Morgunblaðið - 24.07.2005, Side 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. JÚLÍ 2005 21
Rannsóknasjóður
Rannís
Rannsóknamiðstöð Íslands,
Laugavegi 13, 101 Reykjavík,
www.rannis.is
Umsóknarfrestur 1. október 2005
Stjórn Rannsóknasjóðs auglýsir eftir umsóknum um styrki úr sjóðnum með
umsóknafrest 1. október 2005.
Hlutverk Rannsóknasjóðs er að styrkja vísindarannsóknir á Íslandi. Í þeim
tilgangi styrkir sjóðurinn skilgreind rannsóknarverkefni einstaklinga,
rannsóknarhópa, háskóla, rannsóknastofnana og fyrirtækja. Með
hugtakinu vísindarannsóknum er átt við allar tegundir rannsókna;
grunnrannsóknir og hagnýtar rannsóknir.
Rannsóknasjóður veitir styrki samkvæmt almennum áherslum Vísinda- og
tækniráðs og á grundvelli faglegs mats á gæðum rannsóknarverkefna.
Eftirfarandi atriði vega þungt samkvæmt almennri stefnu Vísinda- og
tækniráðs frá 18. desember 2003 og síðari ályktunum ráðsins:
• Að verkefnið stuðli að uppbyggingu á vísindalegri og tæknilegri
þekkingu.
• Að verkefnið hafi mikið gildi og miði að vel skilgreindum
ávinningi fyrir íslenskt samfélag eða atvinnulíf.
• Að verkefnið stuðli að myndun rannsóknarhópa og
þekkingarklasa og stuðli að samvinnu milli háskóla,
rannsóknastofnana og fyrirtækja.
• Að verkefnið feli í sér þjálfun ungra vísinda- og tæknimanna.
• Að verkefnið stuðli að alþjóðlegri sóknargetu íslenskra
vísindamanna og aukinni þátttöku í alþjóðasamstarfi á sviði
vísinda.
Rannsóknasjóður veitir þrenns konar styrki með umsóknafrest
1. október:
• Öndvegisstyrki.
• Verkefnisstyrki.
• Rannsóknastöðustyrki.
Styrkirnir eru veittir til allt að þriggja ára í senn. Umsækjendur sem hlutu
styrk til verkefna árið 2005 með áætlun um framhald á árinu 2006 skulu
senda áfangaskýrslu til sjóðsins eigi síðar en 1. nóvember 2005.
Ítarlegar upplýsingar um styrkina og umsóknareyðublöð fyrir hverja
styrktegund er að finna á heimasíðu Rannís (www.rannis.is). Þar er einnig
úthlutunarstefna Rannsóknasjóðs birt í heild sinni.
arskrárinnar. Í áliti Persónuverndar
er gerð ítarleg grein fyrir hverjir
geti flokkast sem opinberar persón-
ur eða almannapersónur (public fig-
ure) og Persónuvernd nefnir dæmi
um staði þar sem almannapersónur
eigi að geta vænst þess að njóta frið-
helgi einkalífs frá ágangi ljósmynd-
ara, t.d. á skemmtistöðum, sund-
stöðum og líkamsræktarstöðvum.
Þótt ekki sé minnst á hinn fræga
dóm Mannréttindadómstóls Evrópu
í máli Karólínu prinsessu af Móna-
kó, þar sem dómstóllinn setti fram
afar þrönga og umdeilda skilgrein-
ingu á „opinberri persónu“, er ljóst
að niðurstaða dómstólsins hefur ver-
ið innblástur í áliti Persónuverndar,
sem hefur vakið mörgum blaða-
mönnum ugg þar sem þarna er vegið
að þeirri áratuga hefð fjölmiðla að
taka myndir á opinberum vettvangi.
