Tíminn - 05.03.1972, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Sunnudagur 5. marz 1972.
FLOÐGATTIR JOKl
Meöfylgjandi yfirlit um
staöhætti og-forsendur mann-
virkjageröar á Skeiöarársandi
er gert af Helga Hallgrims-
syni, verkfræöingi hjá Vega-
gerö rikisins, en hann hefur
um árabil unniö aö rannsókn-
um og áætlunum um fram-
kvæmdirnar.
I. Inngangur.
Með byggingu brúnna á Hrútá og
Jökulsá''- á Breiðamerkursandi,
sem lokið var við 1968, var öræfa-
sveit komið i vegasamband austan
frá. Var þar með kominn sam-
felldur vegur umhverfis landið að
Skeiðarársandi undanteknum.
1 vegáætlun fyrir árin 1969-1972
var veitt fé til mælinga, rannsókna
og annars verkfræöilegs undir-
búnings á Skeiðarársandi. Voru
fjárveitingar við það miðaðar, að
fyrsta frumáætlun gæti legið fyrir i
ársbyrjun 1973. Var þá gengiö út
frá þvi, aö jökulhlaup kæmi úr
Grimsvötnum 1970 eða 1971, þannig
að mælingar og athuganir á þvi
gætu orðið að verulegu leyti undir-
staða undir áðurnefnda áætlun.
Hefur veriö unniö aö þessum
undirbúningsrannsóknum undan-
farin ár, og hefur Vegagerö rikisins
annast þær i samvinnu við ýmsa
aöila, svo sem Raunvisindastofnun
Háskólans, Orkustofnun og Jökla-
rannsóknafélagið, auk ráðgefandi
verkfræðifyrirtækja.
1 október s.l. fól samgönguráð-
herra vegamálastjóra að hraða
gerð kostnaðar- og framkvæmda-
áætlunar, i þvi skyni að hefja mætti
framkvæmdir á þessu ári. Hefur
veriö unnið að þvi siðan og er fyrir
nokkru lokiö við gerð frum-
áætlunar um mannvirkjagerð á
sandinum.
Nú mun það flestum kunnugt, að
jökulhlaup það úr Grimsvötnum,
sem búiztvar viðárið 1970 eða 1971,
er ennþá ókomið, og er þvi ekki sá
grundvöllur undir áætlunum, sem
fyrirhugaö var i upphafi. Grims-
vatnahlaup koma I Skeiðará, svo og
i Sandgigjukvisl, og verður að gera
þann fyrirvara um mannvirki við
báðar þessar ár, að reynslan af
næsta Grimsvatnahlaupi gæti haft i
för með sér verulegar breytingar á
tilhögun og stærð mannvirkja við
árnar. Liklegt er talið, að hlaup
muni ekki dragast lengi úr þessu,
og er þvi þess að vænta, að lær-
dómar þeir, sem draga má af þvi,
muni liggja fyrir, áður en loka-
áætlun er gerð um mannvirki við
áðurnefndar ár.
Um þýðingu vegasambands yfir
Skeiðarársand verður hér ekki
farið mörgum orðum. Aöeins má
benda á, að fyrir Austurland er um
aö ræða gagngerða breytinu á sam-
göngumálum. Vegalengdir til
Reykjavikur og annarra staða á
Suðurlandi styttast mjög mikið,
eins og fram kemur á meðfylgjandi
korti fskj. I. Vegur sunnan jökla
liggur nær allur um láglendi og
mætti þvi halda honum opnum alit
árið, en nú er Austurland einangr
aö 6-7 , mánuði á ári að jafnaði.
Vegur um Skeiðarársand mundi
einnig hafa mikla þýðingu fyrir
byggðirnar báðum megin sandsins,
með tilliti til ýmis konar atvinnu-
rekstrar og þjónustustarfsemi,
sem tengd er ferðamálum, og
raunar má segja að öll aðstaða til
ferðaiaga i landinu mundi ger-
breytast.
II. Staðhættir á Skeiöarársandi og
við Skeiðarárjökul.
Skeiðarársandur verður hér tal-
inn ná frá Núpsstað að vestan og að
Skaftafellsá að austan, og er vega-
lengd yfir hann um 34 km. Fjögur
stór vatnsföll renna um sandinn,
þ.e. Núpsvötn og Súia vestast,
Sandgigjukvisl um 5 km austar og
Skeiðará austast (sjá mynd fskj.
II). Að auki eru svo tvö smá vatns-
föll, Aurá við Núpsstað og Sæluhús-
vatn austan til á sandinum, en það
lætur einkum að sér kveða i jökul-
hlaupum, - Aurá og Núpsvötn eru
bergvatnsár, en hinar árnar koma
Tindan 'Skéiðarárjökli.
