjölmiðla
óspart að þeim, enda þótti dirfska þeirra
aðdáunarverð í röðum yngri gáfumanna á
þessu tímabili, en eldri og íhaldssamari
mönnum þóttu þeir hafa svikið bæði föð-
urlandið og stétt sína.
Þeir hreiðruðu um sig í New York í fyrstu.
Í Bandaríkjunum naut Auden hylli og virð-
ingar og Isherwood stóð í skugga hans, í
raun öndvert við það sem tíðkast hafði í Evr-
ópu þar sem Isherwood stóð feti framar.
Hinum síðarnefnda mislíkaði hlutverkaskipt-
in og leitaði huggunar í sólbaðaðri Kaliforníu.
Þar sökkti Isherwood sér ofan í hindúisma
og stundaði andlega naflaskoðun um hríð.
Árið 1953 hófst samband hans og efnilegs,
ungs listamanns, Don Bachardy, er var þrjá-
tíu árum yngri en Isherwood, eða 18 ára
gamall. Þrátt fyrir þennan mikla aldursmun
lá þó fyrir þeim að búa saman þar til Is-
herwood lést í Kaliforníu árið 1986. Þá hafði
hann gefið út 33 verk og skrifað gríðarlega
margt annað; ritgerðir, greinar, leikrit og
handrit, margt afar misjafnt að gæðum. Is-
herwood telst þó til tekna að hann var einna
fyrstur þeirra höfunda, er voru opinskáir um
samkynhneigð sína, til að ná almannahylli, og
stóð sem slíkur framarlega í réttindabaráttu
samkynhneigðra á sjötta og sjöunda áratugi
síðustu aldar.
Christopher Isherwood: Nafn hans verður órjúfanlega tengt Berlín um 1930.
Bækur Isherwoods um lífsreynslu sínaí Berlín urðu leikskáldinu John vanDruten innblástur að leikriti er settvar upp í Bandaríkjunum árið 1952,og nefnt var I am a Camera. Ish-
erwood var honum til halds og trausts við ritun
leikgerðarinnar. Leikkonan Julie Harris lék
hlutverk Sally Bowles, og þegar verkið var
kvikmyndað þremur árum síðar hreppti hún
það að nýju, en í kvikmyndinni voru í helstu
hlutverkum öðrum Laurence Harvey og Shell-
ey Winters. Leikritið og myndin sóttu nafn sitt
til upphafs Goodbye to Berlin, þar sem sögu-
maður kveðst vera „opin myndavél sem er
mjög hlédræg, athugul, án hugsunar.“
Þótti Sally óáhugaverð
Leikskáldið Joe Masteroff barði I am a
Camera augum og fékk þá flugu í höfuðið að
verkið væri góður efniviður í söngleik. Hann
ræddi þessa hugmynd við leikstjórann Harold
Prince, er beið ekki boðanna heldur tryggði
sér réttinn á sögunni og réð lagahöfundana
John Kander og Fred Ebb til að semja tónlist
við verkið. Kander kvaðst hafa hlustað mán-
uðum saman á plötur með þýskri djasstónlist
frá 3. áratugnum og reynt síðan að gleyma
henni, þannig að hún sytraði inn í undirmeðvit-
undina og kveikti þar nýja tónlist. Prince
brýndi síðan fyrir höfundum leiktextans að
verkið væri ekki um Sally Bowles, hún væri að
hans mati minnst áhugaverða persóna verks-
ins.
Árið 1966 varð Cabaret, eða Kabarett sam-
kvæmt íslenskum rithætti, að veruleika og sló
rækilega í gegn.
Verkið var frumýnt á Broadway haustið
1966. Söngkonan Liza Minelli lék hlutverk
Sally Bowles á frumsýningu en tveimur vik-
um síðar var leikkonan Jill Haywarth látin
taka við. Þess má geta að ekkja Bertolt
Brecht, Lotte Lenya, lék Fraulein Schroder í
þessari uppfærslu. Söngleikurinn gekk fyrir
fullu húsi í tæp þrjú ár og hlaut m.a. hin virtu
Tony-leiklistarverðlaun og var kosinn söng-
leikur ársins 1967. Joel Grey hreppti einnig
Tony-verðlaun fyrir glæsileg tilþrif í hlut-
verki siðameistarans/skemmtanastjórans,
sem er nokkurs konar mefistófelísk nætur-
vera, er stýrir skemmtikröftum Kit Kat-
klúbbsins, með stálhnefa í hvítum kjólfata-
hönskum. Framferði hins fjölþjóðlega gesta-
hóps kallar iðulega fram díabólískt glott á
vörum hans og hann hvetur þá óspart til að
feta sig lengra fram á brún hengiflugsins.
Hann ávarpar þá strax í upphafi sýningar:
Willkommen! Bienvenue!
Welcome!
Fremder, étranger, stranger
Glücklich zu sehen,
Je suis enchanté,
Happy to see you,
Bleibe, reste, stay.
Willkommen! Bienvenue!
Welcome!
Im Cabaret, Au Cabaret,
To Cabaret!
Meine Damen und Herren-
Mes dames et Messieurs-
Ladies and Gentlemen,
Guten Abend! Bon Soir!
Good Evening!
Wie geht’s? Comment ça va?
Do you feel good?
Ich bin euer confrecier!
Je suis votre compère,
I am you host!
Und sagen.
Willkommen! Bienvenue!
Welcome!
Leave your troubles outside.
Velgengni verksins hlaut að vekja athygli
Hollywood-verksmiðjunnar og ákveðið var að
ráðast í kvikmyndagerð þess í leikstjórn Bob
Fosse. Kabarett var önnur kvikmynd Fosse,
er var mikilvirkur danshöfundur og alræmdur
fyrir ótal ástarævintýri sín og hömlulausan
lífsstíl. Hann lést árið 1987, sextugur að aldri.
Fosse á að hafa sagt: „Lifðu líkt og þú munir
drepast á morgun, stritaðu eins og þú þarfnist
ekki launaseðilsins og dansaðu eins og enginn
horfi á þig.“ Maður með þessi kjörorð í lífinu
var tilvalinn til að leikstýra Kabarett.
Vildi ekki ráða Grey
Jay Presson Allen var fenginn til að skrifa
handritið og hann sótti sér ekki síður innblást-
ur í leikrit van Druten og bækur Isherwoods
heldur en sjálfan söngleikinn, skar sum atriði
niður og bætti öðrum við áður en að kvikmynd-
un kom. Fosse skipaði Lizu Minelli í hlutverk
Sally á nýjan leik og trúlegast mun það halda
nafni hennar hæst á lofti, enda æði brokkgeng
Willkom