Persónuvernd segist setja fram
þetta álit vegna fyrirspurna sem
stofnuninni hafa borist en án þess að
það liggi fyrir kæra vegna umfjöll-
unar fjölmiðla á þessu sviði. Þar sem
eftirlit á vegum hins opinbera má
ekki leiða til mismununar né tak-
marka athafnafrelsi nema almanna-
hagsmunir krefjist er rétt að skoða
þær forsendur frekar sem álitið
virðist byggjast á. Þar sem hér á í
hlut opinber stofnun er einnig rétt
að taka fram að úrskurðir Mannrétt-
indadómstóls Evrópu eru ekki bind-
andi að íslenskum lögum – þó svo að
dómaframkvæmd hljóti að taka mið
af túlkun ákvæðanna í meðförum
hins alþjóðlega dómstóls og þeim
meginreglum sem þar verða til.
Karólínudómurinn – röng skil-
greining á opinberri persónu?
Mál Karólínu af Mónakó var tekið
til umfjöllunar hjá Mannréttinda-
dómstól Evrópu eftir að hafa farið í
gegnum fjögur dómstig í Þýska-
landi. Stjórnlagadómstóllinn sagði í
sinni niðurstöðu 1999 að afþreying-
arefni í fjölmiðlum væri einnig
verndað í þýsku stjórnarskránni og
að víð skilgreining ætti við um op-
inberar persónur en í þann hóp
mætti setja einstaklinga vegna stöðu
og mikilvægis eða vegna þess að þeir
vektu almenna athygli en ekki bara
vegna einstakra uppákoma. Það
væri ekki íhlutun í einkalíf þeirra að
taka myndir af þeim á almennum
vettvangi nema þær væru teknar á
afviknum stað. Stjórnlagadómstóll-
inn benti á að skoðanamótun fjöl-
miðla væri vernduð af Stjórnar-
skránni og skemmtiefni blaða væri
þáttur af skoðanamótun almennings.
Stundum væri slíkt skemmtiefni
meira hvetjandi fyrir almenna um-
ræðu en staðreyndaupptalning enda
almennt viðurkennt að mörkin á
milli skemmtiefnis og upplýsinga af
alvarlegri málum væru æ óljósari
sbr. enska hugtakið „infotainment“.
Blaðamenn persónugerðu mál til að
ná athygli fólks og frægt fólk væri
mörgum öðrum fyrirmynd en fram-
ferði þess væri oft megin viðmið hins
almenna borgara um hvað væri eft-
irsóknarvert eða fordæmanlegt.
Mannréttindadómstóll Evrópu
ítrekaði að á ríkinu hvíldi athafna-
skylda til að vernda einstaklinga og
fjölskyldur gegn yfirgangi þriðja að-
ila í einkalíf þeirra. Stjórnvöld yrðu
að gæta meðalhófs þegar réttindi
stönguðust á og hefðu ákveðið svig-
rúm til að leggja mat á slíkt um leið
og þau yrðu að standast þær skuld-
bindingar sem aðild að Mannrétt-
indasáttmálanum krefðist. Dóm-
stóllinn ítrekaði meginreglurnar um
lýðræðislegt og mikilvægt hlutverk
fjölmiðla, skyldu þeirra til að miðla
áfram upplýsingum – ekki bara þeim
sem væru líklegar til vinsælda held-
ur einnig upplýsingum, sem geta
komið fólki í uppnám og misboðið
því, að öðrum kosti færi samfélagið á
mis við fjölhyggju, umburðarlyndi
og víðsýni sem væru lýðræðinu
nauðsynleg. Myndefni af fólki væri
varið undir tjáningarfrelsisákvæð-
inu en þar sem gula pressan væri í
mörgum tilfellum farin að leggja
fólk í einelti ætti mælikvarðinn á
réttmæti umfjöllunar að ráðast af
samfélagslegri þýðingu hennar og
þótt Karólína prinsessa tilheyrði
ráðandi fjölskyldu í Mónakó gegndi
hún ekki opinberum störfum fyrir
Mónakó sem ríki; eini tilgangurinn
með umfjöllun um hana væri að
svala forvitni ákveðins lesendahóps
og því ætti þrengri skilgreining á
fjölmiðlafrelsi við í þessu tilfelli.