- og aðrar jökulár bera árnar
á Skeiðarársandi með sér geysi-
mikinn framburð og þá sérstaklega
i jökulhlaupum. Framburðurinn
fellur til botns eftir þvi sem
straumurinn minnkar og hækkar
þannig sandinn með timanum.
Við slikar aöstæður sem þessar
getur ekki orðið um neinafasta
farvegi i venjulegum skilningi að
ræða, heldur hafa árnar yfirleitt
stór svæði, sem þær flæmast um,
þegar jökulhlaup koma i þær.
Stærst svæði hefur Skeiðará undir.
Hún hefur tvo farvegi i gegnum
jökulöldur, en eftir aö þeir sam-
einast skammt sunnan Skaftafells
er um einn farveg að ræöa um og
yfir 5 km breiðan. Núpsvötn og
Súla hafa sameiginlegan farveg
rúmlega2ja km breiðan, en Sand-
gigjukvisl er á hinn bóginn fremur
þröngur stakkur skorinn, er far-
vegur hennar aðeins um 0,8 km
breiður.
Eins og aörir jöklar hefur
Skeiðarárjökull stööugt rýrnað
siðustu áratugina. Frá árinu 1933
hafa breytingar á jökuljaðrinum
veriö mældar árlega, og hefur
jökullinn hopaö um 2,2 km að vest-
an, en um 0,7 km að austan frá þvi
aö mælingar hófust.
Þessar ''breytingar i á
jöklinum .hafa haft viðtækar
afleiöingar i för með sér á
sandinum. Framan við jaðar
jökuls, sem er i framrás, myndast
að jafnaði öldur úr jarðvegi þeim,
sem jökullinn rifur með sér og ýtir
á undan sér, og fer land þá lækk-
andi inn undir jökulinn. Þannig
voru aðstæður við Skeiöarárjökul
allt fram um siðustu aldamót.
Meöan jökuljaðarinn náði fram á
öldurnar, voru vatnsútföll mörg og
breytileg.svo sem fjölmargir far-
vegir i gegnum öldurnar bera vitni
um. Einkum átti þetta þó við,
þegar jökulhlaup komu, að útföll
komu fram úr öldunum á mörgum
stöðum, bæöi i eldri farvegum og
einnig á nýjum stöðum. I stórum
jökulhlaupum mátti heita, að meiri
hluti sandsins væri undir vatni.
Þegar jökullinn tók að hopa og
lægra land kom upp bak viööldurn
ar fóru útföli að sameinast bak
við öldurnar i þá farvegi, sem lægst
lágu. Er nú svo komið, eins og áður
sagði, að öll útföll frá jöklinum eru
sameinuð i þrjú meginvatnsföll.
III. Jökulhlaup.
Stærsta vandamálið, sem við er
að etja i sambandi við gerð vega-
sambands yfir Skeiðarársand, eru
hin geysistóru jökulhlaup, sem
koma i árnar. Jökulhlaup eru að
visu algeng i og við flesta hina
stærri jökla hér á landi, en hafa þó
yfirleitt ekki nema litið brot af þvi
vatnsmagni, sem kemur fram i
hlaupunum á Skeiðarársandi.
Jökulhlaup myndast við það, að
vatn, sem safnazt hefur fyrir við
jökulrönd eða undir jökli, fær
skyndilega framrás undir jökulinn,
og vatnsgeymirinn, sem ef til vill
var mörg ár að safna i sig, tæmist
af vatni á nokkrum dögum. Oftast
skeður þetta, þegar vatnsstaða i
geyminum hefur náð þeirri hæð, að
hún megni að lyfta jöklinum, en
einnig geta komið hér til aðrar or-
sakir, svo sem eldsumbrot og þess
háttar.
Tveir slikir stórir vatnsgeymar
fá framrás undir Skeiðarárjökul og
fram á Skeiðarársand. Grænalón
er jaöarlón við vesturjaðar
Skeiöarárjökuls, og vatn úr þvi fær
framrás undan vesturhorni
Skeiðarárjökuls i farveg Súlu.
Grimsvötn eru jökullón nokkuð
norðarlega i Vatnajökli, og fá hlaup
þaðan framrás viða undan jöklin-
um, en vatnið safnast siðan að
mestu saman til farvega Skeiöarár
og Sandgigjukvislar, eins og áður
var getið.
Illa. Grænalón.
Meðan Skeiðarárjökull var hvað
þykkastur, voru hlaup úr Græna-
lóni afar sjaldgæf, enda var vatns-
staðan þá i Grænalóni svo há, að
lónið hafði stöðugt afrennsli yfir
lægð i Eystrafjalli til Núpsvatna.
Arið 1935 hafði jökullinn þynnzt svo
mikið, að vatnið náði sér undir
hann, og tæmdist þá Grænalón á
nokkrum dögum. A næstu árum
komu jökulhlaup úr Grænalóni með
u.þ.b. 3 1/2 árs millibili. 1 þessum
hlaupum hefur heildarvatns-
magnið verið áætlað 1,5 rúmkm og
hámarksrennsli 4000-5000 rúmm/
sek.
A siðustu árum hefur Grænalón
ekki tæmzt i hlaupunum, heldur
einungis lækkað i þvi. Stafar þetta
af þvi, að vatnið hefur náð að lyfta
jökultungu við Eystrafjall, áður en
vatnsstaðan yrði nægilega há til að
lyfta öllum jöklinum. 1 siðasta
hlaupi, sem kom i september s.l.,
lækkaði þannig vatnsborð um 22 m
og hármarksrennsli er áætlað um
1700 rúmm /sek samkvæmt mæling
um við Súlu. Þessi minni hlaup
hafa verið mjög tið eða allt upp i
eitt hlaup á ári. Hvenær sem er
gæti orðið breyting á þessu, þannig
að lón tæmdist að fullu i hlaupum.
Miðað við núverandi aðstæður, má
ætla að rúmtak Grænalóns við þá
vatnsstöðu, sem nægði til að vatn
lyfti iöklinum, sé um 1 rúmkm.
Með hliðsjón af fyrri hlaupum,
mætti þá gera ráð fyrir, að há-
marksrennsli væri af stæröargráð-
unni 3500 rúmm/sek, og gætu slik
hlaup komið með minna en þriggja
ára millibili.
IHb. Grimsvötn.
A undanförnum öldum hafa
jökulhlaup úr Grimsvötnum yfir-
leitt komið með 9-12 ára millibili
allt fram á fjórða áratug þessarar
aldar. Þessi hlaup eru talin hafa
haft heildarvatnsmagn af stærðar-
gráðunni 7 rúmkm og hármarks-
rennsli 40.000-50.000 rúmm /sek.
Siðustu áratugina hefur sú breyting
á orðið, að Grimsvatnahlaup koma
með 3-6 ára millibili og eru að sama
skapi smærri i sniðum, sem styttra
liður á milli þeirra. Þannig er
heildarvatnsmagn áætlað um 3,5
rúmkm og hámarksrennsli um
10.000-11.000 rúmm /sek i hinum
stærstu af hlaupum siðustu ára-
tuga. Yfirleitt má gera ráð fyrir
þvi, að heildarvatnsmagn hlaupa
standi i flestum tilvikum i beinu
hlutfalli við lengd timans milli
þeirra, en hámarksrennsli eykst
hins vegar mun hraðar með auk-
inni timalengd milli hlaupa.
Margt er óljóst um orsakir og
gang Grimsvatnahlaupa og m.a.
hvað veldur þessari miklu
breytingu á tiðni hlaupa. Liklegt er
þó talið, að hún standi i sambandi
við breytingar á þykkt jökulsins, en
fleira getur komið þar til, og er
ekki gerlegt að segja fyrir með
neinni vissu, hver þróunin verður i
framtiðinni, að þvi er tekur til tiðni
hlaupa og þar með stærö þeirra.
Nokkrar mælingar hafa verið
gerðar á siðustu þremur Grims-
vatnahlaupum, þ.e. hlaupunum
1954, 1960 og 1965. Hið stærsta
þessara hlaupa er hlaupið 1954, og
raunar má örugglega telja það hið
stærsta siðan 1938, enda hlauphlé á
undan þvi hið lengsta eöa 6 ár og 5
mánuðir. Samkvæmt mælingum á
hlaupinu hefur heildarvatnsmagn
þess verið áætlað 3,5 rúmkm og
hámarksrennsli þess um 10.500
rúmm/sek.
Frá siðasta hlaupi, sem kom i
sept. 1965, eru nú liðin 6 1/2 ár,
eða svipaður timi og var á undan
hlaupinu 1954. Ýmislegt bendir nú
til, að hlaup sé i nánd, og ekki er
kunnugt um neinar þær ástæður,
sem bent gætu til, að hlauphlé væru
að færast i fyrra horf (þ.e. 9-12 ár).
Við gerð frumáætlunar er þvi gert
ráð fyrir, að hlaup muni ekki drag-
ast lengi úr þessu og stærð þess
verði svipuð og hinna siðari Grims-
vatnahlaupa.
!