Dómstóllinn ítrekaði mikilvægi þess
að einstaklingur ætti rétt á að fá að
þroskast í friði og sá réttur hefði í
sér félagslega vídd en væri ekki ein-
skorðaður við fjölskyldulífið. Þekkt-
ar persónur ættu líka rétt á einkalífi
og vernd einkalífs væri mikilvægari
nú en fyrr sökum tækniþróunar sem
yki möguleika á geymslu og endur-
vinnslu viðkvæmra upplýsinga og
þetta ætti einnig við um kerfis-
bundnar myndatökur og víðtæka
dreifingu slíkra ljósmynda.
Það var ekki einhugur meðal dóm-
aranna sjö um skilgreininguna á op-
inberri persónu í þessu máli. Í sér-
áliti sagði Barreto dómari að
Karólína væri opinber persóna þótt
hún gegndi ekki opinberri stöðu fyr-
ir ríkið Mónakó. Opinberar persón-
ur teldust allar þær sem væru í op-
inberum hlutverkum, nytu opinbers
fjármagns eða þjóðarauðs, væru í
hlutverki á opinberum vettvangi, í
stjórnmálum, viðskiptum, listum, fé-
lagslífi, íþróttum eða á öðrum svið-
um og það væri alkunna að Karólína
hefði gegnt stóru hlutverki á opin-
berum vettvangi í evrópsku sam-
félagi. Ekki þyrfti annað en að skoða
umfjöllun fjölmiðla um hana í ár-
anna rás. Í öðru séráliti sagði dóm-
arinn að hin fullkomna „incognito“-
tilvist væri eingöngu á færi Róbin-
sons Krúsó. Hins vegar væri ljóst að
amerísk réttaráhrif væru farin að
breiða úr sér of víða og tími til kom-
inn að pendúllinn sveiflaðist til baka
á milli þess hvað er einkalíf og
verndað og opinbert líf án hlífi-
skjaldar.
… fréttir eru viðkvæm vara
Pendúllinn sem heldur „fjölmiðla-
frelsinu“ við sölulegt efni er til stað-
ar og viðurkenndur af Mannrétt-
indadómstól Evrópu sem segir
fjölmiðlafyrirtækin njóta verndar
Mannréttindasáttmálans og við-
skiptalegir hagsmunir þeirra þar af
leiðandi líka. En til fjölmiðla eru
einnig gerðar miklar kröfur, bæði
sem lögaðila og blaðamannanna sem
starfa innan þeirra. Dómstóllinn við-
urkennir þörf fjölmiðlanna til að afla
sér tekna til að geta greitt blaða-
mönnum laun. Ábyrgð fjölmiðla vex
í hlutfalli við útbreiðslu þeirra og
blaðamenn njóta sérstakrar verndar
svo fremi að þeir starfi í samræmi
við siðareglur stéttarinnar. Án þess
að fara djúpt ofan í saumana á siða-
reglum er ljóst að þær leggja blaða-
mönnum margvíslegar skyldur á
herðar – ekki bara varðandi umfjöll-
um og skrif sem geta bakað þeim fé-
bóta- eða refsiábyrgð heldur ber
þeim einnig að skýra frá hlutum sem
getur kostað þá starfið ef þeir fara á
skjön við viðskiptalega eða pólitíska
hagsmuni sem geta haft úrslitaáhrif
fyrir þá í því fjölmiðlaumhverfi, sem
við búum við. Dómstóllinn hefur
margítrekað þá meginreglu að
vernd þessara grunnréttinda þurfi
að vera raunhæf og virk. Blaðamenn
geta alltaf búist við refsingu fari þeir
yfir strikið en þeir hafa de facto
enga tryggingu fyrir vernd ef þeir
taka þá áhættu að skrifa af alvöru
um mikilvæga hluti.
Af þessu leiðir að gula pressan
þrífst oft vel. Þar að auki getur verið
minni fórnarkostnaður af fébótum,
sem eru dæmdar vegna efnis, en sá
hagnaður sem verður ef blaðið selst
almennt vel. Mikilvægi þess að blöð
seljist var staðfest í dómi Mannrétt-
indadómstólsins 16. febrúar sl. í máli
Iltalehti-dagblaðsins gegn Finn-
landi. Þar tók dómstóllinn jafnframt
breiðari pól í hæðina hvað varðar
skilgreiningu á opinberri persónu en
í Karólínudómnum. Blaðið hafði ver-
ið sakfellt fyrir umfjöllun um rétt-
arhöld yfir lögmanni sem hafði ekið
undir áhrifum áfengis og veist að
lögregluþjóni. Dómstóllinn tók undir
skýringu finnsku dómstólanna að
hið fréttnæma í málinu væri að eig-
inkona hans var þingmaður og for-
maður menntamálanefndar þingsins
og skrif um slíkt ýttu undir sölu á
blaðinu. Umfjöllunin um hjónin sem
opinberar persónur var réttlætt á
þeirri forsendu að kjósendur kon-
unnar ættu rétt á að vita um fram-
ferði mannsins þótt sýnt væri að það
tengdist á engan hátt störfum henn-
ar. Þessi niðurstaða hnekkir þeim
hluta álits Persónuverndar sem seg-
ir, „þrátt fyrir að eðlilegt geti verið
að fjalla um tiltekinn einstakling,
vegna þess að hann teljist vera al-
mannapersóna, leiðir ekki af því að
eðlilegt sé að fjalla með sama hætti
um þá sem tengjast honum“.
Dómaframkvæmd Mannréttinda-
dómstóls Evrópu er ekki eins og vel
skrifuð saga þar sem síðasti kaflinn
er rökrétt niðurstaða af því sem á
undan er gengið. Er þá ekki verið að
gera lítið úr þeim meginreglum sem
hafa þróast um árabil heldur vara
við því að taka of hátíðlega umdeilda
skilgreiningu á opinberri persónu í
einu máli. Dómstóllinn hefur löngu
staðfest þá meginreglu að það er
ekki hans að setja reglur um fram-
setningu á efni fjölmiðla og eins og
sagði í dómi Observer gegn Bret-
landi fyrir löngu síðan þá er mikil
hætta í því fólgin að setja blaða-
mönnum fyrirfram takmarkanir
vegna þess að fréttir eru viðkvæm
vara og ef fréttir tefjast af þessum
sökum, jafnvel aðeins um skamma
stund, getur slíkt gert fréttina að
engu.
Niðurstaðan í áliti Persónuvernd-
ar er að blaðamönnum beri að haga
efnistökum sínum í samræmi við
framangreind ákvæði laga nr. 77/
2000 um vinnslu persónuupplýsinga.
Þar sem ákvæðið segir afar lítið um
efnistök fjölmiðla þótt þeim beri að
virða þessar meginreglur um gæði
gagna og vinnslu; er væntanlega átt
við túlkun þeirra sem álitið skrifuðu
á ákvæðum laganna í bland við rök-
stuðning sem er augljóslega sóttur í
Karólínudóminn. Eftirlit Persónu-
verndar með framkvæmd laganna
um meðferð persónuupplýsinga á
sviði fjölmiðla er því miður vísbend-
ing um að misskilnings hafi ekki að-
eins gætt við lagasetningu frá því
sem evrópska tilskipunin nr. 96/45
krafðist.
lsi og
stofnunar?
Höfundur er prófessor við lagadeildina
á Bifröst. Í maí kom út bók hennar
„Journalism Worthy of the Name: Free-
dom within the Press and the Affirmat-
ive Side of Article 10 of the European
Convention“ hjá alþjóðlega forlaginu
Brill/Martinus Nijhoff.